Dzieciństwo w rodzinie alkoholowej

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Dzieciństwo w rodzinie alkoholowej to czas wielu traum, przykrych przeżyć, których źródłem jest alkoholizm rodzica, członka rodziny. Dzieciństwo to czas, który można podzielić na pewne fazy: wczesne dzieciństwo (do 4 r. ż.); średnie dzieciństwo (4-6 r. ż.); późne dzieciństwo rozpoczyna się wraz z podjęciem nauki szkolnej (6-7 r. ż.), a kończy wejściem w okres dorastania (10-12 r. ż.) (Trempała J. (red.), 2016,s.172-258).

Niestety dzieciństwo w rodzinie alkoholowej nie jest czasem bez trosk , czy czasem spokojnego doświadczania świata najpierw przez zabawę, potem dzięki prawidłowościom nauki.

Rozważania na temat dzieciństwa w rodzinie z problemem alkoholowym należy zacząć od wyjaśnienia systemowego rozumienia rodziny, które oparte jest na dwóch założeniach.

Pierwsze wskazuje, iż rodzinę należy rozumieć jako pewną całość (Tematykę opisywali: Anderson S., Sabatelli R.,1993; Isaacson E., 1991; Whitchurch G., Constantine L.,1993, s. 325-349).

Rodzina nie jest tylko sumą osobnych składników, lecz elementów połączonych wzajemnymi interakcjami ze sobą i środowiskiem. Istotna jest dynamika tych interakcji między członkami rodziny, wzory prezentowane, a także wyłaniające się szczególne właściwości rodziny. Mając powyższe na uwadze "alkoholizm jest integralnym i nieusuwalnym komponentem całej rodziny, a także rodzinnej sieci społecznych powiązań"( Robinson B. E., Rhoden J. Lyn, tł. Marcianiak A., 2017, s.13).

Drugie założenie perspektywy systemowej rodziny wskazuje, że systemy rodzinne mają możliwość samoanalizy. Samoświadomość pozwala wyznaczyć cele, możliwe do zrealizowania przy wsparciu specjalistów. Dlatego dziecko z rodziny alkoholowej nie jest skazane na życiową porażkę. Niezbędna jest jednak specjalistyczna pomoc.

W rodzinie z problemem alkoholowym dzieci połączone są siecią relacji, które dysharmonijnie wpływają na rozwój dzieci. Relacje wewnątrzrodzinne określają stany emocjonalne jednostek.

Dorastanie w rodzinie alkoholowej wyrządza dzieciom emocjonalne, a nierzadko też fizyczne krzywdy. Doniesienia medialne wskazują, że dzieci doświadczają urazów, a nierzadko tracą życie w wyniku czynów przemocowych, dokonanych przez agresywnych i często nietrzeźwych opiekunów.

Reakcje dzieci na problem alkoholowy w rodzinie mogą być różne. W. Skrzypczyk wskazuje na wyniki badań, z których wynika, że dzieci w rodzinach alkoholowych przeżywają następujące stany: wstyd za rodzica [40%], poczucie winy [23%], strach przed rodzicem [41%], osamotnienie [57%], złość lub nienawiść wobec rodzica [80%] (Skrzypczyk W., 2000).

Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym mogą reagować gniewem. Towarzyszy im lęk. Nieufność i strach są typowymi reakcjami na nieprzewidziane w rodzinie alkoholowej okoliczności. Ponadto dzieci nie rozumiejąc że alkoholizm jest chorobą w wielu wypadkach mogą obwiniać się za picie dorosłego członka rodziny.

Kolejnym skutkiem alkoholizmu rodziców jest smutek i depresja dziecięca. Moos i Billings wskazują jednak, że dzieci z rodzin alkoholowych poddających się leczeniu rzadziej cierpią na depresję, aniżeli te z rodzin nieprzechodzących terapii (Moos R.H., Billings A.G., 1982, s. 155-163).

