Rozwój postnatalny

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Rozwój osobniczy człowieka jest swoistym gatunkowo, genetycznie zdeterminowanym i podlegającym modyfikującym wpływom środowiska procesem samoregulacyjnym, którego poszczególne fazy występują u wszystkich osobników zawsze w tym samym ściśle określonym porządku, choć ich granice są trudne do określenia, ponieważ przejścia między następującymi po sobie okresami rozwoju nie mają charakteru skokowego (→periodyzacja ontogenezy). Rozwój każdego organizmu jest efektem interakcji genów i środowiska: geny określając normę reakcji organizmu wyznaczają zakres zmienności fenotypowej danego genotypu w określonych warunkach środowiskowych.

Z punktu widzenia charakteru i kierunku przemian biochemicznych rozwój osobniczy człowieka można podzielić na trzy fazy:

  • fazę ewolucji – anaplasis cechującą się przewagą procesów o charakterze anabolicznym (okres rozwoju od poczęcia do zakończenia wzrastania na wysokość, w którym dominują procesy twórcze cyto-, histo-, organo- i typogenezy),
  • faza transwolucji – metaplasis, inaczej faza względnej równowagi procesów anabolicznych i katabolicznych (okres dorosły i dojrzały),
  • faza inwolucji – kataplasis tj. przewagi katabolii nad anabolią (okres regresu, degradacji strukturalnej i funkcjonalnej organizmu, które cechują okres starzenia i starości).

Progresywna faza rozwoju człowieka (faza ewolucji) obejmuje przeciętnie dwie pierwsze dekady życia, w których ma miejsce szereg przeobrażeń strukturalnych i funkcjonalnych na poziomie komórkowym, tkankowym, narządowym i organizmalnym.

W przebiegu rozwoju wyróżnia się zazwyczaj dwie składowe: wzrastanie oraz różnicowanie i dojrzewanie. Wzrastanie to zmiany o charakterze ilościowym polegające na zwiększaniu się liczby i wielkości komórek, a co za tym idzie masy i wymiarów ciała. Proces wzrastania przebiega w sposób nierównomierny: występowanie okresów przyspieszonego wzrastania i okresów zwolnionego wzrastania określa się rytmem wzrastania. Dysponując danymi pochodzącymi z badań antropometrycznych dzieci i młodzieży można prześledzić główne aspekty wzrastania:

  • kinetykę wzrastania tj. poziom i kierunek rozwoju na podstawie wielkości przeciętnych badanych cech w kolejnych przedziałach wieku,
  • dynamikę wzrastania (tempo wzrastania) na podstawie średnich przyrostów rocznych cech,
  • rytmiczność wzrastania – występowanie okresów szybkiego i zwolnionego wzrastania,
  • dymorfizm płciowy wzrastania – różnice w poziomie i rytmice wzrastania między chłopcami i dziewczętami.

Różnicowanie jest procesem jakościowym, przebiegającym na poziomie komórkowym (cytogeneza), tkankowym (histogeneza), narządowym (organogeneza) i organizmalnym (typogeneza). Dojrzewanie oznacza pojawienie się i doskonalenie się funkcji na określonym etapie rozwoju strukturalnego.

Przebieg rozwoju osobniczego człowieka jest w znacznej mierze rezultatem jego rozwoju w środowisku wewnątrzmacicznym (→rozwój przedurodzeniowy). Z chwilą narodzin dziecka, w miarę dojrzewania jego układu neurohormonalnego, maleje stopniowo wpływ środowiska matczynego. W okresie postnatalnym decydujący wpływ na proces wzrastania mają hormony o działaniu anabolizującym: hormon wzrostu (GH), hormony tarczycy, hormony płciowe z gonad i nadnerczy oraz insulina a także hormony o działaniu katabolicznym, przede wszystkim glikokortikoidy nadnerczy, które wpływają na rozpad i utratę białka. Mechanizm regulacji rozwoju jest determinowany genetycznie. Kolejność włączania się poszczególnych hormonów jest więc określona przez genotyp. Hormonem najsilniej pobudzającym wzrastanie w pierwszych dwu latach po urodzeniu jest hormon tarczycy. Niedobór hormonu tarczycy w okresie niemowlęcym prowadzi do zahamowania wzrastania, szczególnie kończyn, co jest przyczyną karłowatości połączonej z zaburzeniem proporcji ciała i rozwoju umysłowego.

