Zastępcze środowisko rodzinne

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Nie każde dziecko wychowuje się w swojej biologicznej rodzinie. Państwo w Konstytucji (art.72) gwarantuje prawo dziecka do wychowania w rodzinie ma tym samym za zadanie dbać o ochronę dzieci, dlatego też stworzone zostały normy prawne tworzące zastępcze środowisko rodzinne.

Należy odróżnić adopcję od rodzicielstwa zastępczego. Są to osobne instytucje różniące się nie tylko rodzajem więzi łączących strony takich stosunków, ale i możliwością uzyskiwania wynagrodzenia czy też innych benefitów z tytułu zostania szeroko pojętym zastępczym środowiskiem rodzinnym. Poza umieszczeniem w pogotowiu opiekuńczym oraz placówki interwencyjnej wszystkie formy zastępczego środowiska rodzinnego ustanawiane są decyzją sądu (orzeczenie sądu opiekuńczego). Jednakże oddanie małoletniego systemowi pieczy zastępczej jest stanem przejściowym[1], wszak Sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy, dokonuje oceny sytuacji dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej w celu ustalenia możliwości powrotu dziecka do rodziny (art. 579 1 §3 kpc), zaś adopcja z założenia jest stałym stosunkiem. Uregulowania adopcji znajdują się częściowo w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, kodeksie postępowania cywilnego oraz w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. nr 149, poz. 887; tj. Dz. U. 2015, poz.332), zaś inne formy w całości zostały opisane ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

Niezależnie od instytucji ustawodawca dba o to, aby rodzeństwa były rozdzielane jedynie wyjątkowo, jeśli jest to zgodne z ich dobrem.

Adopcja, czyli przysposobienie - to przyjęcie osoby do rodziny i ustanowienie między nimi przez orzeczenie takich stosunków, jakie zachodzą między rodzicami a dziećmi[2]. W polskim prawie, w przeciwieństwie choćby do prawodawstwa niemieckiego dopuszczalne są jedynie adopcje małoletnich (tak art. 114 kro). O adopcji sąd opiekuńczy nie może zadecydować z urzędu- konieczny jest wniosek przysposabiającego (przysposabiających). Na mocy postanowienia sądu opiekuńczego dochodzi do konstytutywnego nawiązania podstawowej komórki społecznej, czyli rodziny tak jakby dziecko, które jest podmiotem adopcji było dzieckiem naturalnym adoptujących go rodziców.

Problem adopcji nie jest jednak jednolity. Wyróżniamy bowiem rodzaje adopcji:

  1. adopcję całkowitą
  2. adopcję pełną
  3. adopcję niepełną
  4. adopcję międzynarodową.

Rodzaj adopcji ma swoje odzwierciedlenie w sytuacji majątkowej (zwłaszcza w kwestii alimentacji oraz spadkowej) i rodzinnej osoby przysposabianej (dziecka adopcyjnego), jego rodziców biologicznych oraz adopcyjnych, a także wpływa na możliwość rozwiązania stosunku prawnego przysposobienia (rozwiązanie adopcji).

Dlatego też przysposobienie pełne rozwiązywalne, nazywane także zupełnym stanowi modelową postać adopcji[3]. W wyniku orzeczenia sądu opiekuńczego pomiędzy przysposabiającym a przysposabianym powstaje taki stosunek, jaki istnieje między rodzicami a dziećmi (art. 121 §1 k.r.o). Tym samym po orzeczeniu sądu o adopcji dziecko, które do tej pory nie miało rodziców zyskuje i rodziców i innych dalszych krewnych takich jak dziadkowie, ciocie itp., a jego dzieci stają się wnukami rodziców adopcyjnych. Traci zaś prawa i obowiązki względem rodziców biologicznych. Poszerzoną i pogłębiona odmianą przysposobienia pełnego[4] jest adopcja całkowita (adoptio plenissima, adoptio tota, zwane także in blanco, blankietowym, anonimowym czy nierozwiązywalnym). Rodzice biologiczni po urodzeniu się dziecka wydają zgodę na adopcję ich dziecka przez jakąkolwiek rodzinę, nie wskazując ich danych. Po wyrażeniu zgody blankietowej rodzice biologiczni tracą władzę rodzicielską, a w akcie urodzenia dziecka widnieje informacja, że rodzice adopcyjni są jego rodzicami; takiego stosunku adopcji nie można rozwiązać. Stosuje się też ten rodzaj adopcji w przypadku, gdy rodzice biologiczni nie żyją albo są nieznani.