Dzieciom z rodzin alkoholowych towarzyszy też dezorientacja wynikająca z niestabilności i nieprzewidywalności rodziców uwikłanych w nałóg. Nie bez znaczenia jest też odczuwany wstyd, skutkujący izolacją od świata rówieśników, sąsiadów. Żal to wynik tęsknoty za normalnym życiem rodzinnym. Dzieci obserwują rodziny swoich kolegów, widzą jak one funkcjonują, porównują i tęsknią za tym czego im brak- ciepła, troski rodzicielskiej, bezpieczeństwa, miłości. Black wskazuje, że dla dzieci utrata rodzica na rzecz alkoholu jest traumą porównywalną do straty ukochanej osoby w wyniku śmierci lub rozwodu (Black C., 1987).

Opisane uczucia skutkują zaburzeniami dotyczącymi nieadekwatnej samooceny dziecka. "Dorosłe dzieci z rodzin alkoholowych podczas leczenia mają niższą samoocenę niż dzieci nie alkoholików"( Robinson B.E., Rhoden J.Lyn, tł .Marcianiak A., 2017, s.105).

"Uczucia doświadczane stale w okresie dzieciństwa i przenoszone w dorosłość, zakłócają możliwość nawiązania zdrowych relacji z przyjaciółmi, małżonkami czy innymi ukochanymi osobami" ( Robinson B. E., Rhoden J. Lyn, tł. Marcianiak A., 2017, s. 89).

By możliwe było właściwe funkcjonowanie w społeczeństwie, mimo traumy rodziny alkoholowej, wskazana jest pomoc specjalistów, udział dziecka w grupach wsparcia, w zajęciach socjoterapeutycznych, wspomagających jego rozwój, kompensujących braki. Zanim jednak opiekun, terapeuta przyjmie określony sposób wsparcia ,konkretne działania pomocowe, musi rozpoznać role przyjmowane przez dzieci z rodzin z problemem alkoholowym.

Role/„fałszywe tożsamości” dzieci z rodzin alkoholowych

Aby przetrwać w rodzinie z problemem alkoholowym dzieci przybierają określone role, nazywane też „fałszywymi tożsamościami” (Wood B., 1982; Wood B., 1987).

To nieświadome dziecięce próby odreagowania, odpowiedzi na niepodważalny fakt nierealizowania przez rodzica wychowawczych obowiązków. W ten sposób dzieci próbują chronić własne wnętrze. Fałszywe tożsamości cechuje wyższość / typowa dla bohatera), agresja (u kozła ofiarnego), wycofanie (u dziecka zagubionego) czy dowcip (typowy dla maskotki). Role te są integralną częścią osobowości ,są zaprzeczeniem stłumionych pragnień, cech takich jak m.in. wrażliwość. Stanowią przeszkodę na drodze do wyzdrowienia.

Tabela 1. Role pozwalające na przetrwanie i postawy dzieci z rodzin alkoholowych (Robinson B. E., Rhoden J. Lyn, tł. Marcianiak A., 2017, s.58).

DOM SZKOŁA PRACA ROLA SPOŁECZNA
Bohater (dziecko odpowiedzialne) Gwiazda klasy Pracoholik "Dobry chłopak" "Dobra dziewczynka"
Kozioł ofiarny (dziecko zbuntowane) Uczeń problemowy Sprawca kłopotów Wyrzutek społeczeństwa
Zagubione dziecko (dostosowujące się do okoliczności) Samotnik klasowy Samotnik Pustelnik
Maskotka Klasowy klaun Dowcipniś Komik na scenie

Bohater

Rola ta pełniona jest w każdej rodzinie alkoholowej, zwykle przez dziecko które czuje w najwyższym stopniu ciężar odpowiedzialności za cierpienie rodziny. Często jest to najstarsze dziecko. Dziecko za wszelką cenę chce udowodnić, że w domu nie dzieje się nic złego. Jednostka pełniąca tę rolę ma osiągnięcia sportowe, edukacyjne. Bohater jest przygotowany do zajęć, ma odrobione zadania domowe. Często pełni funkcje lidera w grupie szkolnej, jest przewodniczącym klasy. Pod pozorem siły kryje się jednak poczucie nieadekwatności i niska samoocena.

Cechami charakterystycznymi są: nadmiernie rozwinięte ambicje, przesadne poczucie odpowiedzialności, perfekcjonizm. Rolę bohatera rodziny pełnią dzieci, które przedwcześnie wydoroślały. Ich głowy zaprzątają sprawy świata dorosłych np. martwią się o samopoczucie pijącego rodzica, zakupy. Beztroska dzieciństwa jest im obca. Nie wiedzą, czym tak naprawdę jest zabawa i relaks.

Bohater rodziny w dorosłości odnosi sukcesy na płaszczyźnie zawodowej. Koncentruje się na kontrolowaniu wszystkiego i wszystkich wokół siebie. Jednak własne uczucia i potrzeby ma uśpione. Trudno jest mu zaufać innym, co wpływa na to, że ma niewielu przyjaciół. W sytuacjach nagłych u bohatera pojawia się panika. Jednostka żyje w ciągłym napięciu, jest surowy i uparty.

Kozioł ofiarny

Dziecko nie mogąc być tak dobre jak bohater, przybiera rolę kozła ofiarnego.

Staje się rodzinnym celem frustracji i sposobem rozładowania problemów. Poprzez wagary, ucieczki z domu, różne zachowania ryzykowne komunikuje swój ból i strach. Pod gniewem kamufluje dużą wrażliwość. W dorosłości ze względu na skłonności do autodestrukcji, działanie "na skróty", ponosi porażki. Nie potrafi współpracować z innymi. Alkohol i używki mogą przyczyniać się do życiowej porażki.

Zagubione dziecko nie sprawia problemów wychowawczych, jest przeciętnym uczniem. Trzyma się na uboczu kłótni rodzinnych, zajmując się zabawą lub uciekając w świat fantazji. Spędza czas samotnie. Przez otoczenie odbierane jest jako nieśmiałe, wycofane. Nawet gdy zdarzy mu się wyrazić złość, będącą wynikiem problemu alkoholowego rodziców, to w głosie nie słychać gniewu.

W dorosłości osoba nie integruje się z zespołem, woli pracować samodzielnie, jest raczej małomówna. Nawiązuje niewiele przyjaźni, trwałych związków.

Maskotka

Rolę tę przyjmuje najczęściej najmłodsze dziecko. Żartem odwraca uwagę otoczenia od problemu rodziny. Dziecko rozluźnia atmosferę humorem, dowcipem, przenosząc uwagę innych na siebie. W szkole uczeń pełni rolę klasowego błazna. Śmiech jest tylko przykrywką przeżywanego smutku.

W życiu zawodowym dawniej dziecko – maskotka, dziś dorosły uważany jest za żartownisia. Przez nikogo nie jest traktowany poważnie, pojawia się nawet postawa nieufności wobec niego. W towarzystwie jednostka-maskotka skupia wokół siebie wielbicieli, na spotkaniach z jej udziałem nie jest nudno. Opowiada żarty, anegdoty lecz to tylko pozorne rozluźnienie, bowiem tak naprawdę czuje smutek, niepewność, strach, samotność. Rola nie pozwala wejść w trwałe związki. Uciekają w uzależnienia.

Porady skierowane do opiekunów i terapeutów:

  • Gdy pracujesz z bohaterem rodzinnym:
  1. Pomóż mu znaleźć równowagę między obowiązkami a zabawą.
  2. Zwróć uwagę, by dziecko zachowało odpowiednią hierarchię pomiędzy swoimi potrzebami a potrzebami innych.
  3. Stawiaj wymagania odpowiednie do wieku i możliwości rozwojowych dziecka.
  4. Zachęcaj do relaksu, zabawy, śmiechu.
  5. Okazuj akceptację, wsparcie niezależnie od sukcesów i porażek. Podkreślaj, ze nikt nie musi być we wszystkim doskonały. Pomóż zrozumieć sens porażki.
  6. Ucz elastyczności w działaniu, inicjując spontaniczne zajęcia, wynikające z aktualnej potrzeby.
  7. Zachęcaj do wyrażania uczuć, emocji np na zajęciach arteterapii.
  8. Wspieraj w sytuacji samodzielnych decyzji, wyborów.
  • Gdy pracujesz z kozłem ofiarnym:
  1. Nie spisuj kozła ofiarnego na straty, daj mu szansę pokazać prawdziwego siebie.
  2. Jako opiekun, terapeuta bądź autentyczny w wyrażaniu emocji, to wskaże że dziecko też nie musi maskować swoich prawdziwych uczuć.
  3. Unikaj surowego karania.
  4. Upewnij się, że dziecko zna i rozumie zasady określające granice.
  5. Chwal kozła ofiarnego za nawet drobne pozytywne zachowanie.
  6. Przydzielaj rolę przywódcy wyłącznie wtedy, gdy kozioł ofiarny jest w stanie sprostać zadaniu.
  7. Ucz wyrażać i rozładowywać emocje, uczucia na wiele sposobów (np: sport, rysunek, drama, dyskusja grupowa).
  8. Pozwól, by czasami to kto inny - inny dorosły, terapeuta wspierał kozła ofiarnego.
  • Gdy pracujesz z zagubionym dzieckiem:
  1. Pomóż dziecku wejść w szeregi grupy, przynależeć do niej.
  2. Zachęcaj do udziału w zajęciach integracyjnych, zajęciach wymagających współpracy zespołowej np. w małych grupach. Sprawdź z kim dziecko czuje się komfortowo w grupie.
  3. Wyeksponuj prace dziecka w miejscu, gdzie będą widoczne.
  4. Chwal za wyrażanie zdania, zaprezentowanie konstruktywnych pomysłów.
  5. Pozwól dziecku wyrażać emocje, uczucia w sposób który będzie bezpieczny i aprobowany (np.: zajęcia artystyczne, teatr, śpiew, niedokończone historie).
  • Gdy pracujesz z dzieckiem - maskotką:
  1. Okaż dziecku-maskotce swoją uwagę i zainteresowanie.
  2. Wskaż, że warto pokazać prawdziwego siebie, a ludzie wcale nie muszą lubić nas mniej, kiedy przestaniemy dowcipkować.
  3. Wykorzystaj techniki artystyczne, by ukazać całą gamę uczuć, emocji, które towarzyszą ludziom w codzienności.
  4. Zachęcaj do regularnego analizowana stanów emocjonalnych (autorefleksja).
  5. Zachęcaj do wyrażania reakcji adekwatnych do wydarzeń.

Programy i strategie terapeutyczne dla dzieci z rodzin alkoholowych: (Robinson B. E., Rhoden J. Lyn, tł. Marcianiak A., 2017, s. 205-235).

- Programy psychoedukacyjne np. realizowane w systemie szkolnym -program przeciwdziałania uzależnieniom; czy w systemie edukacji wyższego szczebla będą to np. kursy dotyczące profilaktyki nadużywania substancji chemicznych, dynamiki rodzinnej, zajęcia dotyczące rozwoju dziecka, socjologii, psychologii, pielęgniarstwa.

- Specjalne psychoedukacyjne grupy dla studentów z rodzin alkoholowych, organizowane przez uczelnie w poradniach studenckich (popularne na zachodzie).

- Grupy wsparcia - Alatot (grupa wsparcia dzieci młodszych), Alateen (grupa wsparcia młodych ludzi, którzy żyją w rodzinie dotkniętej chorobą alkoholową), DDA (grupa wsparcia Dorosłych Dzieci Alkoholików), Al-Anon (grupa wsparcia rodzin i przyjaciół alkoholika).

- Ośrodki terapeutyczne, których celem są działania pomocowe dla uzależnionych i współuzależnionych.

- Świetlice środowiskowe, terapeutyczne oferujące programy, specjalistyczne zajęcia sprzyjające budowaniu adekwatnej samooceny, ułatwiające nawiązywanie kontaktów rówieśniczych, samorozwój, współpracę w grupie.

Strategie:

- zabawa w teatr - odgrywanie scenek z życia rodziny, co umożliwia rozmowę na temat problemów rodzin alkoholowych;

- zabawa w wyobraźni - prowadzenie dialogu z wymyślonym towarzyszem;

- zabawy; gry zespołowe pozbawione elementu rywalizacji;

- psychodrama - umożliwia odgrywanie emocji związanych z alkoholizmem;

- zajęcia umożliwiające twórczą ekspresję (malarskie, modelarskie, muzyczne, literackie);

- biblioterapia - wykorzystanie książek (literatura na temat nałogu) jako narzędzi terapeutycznych pomagających dostosować się do trudnej sytuacji;

- filmy i techniki audiowizualne prezentujące trudne wydarzenia, emocje innych osób inspirują do dyskusji na temat nałogu oraz doświadczeń i przeżyć, będących udziałem dzieci z rodzin alkoholowych.


Kieszonka:
Dzieciństwo w rodzinie alkoholowej to szereg traum, przykrych przeżyć emocjonalnych, skutkujących w wielu przypadkach zaburzeniami zachowania. Dzieci w takiej rodzinie przyjmują określone role, takie jak: bohater, kozioł ofiarny, zagubione dziecko, maskotka. Jednak dzieciństwo w rodzinie alkoholowej wcale nie musi skutkować przegraną w dorosłości. Wyrównany start w dorosłe życie umożliwiają grupy wsparcia, zajęcia wspomagające rozwój, terapie. Ważne jest by pamiętać, iż uzdrawianie rodziny zaczynamy od wyeliminowania szkodliwego czynnika, od terapii odwykowej i wsparcia pijącego rodzica, a równolegle pomagamy dziecku. Zdarza się, że w sytuacjach zagrażających życiu i zdrowiu nieletnich, np. w gdy oboje rodzice nadużywają alkoholu, niezbędne jest odseparowanie dziecka od takiego środowiska i umieszczenie w rodzinie zastępczej czy placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Literatura:

  1. Anderson S., Sabatelli R., Family interaction: A multigenerational developmental perspective. Needham Haights, MA:Allyn &Bacon, 1993.
  2. Isaacson E.: Chemical addiction: Individuals and family systems. W: Chemical dependency:Teoretical approaches and strategies. New York: Haworth, 1991.
  3. Moos R.H., Billings A.G., Children of alkoholics during the recovery process: Alkoholic and matched control families. "Addictive Behaviors"7(1982).
  4. Robinson B.E., Rhoden J.Lyn, tł .Marcianiak A.: Pomoc psychologiczna dzieciom z rodzin alkoholowych Praktyczny przewodnik,PARPA, Warszawa 2017.
  5. Skrzypczyk W., Dzieci alkoholików- zdarzenia traumatyczne, Profilaktyczno-Rozwojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci „Prom”, Łódź 2000.
  6. Trempała J. (red.) Psychologia rozwoju człowieka, PWN ,Warszawa 2016.
  7. Whitchurch G. , Constantine L., Systems theory. W: Sourcebook of familty theories and methods: A contextual approach , Boss P., Doherty W., LaRossa R., Schuman W., Steinmetz S. (red.), New York: Plenum, 1993.
  8. Wood B. The COA threapist: When the family hero turns pro, ERIC 1982.
  9. Wood B. Children alkoholics: The struggle for seld and intimacy in adult life, New York University Press, New York 1987.


Autorka hasła:

Mgr Agnieszka Sołbut; Uniwersytet w Białymstoku