Rosyjska literatura radziecka dla dzieci

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Literatura radziecka powstawała w latach 1917-1991. Dolną granicę tego okresu wyznaczają przewrót październikowy, rewolucja i wojna domowa, górną zaś – rozpad imperium radzieckiego. Już w listopadzie 1917 roku władze bolszewickie zapoczątkowały praktyczną realizację programu politycznego partii. Rozpoczęła się dyktatura proletariatu, której głównym celem było stworzenie skrajnie scentralizowanego państwa w oparciu o doktrynę marksistowską. Nowa sytuacja polityczna nie pozostała bez wpływu na życie kulturalne, stopniowo ograniczając swobodę twórczą aż do przełomu lat dwudziestych i trzydziestych, kiedy to zakończył się proces unifikacji życia literackiego i wprowadzono jedyną metodę twórczą – realizm socjalistyczny. Tym samym literatura stała się jednym z instrumentów realizujących cele polityczne państwa.

Wstrząsy społeczno-polityczne i obyczajowe skłoniły twórców pierwszej połowy lat dwudziestych do zweryfikowania przedrewolucyjnego wzorca literatury dla dzieci i młodzieży, promującego niewyszukany dydaktyzm, stereotypowe modele obyczajowe i szablonowe ujęcie nierówności społecznej, który popularyzowała m. in. Lidia Czarska (1875-1937) w tzw. powieściach „dla dorastających panienek”. Mimo iż od przedstawicieli nowej literatury wymagano politycznej prawowierności i ideologicznego moralizatorstwa, wielu z nich potrafiło zerwać ze stereotypami i nawiązać niekonwencjonalną więź z wyobraźnią młodego czytelnika, eksponując w swoich utworach w atrakcyjnej formie takie wartości, jak: przyjaźń, wierność, śmiałość czy kreatywność.

Należy podkreślić, że ten rodzaj rosyjskiego piśmiennictwa był wówczas licznie reprezentowany. Sporą grupę stanowili twórcy, którzy świadomie wybrali ten typ odbiorcy (m.in. Agnija Barto (1906-1981), Korniej Czukowski (1882-1969), Arkadij Gajdar (1904-1941), Walentin Katajew (1897-1986), Samuił Marszak (1887-1964), Siergiej Michałkow (1913-2009), Nikołaj Nosow (1908-1976), Radij Pogodin (1925-1999)). Niektórzy trafili do tej odmiany literatury dlatego, że inne ich utwory, zawierające elementy odmiennego od oficjalnej doktryny postrzegania rzeczywistości, nie miały szans na opublikowanie. Do tej grupy należą np. Daniił Charms (1905-1942) i Jewgienij Szwarc (1896-1958), twórcy z kręgu OBERIU, których poetyka z pogranicza dadaizmu i surrealizmu świetnie korespondowała ze światem wyobraźni dziecka. Byli w ich gronie również tacy jak Siergiej Auslender (1886-1937), którzy negatywnie odnieśli się do października 1917 i w rezultacie zostali usunięci poza nawias życia literackiego. W latach dwudziestych, chcąc powrócić do ogólnie dostępnego obiegu literatury, przyjęli postawę serwilistyczną, włączyli się bowiem w proces wychowywania i kształtowania charakterów młodych obywateli, kreując m.in. „plakatowy obraz rzeczywistości historycznej”. Na tle wyraźnie tendencyjnej prozy młodzieżowej i dziecięcej wyróżnia się twórczość poetycka. Do najpoczytniejszych autorów wierszy dla dzieci należą K. Czukowski, S. Marszak, A. Barto i S. Michałkow, którzy nie kreowali ideologicznie jednoznacznej wizji świata, lecz tworzyli głównie utwory o orientacji satyrycznej, o pomysłowym układzie fabularnym i dużych wartościach poznawczych, które umożliwiały nawiązanie natychmiastowego kontaktu z dziecięcą wyobraźnią. Szczególną rolę odegrał tu Czukowski, który zarówno badał ten fenomen i opublikował cenne wnioski dotyczące dziecięcej psychologii w książce Od dwóch do pięciu (От двух до пяти, 1925), jak też wydał utwory adresowane do najmłodszych o sugestywnym i zmiennym rytmie, ekspresyjnej organizacji brzmieniowej, obfitujące w zabawne kalambury i dowcipy słowne m.in. Myjdodziur (Мойдодыр, 1923), Muszka Złotobrzuszka (Муха-цокотуха, 1924), Barmalej (Бармалей, 1925), Doktor Ojboli (Ойболит, 1929). Prowadzona przez pisarza kampania na rzecz poszanowania dziecięcej wyobraźni i prawa do istnienia bajki była źródłem ataków ze strony ortodoksyjnej krytyki i zarzutów o ukryte aluzje polityczne, np. w tytułowej postaci bajki Karaluszysko (Тараканище, 1923) doszukano się parodii Stalina.