W Polsce nie ma możliwości dokonania tzw. adopcji ze wskazaniem. Od 18 września 2015 roku ustawodawca jednak pozwolił rodzicom biologicznym na wskazanie przed sądem opiekuńczym przyspasabiającego ich dziecko, którym może być wyłącznie krewny rodziców dziecka za zgodą tej osoby złożoną przed tym sądem ewentualnie małżonek jednego z rodziców.

Wyjątkowo ustawodawca zezwolił na utworzenie stosunku adopcji niepełnej (Art.124 §1 k.r.o). Polega ona na tym, że jej skutki będą polegać wyłącznie na powstaniu stosunków między przysposabiającym a dzieckiem, z wyłączeniem innych krewnych adoptującego. Tym samym istnieje możliwość np. dziedziczenia czy też alimentacji pomiędzy innymi krewnymi biologicznymi. Często ten tryb przysposobienia orzekany jest w przypadku dzieci starszych, które znają swoją rodzinę i nie ma potrzeby ukrywania ich naturalnego pochodzenia[5].

Adopcja międzynarodowa (przysposobienie zagraniczne) zaś to rodzaj adopcji, które spowoduje zmianę dotychczasowego miejsca zamieszkania przysposabianego w Rzeczypospolitej Polskiej na miejsce zamieszkania w innym państwie, może nastąpić wówczas, gdy tylko w ten sposób można zapewnić przysposabianemu odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne (art. 114 [2]kro).

Przyszli rodzice adopcyjni muszą przejść całą procedurę adopcyjną. Zanim bowiem złożą wniosek muszą przejść badania pedagogiczne oraz psychologiczne oraz odbyć stosowne szkolenie.

Następnie mogą złożyć odpowiedni wniosek do Sądu opiekuńczego i brać udział w postępowaniu.

Na problematykę rodzicielstwa zastępczego składają się takie jednostki jak:

  • rodzinna piecza zastępcza,
  • placówki opiekuńczo-wychowawcze (m.in. domy dziecka),
  • regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne,
  • interwencyjne ośrodki preadopcyjne.

Opiekujący się dziećmi w różnych formach mają za zadanie współpracować ze sobą oraz ośrodkiem adopcyjnym (organizacją prowadzoną przez samorząd, która ma za zadanie pomóc w dokonywaniu adopcji dzieci).

Rodzinna piecza zastępcza - pod tym hasłem ustawodawca w art. 39 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej poddał możliwość tworzenia rodzin zastępczych spokrewnionych, niezawodowych oraz zawodowych, a także możliwość tworzenia rodzinnych domów dziecka.

Rodziną zastępczą spokrewnioną tworzą małżonkowie lub osoba samotna, będący wstępnymi lub rodzeństwem dziecka. Rodzinę zastępczą niezawodową lub rodzinę zastępczą zawodową tworzyć mogą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, u których umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastępczej, niebędący wstępnymi lub rodzeństwem dziecka.

Zawodowe rodziny zastępcze mogą pełnić funkcję pogotowia rodzinnego, które organizuje doraźną formę pieczy zastępczej dla małoletnich którzy zostali odebrani z rodziny przez pracownika socjalnego w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie. W rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego umieszcza się dziecko do czasu unormowania sytuacji dziecka, nie dłużej jednak niż na okres 4 miesięcy[6].

