Tożsamość kulturowa dziecka

Zdefiniowanie terminu „tożsamość” (idem - ten sam); jest problematyczne, ze względu na jego interdyscyplinarny charakter, niejednoznaczność i zoperacjonalizowanie. Kategoria tożsamości jest przedmiotem zainteresowania zarówno laików, jak i wielu dyscyplin naukowych: filozofii, psychologii, biologii, socjologii, etnologii, religioznawstwa, a także pedagogiki, która podkreśla m.in. tożsamościowy wymiar wielokulturowości. Istnieje jednak wspólna płaszczyzna porozumienia w pojmowaniu tożsamości. Jest nią utożsamianie z istotą człowieczeństwa oraz kondycją człowieka. Podkreśla się również, że tożsamość jest: „określeniem zestawu wartości i celów strukturalizujących życie człowieka” oraz jej umiejscowienie w świadomości i samoświadomości, chociaż zdania na ten temat są podzielone ze względu na kontrowersję wokół samego fenomenu świadomości.

Filozoficzne tradycje pojęcia „tożsamość”

Filozoficzne teorie i poglądy wyjaśniające pojęcie „tożsamość” uważa się za uporządkowane. W podstawowym zakresie należą do nich m.in.:

• pojmowanie tożsamości przez Sorena Kierkegarda jako nierozerwalnej części egzystencji, konieczny warunek rozwoju osobistego i traktowanie nabycia tożsamości przez uzyskanie trzech komponentów: ja, odpowiedzialność i wolność. W tym podejściu podkreśla się, że zwracając uwagę na problemy egzystencjalne angażujemy całą naszą osobowość i tworzymy tożsamość;
• interpretowanie tożsamości osobowej, pytania o ciągłość osobową Kartezjusza, Johna Locka, Immanuela Kanta;
• interpretowanie pojęcia „tożsamość” w teoriach narracyjnych np. Dana P. Mc Adamsa;
• interpretowanie pojęcia „tożsamość” w następujących teoriach współczesnych np. w krytycznej teorii społeczeństw Theodora Adorno; Barbary Skargi, Paula Ricoeura. W przypadku B. Skargi: „tożsamość jest problemem, nie mamy pewności, czy nie stanowi ona w ogóle iluzji. Nie wiemy także dobrze, jak należy ją rozumieć, co to znaczy bycie sobą, dlaczego owej sobości szukamy, czy jest ona dla nas, jakąś wartością, a jeżeli tak, to dlaczego”. Natomiast P. Ricoeur traktuje tożsamość jako: ,,próbą mediacji między brytyjskimi analitykami z jednej strony a fenomenologami i hermeneutami z drugiej” (idem – tożsamość tego co jednakowe i ipse – tożsamość siebie samego, czyli pozostawianie sobą jako dwa przeciwstawne bieguny tożsamości ale dowód stałości, wprowadzenia tożsamości narracyjnej.

Socjologiczne pojmowanie tożsamości. Do socjologicznych modeli tożsamości, charakterystycznych dla nauk społecznych, przypisujących „posiadanie tożsamości”, utożsamianie osób, grup, zalicza się teorie tożsamości oparte na typologii Richarda Robinsa (1973) i wskazuje się najczęściej na:

• model zdrowia tożsamości (identity health); punktem wyjścia jest rozwój psychospołeczny; przykład: koncepcja dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego;
• model interakcyjny tożsamości (identity interaction model); różnorodność szkół: self conception(M. Kuhn), pojmowanie tożsamości jako jaźni biograficznej, niepokoje tożsamościowe - biographical self (A. Giddens); interakcyjny model tożsamości tzw. szkoła chicagowska (A. Schütze, E.Gofmann); pojmowanie tożsamości jako jaźni biograficznej i sytuacyjnej - biographical self;

i situated (Z. Bauman);

• model światopoglądowy tożsamości (identity world view model); przykłady: perspektywa akcjonalistyczna tożsamości Alain, a Touraina; perspektywa fenomenologiczna Petera Bergera i Thomasa Lukhmana;
• model egologiczny tożsamości (identity egology model), związany z „koncepcją kryzysu tożsamości Erika Eriksona”.

W socjologii „tożsamość” traktowana jest jako proces, fenomen trwający i rozwijający w czasie, nie do końca określony. Akcentuje się również pojmowanie tej kategorii jako: „całości konstrukcji podmiotu odnoszącego się do siebie, do potrzeby przynależenia. Wyraża się to w bliskości, poczuciu więzi, stabilności a także zakorzenieniu z dziedzictwem i dorobkiem przodkiem. Dodatkowo niektórzy socjolodzy zwracają uwagę na: czas wewnętrzny człowieka, czas intersubiektywny „osadzenie w ciele, intersubiektywność i społeczne zdeterminowanie struktury przecinających się temporalności” (N. Luhmann); uznanie aspektu czynnego za najistotniejszy wyznacznik pojmowania tożsamości, „wielorakość form utożsamiania Edwin Ardener”, traktując tożsamość jako proces trwający i rozwijający się w czasie. Pojęcie ,,tożsamość” człowieka w perspektywie psychologicznej

Kategoria ,,tożsamość” w psychologii jest mniej uporządkowana niż w filozofii. Istnieje kilka terminów podobnych, czasami zamiennie stosowanych: ,,Ja”, ,,osoba”, ,,osobowość”, ,,jaźń”, ,,self”, ,,ego”. Można jednak wyróżnić następujące perspektywy:

• podejście fenomenologiczne: całościowe, fundamentalne odczucia względem podmiotu; przykłady: koncepcji ,,Ja” Willama Jamesa, koncepcja ,,Ja” Gordona Allporta;
• podejście poznawcze: tożsamość ujmowana jako system samowiedzy, zbiór cech schematowych (J. D. Codol, M Jarymowicz 1979, S. Epstien 1999, A.G. Greenwald i A. R. Pratkanis 1984);
• zgodność poglądów dotycząca dwóch podstawowych sposobów rozumienia tożsamości: tożsamość przedmiotowa i podmiotowa; przykłady: dwoistość traktowania tożsamości ,,Ja”- podmiotowego i ,,Ja”- przedmiotowego (J. Viorst 1996, R. Persaud 1984);
• teorie dotyczące rozwoju i kryzysów tożsamości: psychospołeczna teoria Erika Eriksona, w której tożsamość jest rozumiana jako proces syntezy „ego” (jedna z koncepcji modelu zdrowia) oraz teoria Margaret Mahler (psychologia rozwojowa dziecka), gdzie tożsamość rozwija się: ,,jako pewna właściwość jednostki polegająca na tym, że czuje się ona odrębna od świata”;
• teorie statusów osoby Erika Eriksona, Jamesa Marcii, gdzie tożsamość jest traktowana jako względnie stała właściwość osoby, nabyta;
• teoria identyfikacji Sigmunda Freuda, w której poczucie tożsamości (poczucie samego siebie) jest najważniejszym kryterium samego siebie;
• koncepcja dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego (jedna z koncepcji modelu zdrowia);
• teoria samowiedzy Józefa Kozieleckiego (model egologiczny);
• warstwowa koncepcja struktury ,,ja” będąca jednym z czynników osobowościowych kształtujących tożsamość; ,,ja” podstawowe, ,,ja”, ,,funkcjonalne”, ,,ja” aksjologiczne. W ,,ja” podstawowym występuje orientacja postaw uformowanych w dzieciństwie, podkreślenie roli świadomości w procesie kształtowania tożsamości;
• problem tożsamości w kontekście zagadnień intencjonalności (R. Vallacher, D.Wegner,1987).

Perspektywa pedagogiczna pojmowania kategorii: tożsamość

Pedagodzy traktują tożsamość jako pewien złożony, zmienny i rozwijający się proces, wielowymiarowy konstrukt, który łączy elementy osobowe jednostki z centralnymi wartościami kultury grupy, do której jednostka należy. Podkreślają m.in. następujące aspekty:

• „tożsamość jako spotkanie teraźniejszości z przeszłością i antycypowaną przyszłością”;
• subsystemy tożsamości: tożsamość osobowa i społeczna (zgodność przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych);
• sfery tożsamości („ja” materialne, „ja” społeczne, „ja” duchowe, powiązanie warstw z trójpoziomową koncepcją struktury „ja”).

Tożsamość kulturowa dziecka jako specyficzny przejaw tożsamości człowieka.

Za źródło tożsamości kulturowej uważa się symboliczny interakcjonizm (chicagowska szkoła socjologii i psychologii społecznej). Został zapoczątkowany przez prace Ch. Cooleya, W. Thomasa, F. Znanieckiego, J. Deweya. Jednak największy wpływ na aktualną jego formę ma koncepcja tworzenia jaźni G.H. Meada, w której uważa się, że osobowość człowieka kształtuje się w trakcie interakcji z otoczeniem, „z istotnymi Innymi” (relacje face to face). Interakcje mają miejsce w procesie komunikowania się za pomocą gestów znaczących i nieznaczących. W symbolicznym interakcjonizmie zanegowano istnienie tzw. obiektywnej rzeczywistości. Należy zaznaczyć, że odnosi się on głownie lub wyłącznie do kultury społecznej. Dlatego zwraca uwagę światopoglądowy model tożsamości, w którym proponuje się odejście od pojęcia interakcja i zastąpienie go pojęciami: wartość, wzór kultury, etos.

Rozwój tożsamości dziecka według E. Eriksona i M. Mahler

W koncepcji Erika Eriksona (1997) rozwój człowieka jest traktowany jako rozwój tożsamości psychospołecznej tzn. wspieranej przez społeczeństwo, przebiega przez osiem faz a pierwsze cztery występują w niemowlęctwie i dzieciństwie, jest to okres krystalizacji ale i różnicowania się tożsamości dziecka:

• „niemowlęctwo – Jestem nadzieją, jaką mam i daję”;
• „wczesne dzieciństwo – Jestem tym, co wyraża moja wolna wola”;
• „okres zabawy – Jestem tym, kogo umiem sobie wyobrazić jako siebie”;
• „okres szkolny – Jestem tym, co mogę nauczyć się wprawić w ruch”;
• „dorastanie – Jestem tym, czemu dochowuję wierności”.

Do pozostałych faz rozwoju zalicza się: piąta w okresie dojrzewania, a ostatnie trzy w wieku dojrzałym razem ze starością.

Natomiast w koncepcji relacji z obiektem Margaret Mahler wyróżnia się:

• stadium pierwsze: autyzmu (noworodka);
• stadium drugie: symbioza (od 2 do 5 miesiąca);
• stadium trzecie: separacja – indywidualizacja (złożone procesy oddzielania się od matki).

Znaczenie kultury w życiu osobowym i społecznym dziecka

Dziecko w naturalny sposób, bezrefleksyjnie przyjmuje zasady i wartości kultury, w której wyrasta. Jest to oczywista sytuacja spowodowana przejmowaniem świata od „znaczących innych, świata przenikniętego emocjami. Rozwój tożsamości odbywa się dzięki oddziaływaniu kultury. J. Nikitorowicz proponuje rozumieć kulturę jako ,,wielość działań i dokonań ludzkich: dziesięć rodzajów ludzkiego działania – wzajemne działania, wzajemne interakcje, współdziałanie, przekazywanie życia, biseksualność, terytorialność, egzystencja w czasie, uczenie się, zabawa, obrona, eksploatacja”. Dodatkowo podkreśla, za G. Hofstede, istnienie kultury w świadomości i poza świadomością.

Świat dziecka, ale również jego obraz ulegają reifikacji: „stając się rzeczywistością, w której dziecko sytuuje siebie, czyli rozpoczyna świadome, odpowiedzialne kreowanie „Ja”, budowanie własnej tożsamości w postaci zbioru uświadomionych autocharakterystyk (definicji siebie). W przypadku określania tożsamości oddziela się to, co własne od tego, co obce. Dlatego warunkiem takiego oddzielenia jest poczucie odrębności, inności.

Z zagadnieniem tożsamości u dzieci mamy do czynienia, gdy dziecko odróżnia, widzi podział – zjawisko dysocjacji. Następuje kreowanie własnej tożsamości, budowanie autonomii i samoświadomości. Ze świata zewnętrznego docierają informacje konstruujące tożsamość kulturową dziecka. J. Nikitorowicz podkreśla niezbędność zaufania do siebie, wiary we własne siły, możliwości oparcia na tożsamości rodzinnej. Duże znacznie w kształtowaniu tożsamości kulturowej dziecka ma komunikacja międzykulturowa. Dzięki niej zwiększa się wrażliwość, otwartość i tolerancja, wyrzekanie się poczucia wyższości kulturowej, zwiększa się znaczenie dialogu międzykulturowego.

Kategoria enkulturacji - jej wymiary, mechanizmy powstawania, rodzaje

Słownikowe pojęcie: enkulturacja [łac.], wprowadzone przez Ernesta A. Haggarda wyjaśnia, że jest to proces wrastania w kulturę danego społeczeństwa, sprawiający, że jednostka staje się jego integralnym członkiem i nosicielem jego kultury, która jest cenną wartością, jest dziedzictwem. To ,,łączenie określeń: socjalizacja i wychowanie”.

Do głównych płaszczyzn (wymiarów) enkulturacji zalicza się: język, wiedzę, przekonania, wartości, normy, zwyczaje, obyczaje, obrzędy, wspólnotę, władzę. Wśród wymienionych za kardynalny wymiar kreowania tożsamości kulturowej dziecka uważa się język, traktowany jako środek komunikacji ludzkiej. Za szczególnie ważny J. Niktorowicz uznaje język pierwszy – matczyny. Argumentuje to myśleniem dziecka w kategoriach językowych związanych z umiejscowieniem dziecka w określonej rodzinie i społeczności lokalnej oraz zawarciu treści kultury właśnie w języku. Poza tym: „odgrywa zasadniczą rolę w porządkowaniu znaczeń”. W języku wyrażane są emocje i pozwala on „na wewnętrzną interpretację przeżyć”. Uważa się nawet, odwołując się do teorii E. Sapira i B.L. Whorfa: „percepcja rzeczywistości i obraz świata zależą od struktury języka” tzn., że myślimy jak mówimy i mówimy jak myślimy. Szczególnie, dlatego rozumienie bajek, wierszyków, kołysanek, pojęć używanych przez matkę, zwrotów emocjonalnych jest związane nie tylko z pojmowaniem samych wyrazów, ale z szerszym kontekstem i całą znajomością życia zbiorowego. Już J. Piaget uważał, że rozwój dziecka powstaje pod wpływem kultury, edukacji i rodziny i traktował język jako system o genezie środowiskowej. Według J. Nikitorowicza język matczyny warunkuje nasze myślenie, kształtuje sposób postrzegania świata a nawet zachowania, pierwszy akt opiekuńczy warunkujący tożsamość osobową, wartością rdzenną, podstawową. Natomiast wiedza o własnej kulturze pozwala na antycypację różnic i podobieństw kultury innych. Uważa się, że istniej szczególna moc zawarta w zwrotach matki do dziecka – symbol tożsamości, wyróżnia to dziecko z grupy. To właśnie, jak podkreśla J. Nikitorowicz, sposób wypowiadania imienia jest informacją o miłości, przychylności, aprobacie, uznaniu, jest kluczem do świata pisma. „Język domowy” wynika z doświadczenia ludzi i wartościowania i staje się ,,wartością samą w sobie”. Język jest szczególnym narzędziem komunikacji, aktywnym czynnikiem, który umiejscawia dziecko w hierarchii kultury. Moc języka jest uzależniona od: wielkości grupy posługującej się nim, usytuowania języka w kulturze grupy większościowej, jego znaczenia, roli zasięgu, ruchliwości członków grupy, poziomu społeczno – ekonomicznego, czynników politycznych, oddziaływania wartości grupy.

Pedagodzy podkreślają trudność pielęgnowania własnego, pierwszego języka w procesie nabywania tożsamości w trakcie socjalizacji i wychowania (zróżnicowany proces nabywania tożsamości kulturowej na pograniczach kulturowych). Wyróżniamy enkulturację w rodzinie i enkulturację instytucjonalną.

Kieszonka:

Tożsamość kulturowa dziecka może być nieustannie rozwijającym się procesem przechodzącym przez różne etapy rozwoju tożsamości kultur: nabywania tożsamości rodzinnej; nabywania tożsamości lokalnej; etap tożsamości grupy mniejszościowej lub członka grupy dominującej; etap tożsamości autonomicznej (czasami rozszczepionej). Może to prowadzić do zmian tożsamości, ale również utrudniać procesy społecznej identyfikacji. W konsekwencji mogą już u osoby dorosłej powstać następujące typy tożsamości kulturowej: silna identyfikacja z dwiema kulturami (bikulturalizm, człowiek pogranicza); silna identyfikacja z dominującą kulturą (akomodacja, tożsamość negatywna do socjalizacji rodzinnej); silna identyfikacja z etniczną grupą mniejszościową i zrozumienie siebie i swojej kultury (separacja, etnocentryzm, dążenie do zachowania własnej tożsamości, odnalezienie i odbudowanie własnej tożsamości); brak identyfikacji z którąkolwiek z grup (marginalizacja).

Literatura:

1. Ardener E., Tożsamość i utożsamianie, w: Sytuacja mniejszościowa i tożsamość, red. Z. Mach, A.K. Paluch, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”. Prace Socjologiczne, z.15, Kraków 1992, s.23.
2. Bauman Z., (przeł. T. Kunz) Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.
3. Berger P., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW, Warszawa 1983.
4. Bokszański Z., Pojęcie tożsamości jednostki a interakcjonizm współczesny, w: Orientacje teoretyczne we współczesnej socjologii, (red.) W. Kwaśniewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1990, s.83.
5. Bokszański Z., Tożsamość, w: Encyklopedia Socjologii, S-Ż, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2002, s.253-254.
6. Bokszański Z., Tożsamość, biografia i system działania –perspektywa Floriana Znanieckiego, w: Kultura

i Społeczeństwo”1988, nr 3 s.81

1. Borowik I., Leszczyńska K. (red.), Wokół tożsamości. Teorie. Wymiary. Ekspresje, Zakład Wydawniczy ,,Nomos”, Kraków 2007.
2. Buliński T., Człowiek do zrobienia. Jak kultura tworzy człowieka: studium antropologiczne, Wydawnictwo UAM, Poznań 2002.
3. Erikson E., Identity: Youth and Crisis. New York 1968, Norton, s.92.
4. Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1997.
5. Fatyga, B., Słownik Antropologii i Socjologii w Obserwatorium Żywej Kultury (pobrano 22.11.14).
6. Gałdowa A., (red.) Tożsamość człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s.231-257.
7. Giddens A., (przeł. A. Szulżycka) Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
8. Grzegorek A., Co psycholog może mieć na myśli, kiedy mówi o tożsamości?, w: D. Kubacka–Jasiecka, M. Kuleta W kręgu psychologicznej problematyki tożsamości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
9. Hall E.T., Poza kulturą, przeł. E. Gożdziak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984.
10. Hofstede G., Cultures and organizations: software of the mind, London, McGraw-Hill 1991.
11. Jednkis R., Social Identity, London: Routledge. Saunders 1996.
12. Kapuściński R., Ten Inny, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2006.
13. Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowiedzy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981.
14. Kłoskowska A., Socjologia kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
15. Karnat–Napieracz A., Tożsamość, czyli świadomość redivivus, Rejony Humanistyki nr 5, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009.
16. Kubacka–Jasiecka D., Kuleta M., W kręgu psychologicznej problematyki tożsamości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
17. Kubiak H., Przedmowa, w: A. Karnat-Napieracz, Tożsamość czyli świadomość redivivus. Rejony Humanistyki nr 5, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009, s.8.
18. Kupś T., Koncepcja egzystencji Sorena Kierkegaarda w kontekście filozofii niemieckiej, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2007.
19. J. Nikitorowicz, M. Sobecki (red.) Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym, Trans-Humana, Białystok 1999.
20. Nikitorowicz J., Edukacja międzykulturowa, kreowanie tożsamości dziecka, GWP, Gdańsk 2007.
21. Nikitorowicz J., Pogranicze. Tożsamość. Edukacja Międzykulturowa, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans-Humana, Białystok 1995, s.68.
22. Nikitorowicz J., Fenomen wielokulturowości i prognozy rozwoju ku międzykulturowości w: ,,Edukacja międzykulturowa” 2012(1) Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Cieszyn 2012, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012.
23. Ogrodzka–Mazur E., Kategoria tożsamości w analizach zmiany społecznej. Implikacje pedagogiczne do badań edukacji międzykulturowej, w: T. Lewowicki, E. Ogrodzka–Mazur, W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych, Uniwersytet Śląski w Cieszynie, Cieszyn 2001, s.162.
24. Rosner, K., Narracja, tożsamość i czas, Universitas, Kraków 2006.
25. Sikora K., Tożsamość jako przedmiot badań psychologii, w: D. Kubacka–Jasiecka, M. Kuleta, W kręgu psychologicznej problematyki tożsamości ,Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
26. Skarga B., Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne. Wydawnictwo ,,Znak”, Kraków 1997.
27. Szachaj A., Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008

Autorka hasła:

dr Anna Maria Jeznach, Collegium Mazovia Innowacyjna Szkoła Wyższa Siedlce

Przypisy:

---