Antropologia dziecka

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Kształtująca się subdyscyplina antropologii kulturowej/etnologii zajmująca się badaniem miejsca i roli dziecka w społecznościach ludów i kultur na świecie. Powstała na przełomie XX i XXI wieku w krajach z kręgu kultury latynoamerykańskiej (głównie Brazylia, Argentyna, Portugalia). Jako jej prekursorów wymienia się prace pokazujące autonomię dzieci Hausa z Nigerii (Schildkrout 1978) oraz przedstawiające dziecko na Fidżi jako twórcę kultury (Toren 1990).

Główną cechą antropologii dziecka jest wyjście poza dotychczasowy paradygmat ujmowania dziecka jako części społeczeństwa dorosłych (dzieci widziane jako część rodziny, jako „obiekty” socjalizacji, jako „przedmioty” transmisji kultury itp. – generalnie wszystkie teorie reprodukcji czy wzorców kulturowych). Dzieci są w niej widziane jako osobne podmioty aktywnie współtworzące swoje życie społeczne, zaś ich badanie wymaga uwzględnienia perspektywy dziecięcej odrębnej od perspektywy otaczających ich dorosłych. W tym sensie, punkt wyjścia antropologii dziecka jest współbieżny z nową socjologią dzieciństwa (James, Prout 1990).

Centralnym obszarem badań antropologii dziecka są dzieci ze społeczeństw spoza kręgu kultur euroamerykańskich, najczęściej Indian Amazonii (np. Cohn 2000, 2005; Codonho 2007; Lopes da Silva i in. 2002; Nunes 2003; Tasssinari 2007). Dzieje się tak, ponieważ w tych społecznościach dobrze widać spotkanie się różnych sposobów działania dzieci w świecie rówieśników i dorosłych. Na tym tle uwidacznia się miejsce i rola dziecka w społeczeństwach nowoczesnych. Jedną z głównych konsekwencji poznawczych tych studiów jest stawianie pytania o genezę połączenia ze sobą dwóch idei: dzieciństwa oraz szkoły. Autorzy zajmujący się dziećmi wśród ludów indiańskich, wskazują, że dzieci mają w nich inny, niezależny status społeczny i że wprowadzanie szkoły przeobraża dziecięcą rzeczywistość. W tej perspektywie naczelne staje się pytanie nie o to, co dzieci z tych światów zyskują chodząc do szkoły, lecz o to, co wtedy tracą. W ich świetle widać wyraźnie jak pojmowanie dziecka i praktyki je konstytuujące, typowe dla kultur euroamerykańskich, są powiązane z kształtowaniem się samej nowoczesności i jej agend społecznych w różnych obszarach (rodziny nuklearnej, instytucji oświatowych, opieki medycznej, dyskursu pedagogicznego i medycznego itd., por. Jenks 1996). Dziecko i jego miejsce w sieci społecznej jest więc związane z władzą i kontrolą dorosłego na dzieckiem. Sama idea pedagogii i wyrosła na jej gruncie instytucja szkoły typu euroamerykańskiego preferuje relację hierarchiczności między dorosłymi a dziećmi. Szkoła zaś staje się ogólnym modelem dzieciństwa.

Tymczasem studia na dziećmi w społecznościach Indian Amazonii pokazują je jako podmioty niezależne od dorosłych, choć oczywiście z nimi powiązane. W szczególności, przedstawiają je jako: 1) autonomiczne byty, których decyzje i działania wpływają na relacje społeczne, w tym nawet na relacje pokrewieństwa i rodzicielstwa; 2) jako posiadaczy specyficznych, odmiennych od dorosłych umiejętności, które przekazywane są i przyswajanie w niezależnym od dorosłych obiegu wiedzy, 3) jako swego rodzaju „mediatorów” działających wewnątrz społeczności (tworzących niezależny, dziecięcy obieg działań społecznych wpływający na relacje pomiędzy dorosłymi) i na zewnątrz społeczności (tworzący niezależną sieć wymiany miedzy światem indiańskim i nie-indiańskim, oraz światem Indian i bytów nadprzyrodzonych). Tym samym pokazują, że dzieci mogą zajmować inne miejsce społeczne, niż w społecznościach z kręgu kultur euroamerykańskich.

