Dyslalia

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Od początku tworzenia się teorii i praktyki logopedii, której przedmiotem badań jest profilaktyka, diagnoza i terapia mowy, zmieniało się podejście do osoby z zaburzeniami komunikacji, które wraz z rozwojem dyscyplin naukowych przyczyniło się do interdyscyplinarnej deskrypcji, eksplikacji i aplikacji zakłóceń w percepcji lub budowaniu wypowiedzi słownych.

Dyslalia należy do tych zaburzeń komunikacji, które w polskiej literaturze logopedycznej są dwojako rozumiane. W opracowaniach I Styczek (1979, s. 287) dyslalia jest określana jako częściowa lub mniej nasilona postać alalii, czyli zaburzeń mowy polegających na trudnościach lub braku umiejętności rozumienia i mówienia powstałe na skutek uszkodzeń struktur korowych w okresie do 4-5 roku życia. W literaturze specjalistycznej najczęściej przyjmujemy założenie, które prezentuje L. Kaczmarek (1982, s. 273) - twórca podstaw polskiej logopedii. Zalicza on dyslalię do zaburzeń mowy o charakterze zniekształceń substancji w płaszczyźnie segmentalnej, czyli do wad wymowy o charakterze nieprawidłowej „realizację fonemów, odbiegającej od ustalonej przez zwyczaj społeczny normy”. Również w opracowaniach S. Grabiasa (2000) dyslalia jest określona jako zaburzenie mowy o charakterze niewykształconej sprawności, którą rozpoznajemy po wadliwej realizacji wypowiedzi.

Należy więc przyjąć, że dyslalia jest wadą wymowy, dla której charakterystyczna jest realizacja „fonemów niezgodnie z normą ortofoniczną” (A. Sołtys-Chmielowicz 1993, s. 39). Ortofonia jako „nauka poprawnego wymawiania (…) wyznacza zasady poprawnej wymowy ustalone w danym języku” (M. Szymczak 1984, s. 544). Podejście kognitywne do normatywnych i nienormatywnych realizacji fonemów języka polskiego prezentuje D. Pluta-Wojciechowska (2013). Autorka w swoich rozważaniach przyjmuje, że „każda nienormatywna realizacja fonemów jest naruszeniem normy języka ogólnopolskiego, a innymi słowy jej zniekształceniem, deformacją” (tamże, s. 201). Przyjmując perspektywę cytowanej autorki dyslalia jest rozumiana jako „zakłócenia dźwięków mowy, a dokładnie jako zaburzenia realizacji fonemów spowodowane czynnikami patogennymi” (tamże, s. 209).

Przegląd ustaleń definicyjnych na temat dyslalii wyznacza dalsze poszukiwania modelu norm ortofonicznych tak istotnych dla profilaktyki logopedycznej, która może zapobiegać zaburzeniom mowy/wymowy w okresie dzieciństwa. Dla praktyki logopedy, ale także dla nauczyciela przedszkola i rodziców dzieci ważna jest wiedza nie tylko na temat różnych ujęć terminu „dyslalia”, ale również świadomość jej etiologii.

Do przyczyn wadliwej realizacji fonemów zalicza się czynniki egzogenne - środowiskowe jak i endogenne – wewnątrzpochodne, wśród których można wymienić (L. Kaczmarek 1982, I. Styczek 1979, E. M. Minczakiewicz, 1996):

  • Nieprawidłowe wzorce wymowy w przestrzeni społecznej dziecka lub niedostateczny kontakt językowy albo brak podniet do mówienia (dyslalia środowiskowa/funkcjonalna);
  • Uszkodzenia struktur obwodowych lub nieprawidłowa budowa narządów mowy (dyslalia mechaniczna/motoryczna, dysglozja);
  • Uszkodzenia w obrębie struktur korowych (dyslalia centralna - anartria i dysartria);
  • Zaburzeniami słuchu (dyslalia audiogenna);
  • Niechęć do mówienia (dyslalia asocjalna);
  • Złożone przyczyny (dyslalia sprzężona - zespoły wad).

Wymienione przyczyny nieprawidłowej realizacji fonemów dotyczą zarówno procesów percepcyjnych jak i realizacyjnych (D. Wojciechowska-Pluta 2013).

W okresie dzieciństwa istotne dla terapii logopedycznej jest ustalenie ilości zniekształcanych głosek. W zależności od kryterium ilościowego L. Kaczmarek (1982) wymienia:

  • dyslalię jednoraką (jeden fonem jest nieprawidłowo realizowany);
  • dyslalię wieloraką (dwa lub więcej fonemów jest wadliwie realizowana);
  • dyslalię całkowitą, określaną jako alalia motoryczną (wszystkie fonemy są nieprawidłowo realizowane).

Uwzględniając kryterium objawowe wymieniamy trzy rodzaje dyslalii (por. L. Kaczmarek 1982, J.T. Kania 1982):

  • właściwą, czyli deformację – polega ona na na wymawianiu fonemu niezgodnie z normą ortofoniczną, np. r języczkowe lub s międzyzębowe;
  • paralalię, czyli zastępowanie jednej głoski inną – najczęstszym substytutem fonemu r jest l lub j;
  • mogilalię, zwaną elizją, czyli opuszczanie głoski (jeżeli dziecko opuszcza tylko jeden fonem to jego wypowiedź może być nie rozumiana, np. brak realizacji sz w wyrazie szyszka („yka”).

Ważne jest, by oceniając ilość i objawy nieprawidłowej artykulacji głosek u dzieci przed ukończeniem 5-6 roku życia i odróżnić ją od dyslalii fizjologicznej (V. Lechta 2011). Zgodnie z normatywnymi etapami rozwoju, w wieku przedszkolnym, czyli w okresie swoistej mowy „dziecko zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu głoskowego języka polskiego (…) w wieku trzech, czterech lat utrwalają się spółgłoski przedniojęzykowe zębowe s, z, c, dz (…) pod koniec czwartego roku życia zostaje opanowana spółgłoska przedniojęzykowa dziąsłowa r, a między czwartym a piątym rokiem życia ustalają się (…)spółgłoski przedniojęzykowe dziąsłowe szczelinowe sz, ż oraz zwartoszczelinowe cz, dż” (L. Kaczmarek1982, s. 104). Dziecko 5-6-letnie powinno prawidłowo wykonywać czynności związane z ruchami obwodowych narządów mowy, które stanowią integralną część realizacji w komunikacie słownym. Biorąc pod uwagę normy ortofoniczne języka polskiego wadliwa realizacja głosek dotyczy najczęściej tych, które są opanowane najpóźniej. Przykładem jest nieprawidłowa artykulacja głoski „r” (określana jako reranie) lub głosek dentalizowanych (seplenienie), albo k-g (kappacyzm-gammacyzm). Wadliwą realizację głosek należy obserwować podczas dłuższych wypowiedzi dziecka w naturalnych sytuacjach komunikacyjnych oraz w sytuacjach powtarzania. W standardach postepowania logopedycznego ważna jest również diagnoza różnicowa, podczas której odróżniamy dyslalię od błędów wymowy, niedokształcenia mowy, giełkotu (A. Sołtys-Chmielowicz 2014).

Terapia dziecka z dyslalią nie może być wyizolowanym postepowaniem logopedycznym, które obejmuje wywoływanie głosek lub ich korygowanie, a następnie etap automatyzacji i utrwalania w celu kształtowania nawyku poprawnej wymowy. Kolejne etapy terapii muszą stanowić integralną część kształtowania systemu językowego. Wspomaganie rozwoju mowy dziecka musi być całościowe, czyli uwzględniać ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, usprawniające motorykę narządów artykulacyjnych oraz ćwiczenia przygotowujące narządy mowne do poprawnych czynności prymarnych, w tym czynności połykania i oddychania fizjologicznego. Logopeda musi więc współpracować z innymi specjalistami, np. ortodontą, laryngologiem, foniatrą, gdyż najczęstszą przyczyną błędnej artykulacji dziecka są nieprawidłowe wzorce otoczenia lub jest to „wynik progresji różnych ścieżek rozwojowych”, np. dysfunkcji połykania lub oddychania (D. Pluta-Wociechowska 2013, s. 303).

Kieszonka:
Nasza wiedza na temat dyslalii, jej przyczyn, objawów może przełożyć się na poprawę jakości życia dziecka gotowego do podjęcia nauki w szkole i realizacji zamierzenia komunikacyjnego w różnych przestrzeniach społecznych. W odniesieniu do diagnozy i terapii logopedycznej ważne jest zapobieganie wadom wymowy. Doniosłą rolę w realizacji profilaktyki logopedycznej pełnią rodzice, nauczyciele. Jak powinni postępować rodzice i nauczyciele, którzy pełnią doniosłą rolę w realizacji profilaktyki logopedycznej? L. Kaczmarek (1982, s. 107) odwołując się do słów J. Śniadeckiego z początku XIX wieku, przypomina podstawową zasadę: „Dzieci wymawiają słowa tak jak ich wychowawcy, bowiem wymowa wychowawców jest wzorem-ideałem, do którego dzieci stale w swej praktyce językowej przybliżają się”. Twierdzenie to jest nadal aktualne w XXI wieku, dlatego dbanie o kulturę żywego słowa – potocznego, mówionego i pisanego jest zaleceniem dla rodziców i pedagogów.

Literatura:

  1. Grabias S. Mowa i jej zaburzenia. „Logopedia” tom 28,2000, s. 7-36
  2. Kaczmarek L. Nasze dziecko uczy się mowy. WL, Lublin 1982.
  3. Kania J. T. Szkice logopedyczne. WSiP, Warszawa, 1982.
  4. Lechta V. Podstawy teoretyczne logopedii [w:] Gunia G., Lechta V. Wprowadzenie do logopedii. Impuls, Kraków, 2011.
  5. Minczakiewicz E. Komunikacja – mowa – język w diagnozie i terapii zaburzeń rozwoju u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. WN AP, Kraków, 1996.
  6. Pluta-Wojciechowska D. Zaburzenia czynności prymarnych i artykulacji. Podstawy postępowania logopedycznego. Wydawnictwo Ergo-Sum, Bytom 2013
  7. Sołtys–Chmielowicz A. Standard postępowania logopedycznego w przypadku dyslalii: Logopedia, tom 37, 2008.
  8. Sołtys-Chmielowicz A. Klasyfikacja zaburzeń mowy [w:] Seria: Komunikacja językowa i jej zaburzenia nr 6: usprawnianie mowy u dzieci specjalnej troski /red./ A. Sołtys-Chmielowicz, G. Tkaczyk, Wydawnictwo UMCS, Lublin, 1993.
  9. Sołtys–Chmielowicz A. Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2014.
  10. Styczek I. Logopedia. PWN, Warszawa, 1979.
  11. Szymczak M. (red.) Słownik języka polskiego, tom 2. PWN, Warszawa, 1984.

Autorka hasła:

dr hab. Grażyna Gunia prof. UP, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie