Dzieci żołnierze

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Dzieci-żołnierze (ang. child – soldiers, child – warriors, ros. дети-солдаты (dieti – sołdaty)), „Dziecko-żołnierz to osoba poniżej 18-go roku życia, nie tylko nosząca broń i jej używająca. Jest nim bowiem każda osoba w tym wieku, która jest członkiem jakichkolwiek regularnych czy nieregularnych sił zbrojnych lub innych grup militarnych, bez względu na funkcje, które w nich pełni” (Nowakowska-Małusecka 2012).

Ponad 2 miliony dzieci każdego roku ginie z powodu konfliktów zbrojnych, a 6 milionów jest poważnie rannych. Każdego roku około 10 000 dzieci ginie lub jest okaleczanych przez miny. Szacuje się, że na świecie walczy od 250 000 do 300 000 dzieci – żołnierzy (40% z nich to dziewczęta), w tym 120 000 na kontynencie afrykańskim.

Istnieją dwa sposoby werbunku dzieci do sił zbrojnych: przymusowa rekrutacja i „dobrowolne” zgłoszenie się dziecka do grupy. W pierwszym przypadku dzieci są siłą zabierane ze szkół, placu zabaw, boisk sportowych, sklepów i domów. Porywane są także z obozów dla uchodźców i z terenów przygranicznych. Tym, którzy stawiają opór, obcinane są dłonie, uprowadzana lub zabijana rodzina. Dzieci są werbowane do sił zbrojnych z powodu narastających konfliktów zbrojnych na świecie, a także z powodu łatwego użycia broni palnej, szczególnie karabinu AK-47. Dzieci i młodzież „dobrowolnie” wstępują do sił zbrojnych z powodu biedy, sieroctwa, uchodźstwa, braku dostępu do edukacji oraz życia w rejonie konfliktu zbrojnego. Grupa militarna zapewnia im wyżywienie, ubiór, schronienie, czasami żołd, a także daje poczucie przynależności do grupy. Czasami dzieci uciekają od przemocy, która ma miejsce w ich domach, czasami też rodzice wysyłają je do grupy zbrojnej, ponieważ mają nadzieję, że w ten sposób uchronią je od śmierci w toczącej się wojnie. Niektóre dzieci wstępują do grupy militarnej z chęci zemsty za śmierć najbliższych lub z wiary w słuszną sprawę (walczą z powodów ideologicznych, społecznych i religijnych). Inicjacja dzieci na żołnierzy często jest okrutna, pełna bólu fizycznego i psychicznego. Polega na wykonywaniu przez nie ciężkich ćwiczeń fizycznych, musztrze, głodzeniu, biciu i poniżaniu. Dzieci uczą się posługiwania karabinem, rzucania granatami, rozbrajania min; są zmuszane do oglądania filmów propagandowych i epatujących przemocą wobec innych. Często także zmuszane są do zabicia całej rodziny, aby nie miały powrotu do społeczności lokalnej, do obcinania kończyn, uszu, nosów, wydłubywania oczu, picia krwi swoich ofiar oraz do zjadania ich serc. Są także tatuowane w celu identyfikacji przynależności do danej grupy zbrojnej. Wiedzą, że albo staną się katami, albo ofiarami (Louyot 1994). Dziećmi łatwo jest manipulować, nie potrafią oceniać ryzyka, są karne, zdyscyplinowane i posłuszne. Podaje im się narkotyki i inne substancje odurzające, aby bez lęku szły na pole walki. Czasami otrzymują talizmany i amulety z zapewnieniem, że ochronią je przed śmiercią. Ponadto, utrzymanie ich jest tańsze niż dorosłych żołnierzy. Dzieci – żołnierze pełnią różne zadania w organizacjach zbrojnych: biorą bezpośredni udział w walce; pełnią funkcje zamachowców – samobójców, zwiadowców, szpiegów, sabotażystów, kurierów, bagażowych, kierowców, asystentów w wojskowych punktach kontrolnych, ochroniarzy, „przynęt” („wabików”), administratorów, tłumaczy, operatorów radiowych, asystentów medycznych, pracowników punktów informacyjnych, liderów obozów młodzieżowych; zastawiają pułapki na wroga; „oczyszczają” pola minowe oraz wykorzystywane są jako „żywe tarcze”. Ponadto, utrzymują porządek w obozie (gotują, sprzątają i piorą). Dziewczęta są niewolnicami seksualnymi oraz żonami członków ugrupowań zbrojnych (przymusowe małżeństwa). Szacuje się, że stanowią one od 10 do 30% dzieci – żołnierzy. Dzieci są różnie nazywane w zależności od państwa, w którym walczą. W Palestynie nazywane są „lwiątkami” i „RPG kids” (RPG to skrót broni palnej o nazwie Rocked Propelled Grenade), w Kambodży „małymi czerwonymi żołnierzami”, na Filipinach „czuwającymi” (Vigilantes), na Sri Lance „tygrysami”, w Iraku „Synami Iraku” lub Tygrysami Saddama (Ashbal Saddam), w Czeczenii „czarnymi wdowami”, „szahidkami”, w Liberii youngsters lub „dziećmi z buszu”, a w Mozambiku „uzbrojonymi bandytami” (bandidos armados).

Dzieci rekrutowane są przez narodowe siły zbrojne, siły paramilitarne, oddziały milicji, oddziały obrony cywilnej oraz ugrupowania zbrojne działające z upoważnienia oficjalnych sił rządowych. Z raportu Coalition to Stop the Use of Child Soldiers z 2008 r. wynika, że w latach 2004–2007 było 20 państw, w których wykorzystywano dzieci do udziału w konfliktach zbrojnych i były to: Afganistan, Birma, Burundi, Czad, Demokratyczna Republika Konga (DRC), Filipiny, Indie, Indonezja, Irak, Izrael, Kolumbia, Nepal, Republika Środkowoafrykańska, Somalia, Sri Lanka, Sudan, Tajlandia, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej oraz Autonomia Palestyńska. Natomiast raport z 2012 r.: Louder than words. An agenda for action to end state use of child soldiers, podaje iż pomiędzy styczniem 2010 r., a czerwcem 2012 r. dzieci brały udział w narodowych siłach zbrojnych ośmiu krajów (Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej, DRC, Libia, Birma, Somalia, Republika Południowego Sudanu, Jemen); w siłach bezpieczeństwa, obrony cywilnej oraz milicji w dziewięciu krajach (Afganistan, DRC, Irak, Libia, Filipiny, Birma, Sudan, Tajlandia, Jemen, a w ostatniej dekadzie w 13 krajach – oprócz wyżej wymienionych także w Algierii, Czadzie, Indiach i Peru); w nieregularnych bojówkach i grupach zbrojnych (Republika Środkowoafrykańska, Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia, Sudan, Jemen) oraz w zbrojnych ugrupowaniach opozycyjnych działających na terenie innego kraju: m.in. z Czadu (grupy zbrojne w Sudanie), z Sudanu (sudańskie opozycyjne grupy militarne w Czadzie), z Ruandy (grupy zbrojne w DRC). Egzemplifikacją organizacji i państw, w których walczyły dzieci – żołnierze była wojna domowa w Algierii (1991-2002), dzieci brały udział m.in. w siłach Islamskiego Frontu Ocalenia (Front islamique du salut, FIS), Zbrojnej Grupy Islamskiej (Groupe Islamique armé, GIA), czy Salafistycznej Grupy Nauczania i Walki (Groupe Salafiste de Predication et de Combat, GSPC). W Angoli dzieci brały udział w 27-letniej wojnie domowej (1975-2002). Były werbowane zarówno przez rządowe Siły Zbrojne Angoli (Forças Armadas Angolanas, FAA), jak i siły opozycyjne Narodowego Związku na Rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli, (União Nacional para a Independência Total de Angola, UNITA), Narodowego Frontu Wyzwolenia Angoli (Frente Nacional de Libertação de Angola – FNLA) oraz Ludowego Ruchu Wyzwolenia Angoli (Movimento Popular de Libertação de Angola, MPLA). Szacuje się, że w szeregach UNITA walczyło około 11 000 dzieci. Również w Burundi dzieci walczyły w wojnie domowej (1993-2005). Od 8 000 do 10 000 dzieci zostało zwerbowanych m.in. przez Narodową Radę na rzecz Obrony Demokracji-Siły na rzecz Obrony Demokracji (Conseil National Pour la Défense de la Démocratie–Forces pour la Défense de la Démocratie, CNDD–FDD), Narodowe Siły Wyzwolenia (Forces Nationales de Libération, FNL) oraz przez Siły Zbrojne Burundi. W DRC około 30 000 dzieci brało udział m.in. w dwóch wojnach domowych w latach 1996-1997 i 1998-2003. Zasilały one szeregi Forces Armées de la République Démocratique du Congo (FARDC), Gwardię Republikańską (‘’Garde Républicaine’’) oraz Zgrupowanie dla Demokracji – Goma (RDC – Goma). W Ugandzie walczyło około 10 000 dzieci, w Sudanie przeszło 10 000 dzieci, a w Południowym Sudanie pod koniec 2014 r. zostało zwerbowanych ponad 9 000 dzieci – żołnierzy zarówno do sił rządowych, jak i do sił rebelianckich. W Somalii około 70 000 dzieci walczyło w wojnie domowej, która miała na celu przejęcie władzy, wprowadzenie prawa szariatu i ustanowienie kalifatu islamskiego. Były werbowane przez islamistyczne organizacje militarne, takie jak np. Hizbul Islam czy Asz-Szabab, które od 2012 r. formalnie jest komórką Al-Kaidy w Rogu Afryki. Walczyły także w szeregach somalijskiej paramilitarnej grupy sufickiej Ahlu Sunna Wal Jama (ASWJ) oraz w siłach Tymczasowego Rządu Federalnego Somalii (TFG). Natomiast w Liberii w czasie dwóch wojen (1989-1997 i 1999-2003) brało udział od 21 000 do 36 000 dzieci. Brały one również udział w islamistycznych ugrupowaniach bojowych takich jak Al-Ka’ida Półwyspu Arabskiego (AQAP) oraz w ugrupowaniu noszącym nazwę Zwolenników Prawa Koranicznego (Ansar asz-Szari’a) w rebelii w Jemenie, która rozpoczęła się w 2001 r. W Syrii natomiast dzieci obecnie walczą w szeregach zbrojnych grup islamistycznych, takich jak Front Obrony Ludności Lewantu (Jabhat al-Nusra) oraz w oddziałach Państwa Islamskiego. Dzieci walczą również w Organizacji Bezpieczeństwa w syryjskim Kurdystanie (Asayish) oraz w Powszechnych Jednostkach Ochrony (YPG), która jest zbrojną grupą Kurdów utworzoną w 2011 r. podczas wojny domowej w Syrii i wchodzi w skład syryjskiej opozycji walczącej na północy Syrii z wojskami reżimu Baszara al-Asada. Bardzo trudno jest określić dokładną liczbę dzieci – żołnierzy w poszczególnych państwach z uwagi na fakt, iż wybuchają coraz to nowe konflikty zbrojne, a inne gasną. Ponadto, podejmowane są różne inicjatywy na rzecz zaprzestania rekrutowania dzieci do sił zbrojnych. Szóstego marca 2014 r. ONZ uruchomiło inicjatywę pt.: „Dzieci, nie żołnierze” mającą na celu do 2016 r. zakaz wykorzystywania dzieci poniżej 18 roku życia w konfliktach zbrojnych. W 2012 r. takie kraje jak: Afganistan, Birma, Czad, DRC, Somalia i Sudan Południowy podpisały umowę z agendami ONZ-u w sprawie nierekrutowania dzieci do sił zbrojnych. Obecnie 8 państw werbuje i wykorzystuje dzieci do walki.

Udział w konflikcie zbrojnym ma ogromny wpływ na funkcjonowanie psychofizyczne i psychospołeczne dziecka. Występują u niego objawy stresu traumatycznego, m.in. zaburzenia i koszmary senne, lęk, nieuzasadniona agresja, tiki nerwowe, rozdrażnienie, trudności z koncentracją i pamięcią, flashback, wybuchy płaczu, przygnębienie i nocne moczenie. Pojawiają się też zaburzenia i choroby psychiczne takie jak psychozy i ciężkie depresje, które mogą prowadzić do samobójstwa oraz choroby psychosomatyczne, m.in. utrata pigmentacji skóry, świąd, wypadanie włosów czy wrzody (Gromska 2002). Ponadto, wiele dzieci jest okaleczonych fizycznie i ma AIDS. Demobilizacja dzieci odgrywa ogromną rolę w przywracaniu ich do społeczności lokalnej i daje szansę na rozpoczęcie „normalnego” życia (choć wielu i tak nie udaje się pomóc, ponieważ nie mając rodziny i nie znając innego życia, wracają w szeregi ugrupowań zbrojnych). Od 1998 r. osiągnięto demobilizację i reintegrację ponad 100 000 dzieci – żołnierzy: 27 346 w DRC, 20 000 w Ugandzie, 16 400 w Sudanie, 11 780 w Libanie, 8 334 w Sierra Leone, 5 900 w Sri Lance, 4 000 w Afganistanie, po 3 000 w Angoli i Kolumbii. W 2004 r. w Burundi, dzięki planowi rozbrojenia dzieci (Joint Operations Plan), przeszło 2 000 nich wróciło do swoich domów. W 2007 r. w Czadzie zdemobilizowano od 7 000 do 10 000 dzieci – żołnierzy, a między 2008 – 2009 r. w Republice Środkowoafrykańskiej UNICEF pomógł w reintegracji ze społecznością lokalną ponad 24 000 byłym dzieciom – żołnierzom. Specjalne programy reintegracji umożliwiają nieletnim powrót do rodzin lub pobyt w ośrodkach opiekuńczych, w których mają zapewnione podstawowe środki do życia, kształcenie zawodowe oraz pomoc medyczną i psychologiczną. Z kolei w Liberii program „Szkoła za broń” zakładał, iż za złożenie broni młodzi rebelianci otrzymają bezpłatną roczną edukację w szkole przez nich wybranej. Spośród 15 000 młodych osób biorących udział w wojnie liberyjskiej, do punktów demobilizacji zgłosiło się tylko 4 000 z nich.

Obecnie wiele międzynarodowych organizacji pozarządowych zaangażowanych jest w pomoc dzieciom-żołnierzom. Należą do nich m.in. Child Soldiers International (wcześniej znany pod nazwą: Coalition to Stop the Use of Child Soldiers); Watchlist on Children and Armed Conflict; War Child Holland (WCH); Invisible Children; The Roméo Dallaire Child Soldiers Intiative; The Children and armed Conflict Unit; Human Rights Watch (HRW); Quaker Office at the United Nations; Defence for Children International (DCI), UNICEF.
Udział dzieci w konfliktach zbrojnych regulują przepisy prawa międzynarodowego o zasięgu uniwersalnym i regionalnym. Uniwersalny charakter mają akty międzynarodowego prawa humanitarnego (Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas wojny z 1949 r.; Protokoły dodatkowe z 1977 r.: Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 1949 r. dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych oraz Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 1949 r. dotyczący ochrony ofiar nie międzynarodowych konfliktów zbrojnych), akty międzynarodowego prawa człowieka (Konwencja o prawach dziecka z 1989 r.; Protokół fakultatywny do Konwencji o prawach dziecka w sprawie angażowania dzieci w konflikty zbrojne z 2000 r.). Artykuł 38 Konwencji o prawach dziecka, mówi że:

„1. Państwa–strony zobowiązują się respektować i nakazać respektowanie norm międzynarodowego prawa humanitarnego mających zastosowanie do nich w przypadku konfliktu zbrojnego i odnoszących się do dzieci. 2. Państwa–strony podejmą wszelkie możliwe kroki dla zapewnienia, aby osoby, które nie osiągnęły wieku piętnastu lat, nie brały bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych. 3. Państwa–strony będą powstrzymywały się przed rekrutowaniem do swoich sił zbrojnych jakiejkolwiek osoby, która nie osiągnęła wieku piętnastu lat. Przeprowadzając rekrutację spośród osób, które osiągnęły wiek piętnastu lat, lecz nie osiągnęły jeszcze osiemnastu lat, Państwa–Strony będą starały się brać pod uwagę w pierwszej kolejności osoby starsze. 4. Zgodnie ze swoimi zobowiązaniami, wynikającymi z międzynarodowego prawa humanitarnego do ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych, Państwa–Strony będą stosowały wszelkie możliwe do realizacji środki dla zapewnienia ochrony i opieki nad dziećmi dotkniętymi przez konflikt zbrojny”.
Natomiast Artykuł 1 Protokołu fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka w sprawie angażowania dzieci w konflikty zbrojne, mówi że: „Państwa–Strony niniejszego Protokołu podejmą wszelkie możliwe środki dla zapewnienia, aby członkowie ich sił zbrojnych, którzy nie osiągnęli 18-go roku życia nie brali bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych”, a Artykuł 2, że: „Państwa–Strony niniejszego Protokołu zapewnią, by osoby, które nie osiągnęły 18-go roku życia nie były objęte obowiązkowym poborem do ich sił zbrojnych”.
Inne przepisy prawne o zasięgu uniwersalnym, to akty międzynarodowego prawa karnego (Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r.) oraz międzynarodowego prawa pracy (Konwencja nr 182 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci z 1999 r.). Akty, które mają zasięg regionalny i odnoszą się do zagadnienia ochrony dzieci biorących udział w działaniach zbrojnych, to m.in. Afrykańska Karta Praw i Dobra Dziecka z 1990 r. oraz Specjalny Trybunał dla Sierra Leone utworzony w 2002 r. Ważnym dokumentem mówiącym o zakazie wykorzystywania dzieci w konfliktach zbrojnych jest raport Graçy Machel: „Wpływ Konfliktu Zbrojnego na Dzieci” (‘’Impact of Armed Conflict on Children’’) z 1996 r., przygotowany przy wsparciu Funduszu Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci (UNICEF), Biura Wysokiego Komisarza Nardów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka (OHCHR) oraz Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR). Skutkiem tego raportu było powołanie w 1997 r. Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ do spraw dzieci w konfliktach zbrojnych.

W artykule 39 Konwencji o Prawach Dziecka zapisano prawa dziecka do rehabilitacji psychofizycznej: „Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla ułatwienia przebiegu rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej dziecka, które padło ofiarą: jakiejkolwiek formy zaniedbania, wyzysku lub wykorzystania, torturowania lub jakiejkolwiek innej formie okrutnego, nieludzkiego czy poniżającego traktowania albo karania, bądź konfliktu zbrojnego. Taka rehabilitacja czy reintegracja przebiegać będzie w środowisku, które sprzyja zdrowiu, zapewnieniu własnego szacunku i godności człowieka”.

Kieszonka:
Na tle zaprezentowanego materiału warto postawić pytanie o odpowiedzialność dorosłych za włączanie małych ludzi w wywołane nie przez nie przecież konflikty zbrojne, wmawianie im, że to dobra zabawa. Jak to jest, że wobec tak szeroko stanowionego prawa, chroniącego dzieci ich udział w wojnie nie zawęża się, szczególnie w krajach objętych trwałymi konfliktami zbrojnymi, walkami plemiennymi, bratobójczymi, religijnymi? Dlaczego nie potrafimy uporać się z rozwiązaniem tych trudnych problemów? Przecież dzieci to skarb każdego narodu….

Literatura:

  1. Astramowicz-Leyk T., Międzynarodowe systemy ochrony praw i wolności człowieka, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, Olsztyn 2009.
  2. Badjoko L., Byłem dzieckiem żołnierzem, Wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa 2007.
  3. Bandele B., Chłopak z Birmy, Dom wydawniczy REBIS, Poznań 2007.
  4. Beah I., Było minęło. Wspomnienia dziecka – żołnierza, Wydawnictwo znak, Kraków 2008.
  5. Bińczycka J. (red.), Humaniści o prawach dziecka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000; Children and Armed Conflict. International Standards for Action, New York 2003.
  6. Carrisi G., Dzieci – żołnierze. Kalami idzie na wojnę, Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew”, Kraków 2007.
  7. Child Soldiers. Global Report 2008, The Coalition to Stop the Use of Child Soldiers, www.child-soldiers.org [z dn. 13.02.2015].
  8. Czyżewski J., Dzieci żołnierze we współczesnych konfliktach zbrojnych, Europejskie Centrum Edukacyjne, A. Marszałek, Toruń 2009.
  9. Gromska J., Dzieci jako ofiary przemocy politycznej, „Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej”, 2002, nr 2(4).
  10. Gronowska B., Jasudowicz T., Mik. C., Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe, Wydawnictwo COMER, Toruń 1993.
  11. http://malizolnierze.org/2014/03/kampania-onz-dzieci-nie-zolnierze [z dn. 14.02.2015].
  12. http://www.bbc.com/news/world-africa-27220244 [z dn. 14.02.2014].
  13. http://www.bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/prawa_czlowieka/onz/protokol_konflikty_zbrojne.pdf, [z dn. 11.02.2015].
  14. http://www.independent.co.uk/voices/comment/ten-facts-about-child-soldiers-that-everyone-should-know-8427617.html [z dn. 14.02.2015].
  15. Iweala U., Bestie znikąd, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2007.
  16. Jagielski W., Nocni wędrowcy, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009.
  17. Janik M., Spadkobiercy nienawiści, „Puls Świata”, 2003, nr 1.
  18. Januszewska E., Dzieci – ofiary konfliktów zbrojnych na świecie, „Pedagogika Społeczna”, 2007, nr 4.
  19. Jusik J., Narzeczone Allacha. Terrorystki – samobójczynie z Czeczenii, Videograf II, Katowice 2006.
  20. Karska E. (red.), Prawa dziecka w prawie międzynarodowym, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2014.
  21. Kobryński R. (red.), Dzieci w konfliktach zbrojnych, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, Warszawa 2013.
  22. Louyot A., Dzieci wojny, Oficyna Cracovia, Kraków 1994.
  23. Maybe We Live and Maybe We Die. Recruitment and Use of Children by Armed Groups in Syria, Human Rights Watch, USA 2014.
  24. Mehari S.G., Żar serca, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2006.
  25. No Place for Children. Child Recruitment, Forced Marriage, and Attacks on Schools in Somalia, Human Rights Watch, USA 2012.
  26. No Place for Children. Child Recruitment, Forced Marriage, and Attacks on Schools in Somalia, Human Rights Watch, USA 2012.
  27. Nowak E. (red.), Dzieci – żołnierze w wojnach i konfliktach zbrojnych, materiały z konferencji naukowej 11 grudnia 2007, Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach – Opolu, Opole 2008.
  28. Nowakowska-Małusecka J., Sytuacja dziecka w konflikcie zbrojnym. Studium prawnomiędzynarodowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Katowice 2012.
  29. Pietrasik K., <Czarne wdowy> - kobiety samobójczynie z Kaukazu, (W:) M. Woźniak, K. Zdulski (red.), Wschód i Zachód: tolerancja i różnorodność, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013.
  30. Prucnal M., Ochrona dzieci przed uczestnictwem w działaniach zbrojnych we współczesnym prawie międzynarodowym, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2013.
  31. Raport Forgotten Causalities of War: Girls in Armed Conflict, Save the Children, 2005.
  32. Raport Louder than words. An agenda for action to end state use of child soldiers, Child Soldiers International, London 2012, www.child-soldiers.org [10.02.2015].
  33. Refugee Children. Guidelines on Protection and Care, UNHCR, Geneva 1994.
  34. Rusinek R., Dzieci Rwandy, APOSTOLICUM, Ząbki 2003.
  35. Szuppe P., Dzieci-żołnierze jako współczesna forma niewolnictwa, (W:) J. Różański (red.), Dzieci – ofiary wojny, Komisja Episkopatu Polski ds. Misji, Missio – Polnia, Warszawa 2005.
  36. Trzciński K., Wojny w Liberii i Sierra Leone (1989-2002), Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2002.
  37. Under Kurdish Rule. Abuses in PYD-Run Enclaves of Syria, Human Rights Watch, USA 2014. Young A., Preventing, Demobilizing, Rehabilitating, and Reintegrating Child Soldiers in African Conflicts, „The Journal of International Policy Solutions”, 2007, nr 7.

Autorka hasła:

dr Edyta Januszewska, APS Warszawa