Rodzinny dom dziecka to prowadzona przez małżonków forma zastępczej pieczy w którym może przebywać łącznie nie więcej niż 8 dzieci. Niezależnie od rodzaju rodzina zastępcza oraz rodzinny dom dziecka zapewniają dziecku całodobową opiekę i wychowanie. Do zadań rodzin zastępczych i rodzinnego domu dziecka należą m.in. zapewnienie dostępu do przysługujących świadczeń zdrowotnych zapewnienie kształcenia, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych, rozwój uzdolnień i zainteresowań, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, bytowych, rozwojowych, społecznych oraz religijnych dziecka, zapewnienie ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka czy umożliwienie kontaktu z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej.

Istotne jest, że w przeciwieństwie do rodzinnych domów dziecka w rodzinach zastępczych w tym samym czasie, może przebywać łącznie nie więcej niż 3 dzieci lub osób, które osiągnęły pełnoletność przebywające w pieczy zastępczej. Rodzinna piecza zastępcza nie stanowi podstawy powstania stosunków prawna rodzinnego, nie ma wpływu na alimentację, ani ustawowe spadkobranie. Rodzice zastępczy za wykonywanie tych obowiązków otrzymują wynagrodzenie na każde umieszczone dziecko, mają prawo do urlopu. Kandydat do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka może odbyć szkolenie. Rodzina zastępcza zawodowa oraz prowadzący rodzinny dom dziecka są obowiązani do systematycznego podnoszenia swoich kwalifikacji, w szczególności przez udział w szkoleniach.

Placówki opiekuńczo - wychowawcze to najbardziej popularne formy zastępczego środowiska rodzinnego. Nie jest to także kategoria jednolita. Placówki te prowadzone są jako placówki typu:

  1. socjalizacyjnego
  2. interwencyjnego
  3. specjalistyczno-terapeutycznego
  4. rodzinnego.

Placówka opiekuńczo-wychowawcza: zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby, w szczególności emocjonalne, rozwojowe, zdrowotne, bytowe, społeczne i religijne, realizuje przygotowany we współpracy z asystentem rodziny plan pomocy dziecku, umożliwia kontakt dziecka z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej, podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny, zapewnia dziecku dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych, obejmuje dziecko działaniami terapeutycznymi, zapewnia korzystanie z przysługujących świadczeń zdrowotnych.

Placówki opiekuńczo - wychowawcze typu rodzinnego to potocznie rozumiane domy dziecka, służące zapewnieniu opieki dla małoletnich. Zaś placówki innego typu są tworzone do opieki nad dziećmi powyżej 10. roku życia, wymagającymi szczególnej opieki lub mającymi trudności w przystosowaniu się do życia w rodzinie.

W regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej są umieszczane dzieci wymagające szczególnej opieki, które ze względu na stan zdrowia wymagający stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. W regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej można umieścić, w tym samym czasie, łącznie nie więcej niż 30 dzieci. Wyjątkowo wojewoda może zezwolić na umieszczenie w takich placówkach do 45 dzieci.

Interwencyjny ośrodek preadopcyjny to forma pieczy zastępczej, która ma za zadanie przygotować dziecko do adopcji. Umieszcza się tam dzieci, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej. W interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym, w tym samym czasie, można umieścić nie więcej niż 20 dzieci. Pobyt dziecka w interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym nie może trwać dłużej niż do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia.

Warto wspomnieć, że w Polsce funkcjonują także tzw. SOS - wioski dziecięce. To niepubliczne domy całodziennej opieki, prowadzonej przez międzynarodowe stowarzyszenie SOS Kiderdorf.


Autorka hasła:

apl.adw. mgr Dobrosława Tomzik - Izba Adwokacka w Katowicach

Przypisy:


  1. E. Gapska, J. Studzińska, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2015, Lex/el.
  2. Z. Krzysztoforska-Weisswasser, Polski słownik terminów i pojęć prawniczych, Wiedeń 1998, s. 90.
  3. J. Strzebińczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2013, s. 332.
  4. T. Smyczyński, Prawo rodzinne, Warszawa 2009, s.265.
  5. T. Smyczyński, Prawo rodzinne, Warszawa 2009, s. 267.
  6. K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz. Lex/el, 2015.