Od strony metodologicznej podstawą antropologii dziecka jest podejście etnograficzne koncentrujące się na praktykach społecznych i poprzez nie rekonstruujące specyficzne dla każdego ludu koncepcje osoby, a w szczególności wyobrażenia tego czym jest „ja” (self) oraz jego zmiana (dziecko, dorosły). W ramach podejścia etnograficznego podejmowane są poszukiwania nowych metod poznania perspektywy dziecka poprzez warsztatowe używanie rysunków, fotografii, filmów itp. Zwraca się tu uwagę, że antropologia dziecka nie polega na ideologicznym „oddaniu głosu dzieciom” jako następnej grupie, którą krytycznie zorientowane nauki społeczne rozpoznały jako zdominowaną (tak jak to wcześniej miało miejsce w przypadku kobiet, rasy, mniejszości etnicznych, płciowych itp.). Chodzi o faktyczne rozpoznanie sprawczości dzieci jako podmiotów. Stąd też niechęć przedstawicieli tego nurtu do używania zwrotu „kultury dziecięce”, albowiem jest już w nim zawarte uniwersalistyczne przeświadczenie, że dzieci podzielają wspólne cechy wobec świata dorosłych. Jak pokazują to etnografie dzieci, taki pogląd jest nieuprawniony. Miejsca i role społeczne dzieci różnią się w zależności od kultury (Szulc, Cohn 2012). Podsumowując, antropologia dziecka polega na: 1) skoncentrowaniu się na praktykach społecznych i dopiero na tej podstawie rekonstruowaniu obrazów osoby (a w tym dziecka i dorosłego) w danej społeczności. 2) podejmowaniu badań także w innych kulturach, niż euroamerykańskie; 3) oparciu się na etnograficznych badań terenowych; 4) ujmowaniu dzieci jako aktywnych aktorów społecznych.

Kieszonka:
Należy oddzielić antropologię dziecka od antropologii dzieciństwa i to w dwojakim sensie. W kręgu nauki anglosaskiej antropologia dziecka jest częścią antropologii dzieciństwa, czy też szerzej ujmując – antropologicznych studiów nad dzieciństwem. Jest to nurt badawczy w antropologii kulturowej poświecony poznawaniu uniwersalizmów i partykularyzmów enkulturacji/socjalizacji dziecka w różnych kulturach świata. Nurt ten ma długą tradycję badawczą poczynając od szkoły boasowskiej i podejmuje szeroką paletę tematów badawczych np. narodzin, otoczenia społecznego, zabawy i pracy, kar, seksualności, inicjacji, a w tym także i obrazów dziecka (zob. Montgomery 2008; Lancy 2008). Natomiast w kręgu nauki polskiej antropologia dzieciństwa jest pojmowana jako wielodyscyplinarne podejście, najczęściej oparte na interpretacji tekstów kulturowych, rekonstruujące zmieniające się historycznie obrazy dzieciństwa i dorosłości funkcjonujące głównie w obszarze kultur euroamerykańskich oraz pokazujące dzieci jako część szerszej całości (element struktur społecznych, kulturowych, praktyk dyskursywnych itp.).

Literatura:

  1. Codonho C. (2007). Aprendendo entre pares: a transmissão horizontal de saberes entre as crianças indígenas Galibi-Marworno, Mestrado em Antropología Social, Florianópolis
  2. Cohn C. (2000) A criança indígena: a concepção Xikrin de infância e aprendizado. Tese de Mestrado. Universidade de São Paulo.
  3. Cohn C. (2005) Antropologia da Criança, Rio de Janeiro: Ed. Zahar.
  4. James A., Prout A. (1990). Constructing and Reconstructing Childhood: Contemporary Issues in the Sociological Study of Childhood. New York: The Falmer Press.
  5. Jenks, C. (1996). Childhood. London: Routledge
  6. Lancy D. (2008). The Anthropology of Childhood: Cherubs, Chattel, Changelings. New York: Cambridge University Press.
  7. Lopes da Silva A., Nunes A., Macedo A. V. (orgs.). (2002). Crianças indígenas: ensaios antropológicos. São Paulo: Global.
  8. Montgomery, H. (2008). An introduction to childhood: Anthropological perspectives on children's lives. Oxford, UK: Wiley-Blackwell.
  9. Nunes A. M. (2003) „Brincando de ser criança”: contribuições da etnologia indígena brasileira à antropologia da infância. Tese de Doutoramento. Departamento de Antropología, Lisboa, ISCTE.
  10. Toren Ch. (1990). Making Sense of Hierarchy: Cognition as Social Process in Fiji. London: Athlone Press.
  11. Tassinari A. (2007). Concepções indígenas de infância no Brasil, Tellus, 7(13): 11-25.
  12. Schildkrout E. (1978) Age and Gender in Hausa Society: Socio-Economic Roles of Children in Urban Kano, [w:] Sex an Age as Principles of Social Differentiation, ed. J. La Fontaine, London: Academic Press.
  13. Szulc A., Cohn C. (2012) Anthropology and Childhood in South America: Perspectives from Brazil and Argentina, AnthropoChildren, 1: 1-17.

Autor hasła:

dr Tarzycjusz Buliński, Uniwersytet Gdański