Wielokrotnie oskarżany o niewłaściwą linię polityczną był również Marszak, wydawca i opiekun literatury dla dzieci oraz redaktor czasopism, z którymi współpracowali utalentowani autorzy, m.in. członkowie ugrupowania OBERIU. Jego optymistyczne wiersze, bajki i zagadki o niebanalnym kształcie, dające się łatwo zapamiętywać, uczyły rozumieć życie i otaczający świat, szanować pracę i – jak w bajce-pamflecie Mister-Twister (Мистер Твистер, 1933) – odmienność rasową. Marszak poszerzał horyzonty myślowe najmłodszych proponując im utwory oparte na motywach folklorystycznych innych narodów. Jeden z jego pierwszych utworów Dom, który zbudował Tom (Дом, который построил Джек, 1923) jest adaptacją angielskiego dziecięcego folkloru, kolejny pt. Bajka o głupiej myszce (Сказка о глупом мышонке, 1923) – tybetańskiej bajki, inny zaś (Młynarz, wnuk i jego osioł; Мельник, мальчик и осел, b.d.) – wschodniej. Wokół tematyki zaczerpniętej z czeskich i innych słowiańskich bajek osnuta jest fabuła sztuki Dwanaście miesięcy (Двенадцать месяцев, 1943).

Autorką poczytnych wierszy dla dzieci, charakteryzujących się łagodnym humorem i prostym językiem dostosowanym do psychiki dziecka najmłodszego, ukazujących się w wielkich nakładach, była również Barto, która zadebiutowała w 1925 roku. W kolejnych latach wyszły m.in. zbiorki Braciszkowie (Братишки, 1928), Chłopiec na odwrót (Мальчик наоборот, 1934), Zabawki (Игрушки, 1936) czy Wiersze dla dzieci (Стихи детям, 1949), w których poetka przedstawia wprawdzie życie codzienne, zmusza jednak najmłodszych czytelników do spojrzenia na zwykłe rzeczy w niezwykły sposób. Barto jest także autorką scenariuszy do filmów dla dzieci np. Podrzutek (Подкидыш, 1939) i Mały przewodnik (Алеша Птицын вырабатывает характер, 1953).

Tradycje Czukowskiego i Marszaka podtrzymywał równie zdolny i kreatywny Michałkow, mający jednak większe inklinacje do oportunizmu i wykonywania uproszczonych zadań edukacyjnych. W swoich wierszach realizujących cele moralne w żywej i zajmującej formie opowiadał o dobru, sprawiedliwości, szczęściu. Ogólnorosyjską sławę przyniósł mu opublikowany w 1936 roku tomik zawierający takie znane wiersze, jak A wy co? (А что у вас?), Tomek (Фома), O mimozie (Про мимозу) i Wujek Wieża (Дядя Степа). Michałkow wydał także zbiorki bajek Wesołe zające (Веселые зайцы, 1963) i Chcę się bóść (Хочу бодаться, 1965), w których poruszał palące zagadnienia oraz napisał szereg sztuk dla dzieci: Tom Canty (Том Кэнти, 1938), Zając Chwalipięta (Зайка-зазнайка, 1951) czy Sombrero (Сомбреро, 1957).