Hormon wzrostu jest hormonem przysadki mózgowej i należy do najbardziej aktywnie uczestniczących w ustrojowej przemianie materii. Receptory zdolne do wychwytu hormonu wzrostu są obecne w komórkach chrząstki wzrostowej kości długich ale białka receptorowe hormonu wzrostu znajdują się też w wielu innych tkankach. Do wywołania efektu wzrostu konieczna jest również obecność w chrząstce somatomedyny spełniającej rolę pośredniczącą. Proces wzrastania przebiega prawidłowo gdy wszystkie elementy tj. hormon, receptory i pośrednik są obecne i aktywne. Brak nawet jednego z tych składników prowadzi do zahamowania wzrostu i wystąpienia tzw. karłowatości przysadkowej (proporcje ciała i rozwój umysłowy są prawidłowe jednak opóźnia się lub nie występuje dojrzewanie płciowe). Stężenia hormonu wzrostu są wysokie w okresie noworodkowym, maleją w okresie dzieciństwa i ponownie wzrastają w fazie dojrzewania płciowego. Zmiany hormonalne w okresie dojrzewania płciowego polegają na uruchomieniu (odblokowaniu) osi: podwzgórze-przysadka-gonady, zainicjowanym przez zwiększenie wydzielania gonadoliberyny (GnRH) przez podwzgórze (gonadarche) i poprzedzonym przez wzrost wydzielania hormonów steroidowych kory nadnerczy (adrenarche), które w połączeniu z działaniem anabolicznym hormonu wzrostu przyspieszają wzrastanie i dojrzewanie układu kostnego oraz zapoczątkowują pojawienie się tzw. drugorzędnych cech płciowych – gruczołów sutkowych i owłosienia płciowego (telarche i pubarche). Wzmożona aktywność hormonów (steroidów płciowych z gonad i nadnerczy, hormonu wzrostu i somatomedyn IGF1) przejawia się gwałtownym zwiększeniem szybkości wzrastania – tzw. skokiem pokwitaniowym wzrastania. Po szczycie skoku pokwitaniowego (PHV – Peak Height Velocity) tempo wzrastania maleje jako efekt zanikania stref wzrostu w kościach długich, spowodowanego przyspieszeniem dojrzewania szkieletowego. Tak więc pokwitanie jest fazą w rozwoju człowieka, która gwałtownie przyspiesza wzrastanie ale również szybko je kończy.

Kieszonka:
Całkowite zakończenie wzrastania ma miejsce dopiero po zaniku przyrostów w odcinku tułowiowym (podnoszenie się wysokości trzonów kręgów kręgosłupa) tj. po uzyskaniu determinowanej genetycznie ale kształtującej się również pod wpływem czynników środowiskowych tzw. dorosłej wysokości ciała. Genetyczna determinacja wzrastania i dojrzewania realizuje się więc poprzez złożone mechanizmy neurohormonalne oraz w ścisłym związku ze środowiskiem jako źródłem substancji budulcowych i energetycznych.

Literatura:

  1. Cameron N., 2002. Human growth and development.. Academic Press. An Elsevier Science Imprint.
  2. Falkner F., Tanner J. M., (red.) 1986. Human Growth, Vol. 3, 2-nd ed.
  3. Chrzanowska M., Gołąb S., Żarów R., Sobiecki J., Brudecki J., 2002. Dziecko krakowskie 2000. Poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Wydawnictwo Monograficzne Nr 19, AWF Kraków.
  4. Chrzanowska M., Gołąb S., Brudecki J., 2013. Wzrastanie i dojrzewanie dzieci i młodzieży Krakowa na przełomie XX i XXI wieku. Monografie Nr 25, AWF Kraków.
  5. Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A., 1985. Zjawiska rozwoju biologicznego człowieka. [W:] Malinowski A. Strzałko J. (red.) Antropologia. PWN Warszawa – Poznań.
  6. Malinowski A., 2007. Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym. Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zielona Góra.
  7. Mierzejewska T., 1999. Rozwój osobniczy (ontogeneza) [W:] Charzewski J. (red.) Antropologia. Wydawnictwa dydaktyczne. AWF Warszawa.
  8. Rybakowa M., 1980. Fizjopatologia wzrastania dziecka. Seria: Problemy Naukowe Współczesności. Wyd. Ossolineum.
  9. Rybakowa M., 1998. Endokrynologia wieku rozwojowego. Cz. I. Auksologia. Wyd. II. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
  10. Wolański N., 2012. Rozwój biologiczny człowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia. PWN Warszawa.
  11. Woynarowska B., 2010. Rozwój biologiczny człowieka [W:] Woynarowska B., Kowalewska A., Izdebski Z., Komosińska K., Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. PWN Warszawa.

Autorka hasła:

prof. dr hab. Maria Chrzanowska, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie