Dziecko (dzieciństwo) w rodzinie zastępczej
Rodzina zastępcza tworzona jest przez małżonków lub osobę niepozostającą w związku małżeńskim, u których umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastępczej[1]. Umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej dokonuje się na skutek orzeczenia sądu opiekuńczego, będącego konsekwencją ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej jego rodziców biologicznych. Rodzic zastępczy sprawuje opiekę faktyczną nad dzieckiem (piecza bieżąca), zajmuje się jego wychowaniem i reprezentowaniem jego interesów, jak również przejmuje za nie odpowiedzialność cywilnoprawną. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców naturalnych dziecka.
Sąd zanim podejmie decyzję o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej ma obowiązek zasięgnąć opinii o opiekunach odnośnie ich umiejętności, osobowości i zasadności powierzenia im dzieci. Opinie takie na wniosek sądu zwykle wydają ośrodki adopcyjno – opiekuńcze, bądź instytucje pomocy społecznej.
Dużo rzadsze przypadki pojawiające się, w razie konieczności zapewnienia dziecku natychmiastowej opieki, stanowią możliwości umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka na podstawie umowy cywilnoprawnej, zawartej pomiędzy rodziną zastępczą a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tejże rodziny. O takiej umowie starosta zobowiązany jest powiadomić sąd opiekuńczy, który następnie orzeka o umieszczeniu dziecka w danej rodzinie, nie ingerując w sferę władzy rodzicielskiej. W takich przypadkach sprawowana jest tylko piecza bieżąca (czyli troska o codzienne funkcjonowanie i przebywanie z małoletnim we wspólnocie domowej)[2]. Przypadki tego typu mają miejsce kiedy rodzice wyjeżdżają na dłuższy okres z kraju, podejmują długotrwałe leczenie, odbywają krótkotrwałą karę pozbawienia wolności, itp. Najczęściej opiekę nad dziećmi sprawują dziadkowie lub najbliższa rodzina.
W Ustawie o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku[3] możemy przeczytać, że rodzina zastępcza oraz rodzinny dom dziecka zapewniają dziecku całodobową opiekę i wychowanie, w szczególności zaś:
- a) traktują dziecko w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
- b) zapewniają dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych;
- c) zapewniają kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych;
- d) zapewniają rozwój uzdolnień i zainteresowań;
- e) zaspokajają jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne;
- f) zapewniają ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka;
- g) umożliwiają kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej.
Do rodziny zastępczej mogą trafić dzieci całkowicie (sieroty naturalne) lub częściowo pozbawione opieki rodzicielskiej, które z przyczyn prawnych (rodzice nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej) lub ze względu na wiek (dzieci starsze) nie mogą być przysposobione. Wyjątek stanowią dzieci do lat dwóch oczekujące na adopcję. W przypadku, gdy dziecko ukończyło 13 lat, nie można umieścić go w rodzinie zastępczej bez jego zgody. W przypadku dzieci młodszych powinno się brać pod uwagę ich opinię na ten temat. Rodzina zastępcza może być ustanawiana również dla dzieci odbiegających od norm rozwojowych, wymagających kształcenia specjalnego, pomocy resocjalizacyjnej czy wychowawczej.
Dzieci przed umieszczeniem w rodzinach zastępczych powinny być diagnozowane w zakresie:
- a) Zaburzonych funkcji i konieczności podejmowania działań terapeutycznych dla konkretnego dziecka;
- b) Stanu więzi emocjonalnych z rodzicami naturalnymi;
- c) Sytuacji, która wpłynęła na ograniczenie czy pozbawienie władzy rodzicielskiej, czyli zbadanie przyczyn osierocenia dziecka;
- d) Współpracy z rodzicami naturalnymi, ustalenie też na jakiej płaszczyźnie i czy rodzina biologiczna stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka[4].
Liczyć należy się jednak z faktem, iż często dzieci, trafiają do rodzin zastępczych bez takiej diagnozy, za to z licznymi zaburzeniami, wychowywane były bowiem wcześniej w rodzinach o niewłaściwych czy dysfunkcyjnych relacjach między dziećmi i dorosłymi, które zazwyczaj negatywnie wpływają na funkcjonowanie i rozwój dziecka. Z badań dotyczących analizy sytuacji rodzinnej dzieci kierowanych do rodzin zastępczych wynika, że dzieci te obarczone są problemami natury psychospołecznej i zdrowotnej, co negatywnie wpływa na ich zachowanie i proces uczenia się[5].