Natomiast bezpośrednim i ostentacyjnym dydaktykiem był w swoich utworach adresowanych do najmłodszych Władimir Majakowski (1893-1930). Niemniej jednak bogactwo jego fantazji twórczej, a także posługiwanie się różnorodnymi efektami awangardowej, postfuturystycznej poetyki zapewniły jego wierszom przychylny odbiór. Do dziś stosunkowo chętnie czytane są Co to znaczy dobrze i co to znaczy źle? (Что такое хорошо и что такое плохо, 1925), Co stronica – słoń i lwica (Что страница, - то слон, то львица, 1925), To wiersze moje dla dzieciarni o morzach i morskiej latarni (Эта книжечка моя про моря и про маяк, 1926) czy Kim chciałbym zostać (Кем быть, 1928) z cyklu Wiersze dla dzieci (Стихи детям, 1925-1929).

Natomiast w latach trzydziestych literatura dla dzieci i młodzieżowa stała się azylem dla twórców chcących zachować choćby trochę swobody może nie tyle politycznej, ile artystycznej. Aprobowano wówczas jedynie kilka modeli powieści (głównie powieść produkcyjna i jej odmiana – powieść kołchozowa) i wymagano od twórcy przystępności, prostej składni i niewyszukanej leksyki, która jeszcze w poprzedniej dekadzie miała swoją literacką alternatywę. W opisie radzieckich realiów należało wystrzegać się słów takich jak: niepokój czy kryzys. Natomiast w powieściach dla dzieci i młodzieży, zarówno można było pisać o pionierach, o Pawliku Morozowie, który zadenuncjował ojca jako wroga narodu, jak też, co istotne, można było nie pisać. Dopuszczalne było ukazywanie beztroskiego wieku dziecięcego niekoniecznie proletariackiego, należało jedynie w negatywnym świetle przedstawić obraz carskiej Rosji. Można też było pisać o konfliktach uczuć, używać niezależnej wyobraźni, wykorzystywać alogizm i zasadę ludyczności, posługiwać się różnymi technikami narracji zamiast obowiązującej – trzecioosobowej, auktorialnej oraz zgłębiać psychikę bohaterów, co było zakazane w oficjalnie funkcjonującej literaturze adresowanej do dorosłego odbiorcy. Jednak nie należy zapominać, że w tym czasie rozpoczął się proces – zainicjowany przez ogólną sytuację, w jakiej znalazła się sztuka rosyjska – dostosowywania literatury dla dzieci i młodzieży do wymogów socrealizmu, który nałożył na literaturę obowiązek wychowawczego oddziaływania na odbiorcę oraz kształtowania jego świadomości. Dlatego też odtąd o wartości, a właściwie przydatności, utworu miała przesądzać wyłącznie funkcja wychowawcza. Takie stanowisko było źródłem represji, jakie dotknęły m.in. Czukowskiego i członków ugrupowania OBERIUT.

Jednym z czołowych gatunków socrealizmu stała się powieść o wychowaniu, której przykładami są m.in. oparta na motywach biograficznych Jak hartowała się stal (Как закалялась сталь, 1932-1934) Nikołaja Ostrowskiego, ukazująca wzorcowego bohatera nowych czasów fanatycznie oddanego idei komunizmu oraz Poemat pedagogiczny (Педагогическая поэма, 1932-1935) Antona Makarenki traktujący o konstruktywnym wpływie kolektywnego wysiłku na osobowość. Bohater pierwszego utworu, pochodzący z biednej robotniczej rodziny, wstępuje w szeregi Armii Konnej, zostaje ranny, sparaliżowani i traci wzrok, jednak dzięki głębokiej wierze w komunistyczne ideały, podejmuje heroiczną walkę ze swoim kalectwem. W celu wzmocnienia wychowawczego oddziaływania utworu Ostrowski często wprowadza w realistyczną narrację rozmyślania lub wypowiedzi o podniosłym, romantycznym charakterze. Natomiast Makarenko, zawodowy pedagog i organizator różnych zakładów dla nieletnich przestępców, przedstawia w książce, która uchodziła w swoim czasie za wzorzec socjalistycznej pedagogiki, swoje koncepcje z dziedziny resocjalizacji i wychowania. Posługując się narracją gawędziarską przekonuje, że najważniejsze jest wychowanie przez pracę fizyczną, pojmowaną, jako podstawowa wartość społeczna, surowa dyscyplina na wzór wojskowy oraz wzajemne zaufanie i solidarność między wychowawcą i wychowankami, traktowanymi głównie przedmiotowo.

Oprócz tzw. powieści o wychowaniu w literaturze radzieckiej znaczącą rolę odegrały również utwory adresowane intencjonalnie do młodego odbiorcy, ponieważ edukacyjny patos typowy dla literatury dziecięcej w ogóle wpisał się tu w podstawowe przesłanie ówczesnej polityki kulturalnej. Do klasyki socrealistycznej prozy młodzieżowej, łączącej przesłanie dydaktyczne (bezinteresowność motywacji postępowania, szczerą tęsknotę za heroizmem) z elementami przygody, należy m.in. wyraźnie tendencyjna ideologiczna powieść Walentina Katajewa Samotny biały żagiel (Белеет парус одинокий, 1936), rozpoczynająca ukończoną w 1961 roku tetralogię Fale Morza Czarnego (Волны Черного моря). Większą wartość literacką posiada jedynie pierwsza część, opowiadająca o losach dwóch odesskich chłopców, których osobowość kształtuje się pod wpływem rewolucyjnych wydarzeń 1905 roku.

Podobnymi cechami powieści młodzieżowej charakteryzowała się twórczość A. Gajdara, który zajął się pisarstwem po 1924 roku, lecz dopiero autobiograficzna Szkoła (Школа, 1930) przyniosła mu rozgłos. Następnie ukazały się Tajemnica wojenna (Военная тайна, 1935), Błękitna filiżanka (Голубая чашка, 1936), adresowana do najmłodszych opowieść Czuk i Hek (Чук и Гек, 1939) oraz niezwykle popularna w swoim czasie powieść Timur i jego drużyna (Тимур и его команда, 1940), która zapoczątkowała ruch dziecięcy oparty na zasadach praktycznej solidarności i pomocy potrzebującym. Propagowane przez Gajdara wzorce bolszewickiej edukacji ukryte były za interesującą fabułą z elementami sensacji i przygody, niekiedy zaś przenoszone w sferę wartości uniwersalnych. Wyraźną próbą ominięcia dyrektywnych nakazów polityki kulturalnej jest opowiadanie Los werblisty (Судьба барабанщика, 1939), w którym pisarz skupia się na przedstawieniu prawdziwych uczuć, unika też jednoznacznego ideowego rozstrzygnięcia wydarzeń.

Z podobnym zabiegiem mamy do czynienia w cyklu słynnych opowieści Szkatułka z malachitu (Малахитовая шкатулка ,1939) Pawła Bażowa (1837-1950), który aspekt wychowawczy sprowadził do promowania wartości uniwersalnych, natomiast całkowicie pominął aspekt polityczny.

Elementy przygodowe i popularno-naukowe zręcznie łączył w swojej twórczości Boris Żytkow (1882-1938), wprowadzający dzieci i młodzieży w świat morskich wojaży i odkryć. Żytkow napisał m.in. cykl opowiadań marynistycznych Historie morskie (Морские истории, 1925-1937) oraz książek dydaktyczno-oświatowych O słoniu (Про слона, 1926), Mangusta (Мангуста, 1935), a także cykl Co widziałem (Что я видел, 1939), którego bohaterem jest dociekliwy i żądny wiedzy chłopiec.

Autorem popularnych utworów dla dzieci i młodzieży o charakterze przygodowym, usytuowanych zazwyczaj w egzotycznej scenerii Dalekiego Wschodu był również Ruwim Frajerman (1891-1972). Tematyka jego utworów oscylowała z reguły wokół takich zagadnień jak poczucie silnej więzi z przyrodą, solidarność, braterstwo narodów i walka przeciw obcym interwentom w czasach wojny domowej. Takie treści pojawiają się m.in. w opowieści Buran (Буран, 1926), Waśka-Gilak (Васька-гиляк, 1929) i cieszącej się szczególna popularnością powieści Dziki pies dingo, czyli opowieść o pierwszej miłości (1939), która subtelnie ukazała uczuciowe perypetie młodej bohaterki.

Chętnie sięgano wówczas także po pełne humoru opowiadania i powieści dla dzieci i młodzieży Nikołaja Nosowa (1908-1976), które w zabawny sposób uczą uczciwości, śmiałości, pracowitości, szanują dziecięcą fantazję, pokazują też, że nikt nie jest idealny. Nosow jest autorem m.in. zbioru opowiadań Tuk-tuk-tuk (Тук-тук-тук, 1945), powieści Witia Malejew w szkole i w domu (Витя Малеев в школе и дома, 1951) i scenariusza do filmu na jej motywach Psotnicy (Два друга, 1954) oraz niezwykle cenionego cyklu o krasnoludku Nieumiałku: Przygody Nieumiałka i jego przyjaciół (Приключения Незнайки и его друзей, 1954), Nieumiałek w Słonecznym Mieście (Незнайка в Солнечном городе, 1958) i Nieumiałek na Księżycu (Незнайка на Луне, 1966).

Lew Kassil (1905-1970) zyskał rozgłos jako autor autobiograficznych powieści o czasach szkolnych Pamiętnik (Кондуит, 1927) i Szwambrania (Швамбрания, 1931), które zostały później połączone pod tym ostatnim tytułem. Prozaik opisuje w nich życie przedrewolucyjnych gimnazjalistów, przeżywających następnie wstrząsy historyczne i uciekających chętnie w krainę fantazji. Ostatnimi najbardziej znanymi utworami Kassila są napisana wspólnie z Maksem Polanowskim powieść o młodym bohaterze II wojny światowej Ulica młodszego syna (Улица младшего сына, 1949) oraz pierwsza radziecka powieść o tematyce sportowej Bramkarz republiki (Вратарь республики, 1937), ciesząca się olbrzymim powodzeniem nie tylko wśród młodzieży, ale i wśród dorosłych czytelników.

Wartką akcją oraz liryzmem przeplatającym się z elementami humorystycznymi wyróżniają się książki dla dzieci i młodzieży Radija Pogodina, m.in. opowiadania Dubrawka (Дубравка, 1960) i oparty na wątkach autobiograficznych zbiór Mądry kogut mojego dzieciństwa (Лазоревый петух моего детства, 1983).

Kieszonka:
Mimo iż spora część piśmiennictwa dla dzieci i młodzieży stała się terenem manipulacji politycznej, jednocześnie jednak była swoistym azylem dla literatury niezależnej, dopuszczano bowiem na wykorzystywanie w jej obrębie chwytów niedozwolonych w innych gatunkach, dlatego też w latach trzydziestych stała się swoistą domeną byłych oberiutów. Za przykład mogą posłużyć alegoryczno-baśniowe dramaty Jewgienija Szwarca, wychodzące poza system literackiego kodu epoki, spośród których najsłynniejszy jest Smok (Дракон, 1944). Stary baśniowy motyw Lancelota ratującego ludzi przed potworem jest metaforą stalinizmu oraz prawidłowości społecznych wyzwalających mechanizm terroru.

Literatura:

  1. Drawicz A., Lata dwudzieste. Proza, [w:] Historia literatury rosyjskiej XX wieku, praca zbiorowa pod red. A. Drawicza, Warszawa 1997.
  2. Fast P., Realizm socjalistyczny, [w:] Historia literatury rosyjskiej XX wieku, praca zbiorowa pod red. A. Drawicza, Warszawa 1997.
  3. Fast P., Realizm socjalistyczny w literaturze rosyjskiej, Kraków, 2003.
  4. Fast P., Zjawiska spoza realizmu socjalistycznego, [w:] Historia literatury rosyjskiej XX wieku, praca zbiorowa pod red. A. Drawicza, Warszawa 1997.
  5. Klimowicz T., Przewodnik po współczesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach (1917-1996), Wrocław 1996. [online], http://niniwa22.cba.pl/klimowicz_przewodnik.htm [dostęp: 08.03.2015].
  6. Porębina G., Poręba S., Historia literatury rosyjskiej 1917-1991, Katowice 1994.
  7. Smaga J., Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001.
  8. Рассадин С., Русская литература: от Фонвизина до Бродского, Москва 2001.
  9. Уртминцева М., Словарь русской литературы, Нижний Новгород 1997.

Autorka hasła:

dr Nel Bielniak, Uniwersytet Zielonogórski