Z umieszczeniem dziecka w rodzinie zastępczej związanych jest kilka spraw, przede wszystkim rozłączenie z rodziną naturalną, przejście do nowej rodziny, włączenie dziecka w całkiem inne jak dotychczas życie rodzinne i co się z tym wiąże nowe zasady, normy i obowiązki. Obok tradycyjnych komplikacji związanych z opieką i wychowaniem dziecka, liczyć się należy z dodatkowymi trudnościami, tj.: adaptacyjne, niedostosowanie społeczne, zaburzenia osobowości czy braki dydaktyczno – wychowawcze[6]. Podopieczny rodzin zastępczych może przejawiać różne reakcje na odseparowanie go od rodziców biologicznych od wrogości, agresji, złości, nadmiernego pobudzenia po bierność, rezygnację, zamykanie się w sobie i pozorne pogodzenie się z zaistniałą sytuacją. Do trudności związanych z wcześniejszymi negatywnymi i bolesnymi przeżyciami w rodzinie naturalnej, dochodzą niejednokrotnie zaburzenia osobowości powstałe w wyniku pobytu w placówce opiekuńczo – wychowawczej, bądź na tle przebytej choroby sierocej. Dziecko sieroce silnie przeżywa poczucie straty bliskich osób i ważnych miejsc, z którymi było związane. Często nie rozumie dlaczego zostało wyrwane ze swojego środowiska. Najczęściej wcale nie ma ochoty żyć w rodzinie zastępczej, woli powrót do takiej rodziny jaką ma. Dziecko czuje się odpowiedzialne za swoją rodzinę biologiczną, pragnie być lojalne w stosunku do niej, odtrącając tym samym wszelkie próby i starania nawiązania pozytywnych relacji ze strony opiekunów zastępczych. Rodzina zastępcza jest jedną z najtrudniejszych form opieki nie tylko dla rodziców zastępczych, ale także i dla dziecka, które zostało pozbawione stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa i przyjęte do środowiska zastępczego na określony czas, do momentu unormowania się jego sytuacji domowej. Pobyt dziecka w rodzinie zastępczej jest zazwyczaj dłuższy niż w jakiejkolwiek innej formie opieki, bowiem duży procent dzieci trafia do rodzin na bardzo długi okres[7], a tymczasowość wpisana w określenie opieki zastępczej w wielu przypadkach jest tylko czysto teoretycznym zapisem. Dziecko osamotnione obarczone jest dodatkowymi traumatycznymi sytuacjami wynikającymi z zaniedbania, odrzucenia czy poczucia winy z powodu sytuacji w jakiej się znalazło. Czas rozłąki dziecka z rodzicami naturalnymi wiąże się z okresowością, tymczasowością, niepokojem, niepewnością o to co będzie jutro, a także z kolejnymi zmianami w jego życiu. Związane są z tym również obawy przed nawiązywaniem trwałych relacji z opiekunami zastępczymi i ich najbliższym otoczeniem. Jednakże badania A. Łuczyńskiego, L. Winogrodzkiej czy M. Ruszkowskiej[8] wskazują, że większość badanych opiekunów zastępczych określa swoje relacje z podopiecznymi w kategoriach pozytywnych, co potwierdzają również sami podopieczni.
Dość powszechnym zjawiskiem są trudności dydaktyczne, a co się z tym wiąże niskie osiągnięcia szkolne podopiecznych rodzin zastępczych, wynika to z faktu, że wychowankowie tych rodzin obarczeni są wieloma czynnikami ryzyka, znacznie częściej niż ma to miejsce w ogólnej populacji. Poza tym dzieci te zazwyczaj już od najmłodszych lat doświadczają negatywnych, traumatycznych zjawisk, takich jak przemoc i różnego rodzaju zaniedbania, niedostatki, upokorzenia, które mogą dodatkowo pogłębiać trudności edukacyjne. Dzieci sieroce zazwyczaj mają ubogi zasób słów, małą albo żadną wiedzę o otaczającym świecie, brak podstawowych wiadomości na temat zdobyczy cywilizacyjnych, co powoduje u nich poczucie niższości i brak wiary we własne możliwości.
Dla opiekunów zastępczych przyjęcie dziecka wywodzącego się z rodziny patologicznej wiąże się nie tylko z opieką i wychowaniem, ale również wypełnianiem dodatkowych funkcji: kompensacyjnych, resocjalizacyjnych, terapeutycznych - co wymaga od nich ciągłego doskonalenia swoich umiejętności pracy z dzieckiem. Dodatkowo mają oni obowiązek utrzymywania relacji z rodzicami biologicznymi swych podopiecznych. Obecnie bowiem sąd rodzinny i inne instytucje współpracujące z tego typu rodzinami, kładą na to szczególny nacisk. Częste zjawisko stanowią sytuacje, w których rodzice naturalni zwodzą i kokietują własne dzieci, są zazdrośni o opiekunów zastępczych, mają w stosunku do nich roszczeniowe nastawienie, nie robiąc jednocześnie nic by zmienić swą obecną sytuację, nie pozwalającą na opiekę nad własnymi dziećmi. Zazwyczaj obie rodziny zastępcza i biologiczna prezentują dość rozbieżne poglądy na opiekę i wychowanie dzieci, stąd też bierze się przyczyna licznych sytuacji konfliktowych. Tylko około 10% rodziców zastępczych jest zadowolonych z przebiegu i formy kontaktu z rodzicami naturalnymi ich podopiecznych[9]. Jednakże pomijając sytuacje stresogenne, należy wziąć pod uwagę fakt, iż podtrzymywanie relacji dzieci sierocych z ich rodzinami naturalnymi sprzyja ewentualnym zmianom w rodzinach biologicznych i daje cień nadziei na powrót do naturalnego środowiska. Badania wykazują, że większość podopiecznych rodzin zastępczych utrzymuje kontakty ze swoimi rodzicami biologicznymi[10]. |
Pokrewne hasła: piecza zastępcza, sieroctwo, opieka nad dzieckiem, kontakty dziecka z bliskimi, władza rodzicielska, rodzina zastępcza, rodzinny dom dziecka.
Literatura
- Andrzejewski M., Prawna ochrona rodziny, WSiP, Warszawa 1999.
- Kolankiewicz M. (red.), Zagrożone dzieciństwo: rodzinne i instytucjonalne formy opieki, WSiP, Warszawa 1998.
- Łuczak E., Środowisko wychowawcze rodzin zastępczych, „Opieka, Wychowanie, Terapia” nr 1, 1994.
- Łuczyński A., Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, KUL, Lublin 2008.
- Olearczyk T. E., Sieroctwo i osamotnienie, WAM, Kraków 2007;
- Ruszkowska M., Diagnoza rodzin zastępczych w obliczu dylematów współczesności, CRZL, Warszawa 2013.
- Rżysko M., Rodzina zastępcza doświadczenia, potrzeby, problemy, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2010 nr 3.
- Stelmaszuk Z. W., Dziecko w rodzinie zastępczej, w: Rodzice i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych, (red.) E. Milewska, A. Szymanowska, CMPPP MEN, Warszawa 2000.
- Stelmaszuk Z. W., Szanse reintegracji rodziny w systemie opieki nad dzieckiem, w: Zagrożone dzieciństwo: rodzinne i instytucjonalne formy opieki, (red.) M. Kolankiewicz, Warszawa 1998.
- Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 9 czerwca 2011 r., Dz. U 2011, Nr 194, poz. 887.
- Winogrodzka L., Rodziny zastępcze i ich dzieci, UMCS, Lublin 2007.
Autorka hasła:
dr Marzena Ruszkowska, PSW Biała Podlaska
Przypisy:
- ↑ Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 9 czerwca 2011 r., art.41, ust.1, Dz. U 2011, Nr 194, poz.887.
- ↑ M. Andrzejewski, Prawna ochrona rodziny, WSiP, Warszawa 1999, s. 61.
- ↑ Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 9 czerwca 2011 r., art. 40, Dz. U 2011, Nr 194, poz. 887.
- ↑ T. E. Olearczyk, Sieroctwo i osamotnienie, WAM, Kraków 2007, s. 78.
- ↑ Por: E. Łuczak, Środowisko wychowawcze rodzin zastępczych, „Opieka, Wychowanie, Terapia” nr 1, 1994; Z. W. Stelmaszuk, Dziecko w rodzinie zastępczej, w: Rodzice i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych, (red.) E. Milewska, A. Szymanowska, CMPPP MEN, Warszawa 2000; L. Winogrodzka, Rodziny zastępcze i ich dzieci, UMCS, Lublin 2007, s. 123-124.
- ↑ M. Kolankiewicz (red.), Zagrożone dzieciństwo: rodzinne i instytucjonalne formy opieki, WSiP, Warszawa 1998; L. Winogrodzka, Rodziny zastępcze.., op. cit., s. 140; M. Ruszkowska, Diagnoza rodzin zastępczych w obliczu dylematów współczesności, CRZL, Warszawa 2013, s. 102.
- ↑ L. Winogrodzka, Rodziny zastępcze.., op. cit., s. 120; M. Ruszkowska, Diagnoza…, op. cit., s. 53; Z. W. Stelmaszuk, Szanse reintegracji rodziny w systemie opieki nad dzieckiem, w: Zagrożone dzieciństwo: rodzinne i instytucjonalne formy opieki, (red.) M. Kolankiewicz, WSiP, Warszawa 1998, s. 119.
- ↑ Por: A. Łuczyński, Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, KUL, Lublin 2008, s. 166-169; L. Winogrodzka, Rodziny zastępcze, op. cit., s. 134; M. Ruszkowska, Diagnoza.., op. cit. s. 66, 86.
- ↑ M. Ruszkowska, Diagnoza.., op. cit. s. 93; M. Rżysko, Rodzina zastępcza doświadczenia, potrzeby, problemy, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2010, nr 3, s. 19-25.
- ↑ L. Winogrodzka, Rodziny…, op. cit., s.120; M. Ruszkowska, Diagnoza…, op. cit., s. 90-91.