Dziadek w codzienności dziecka: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj
(Utworzono nową stronę "Rola dziadka nie jest jednoznaczna. Z jednej strony jest on porównywany w jungowskiej psychologii do korzeni i pnia drzewa, na którym rośnie rodzina<ref>Z. W. Dudek,...")
(Brak różnic)

Wersja z 00:11, 5 sty 2016

Rola dziadka nie jest jednoznaczna. Z jednej strony jest on porównywany w jungowskiej psychologii do korzeni i pnia drzewa, na którym rośnie rodzina[1], z drugiej zaś strony obserwować można minimalizację tej roli, wskazując na określenie „dziadkowie”, które oznacza zarówno babcię, jak i dziadka. Poniżej przedstawione zostaną wybrane aspekty związane z podejmowaniem roli dziadka i jego obecności w życiu dziecka.

W ostatnich dziesięcioleciach znacznym zmianom uległy relacje rodzinne, zmieniła się również pozycja babci i dziadka w rodzinie oraz ich wizerunek. Do czynników warunkujących te zmiany można zaliczyć między innymi: zwiększenie aktywności zawodowej kobiet, późniejsze zawieranie związków małżeńskich, niestabilność małżeństwa, a także wydłużanie się średniej przewidywanej długości życia, wzrost poziomu wykształcenia, zmianę mentalności oraz sposobu życia osób starszych. W przeszłości dziadkowie byli kojarzeni z „ludźmi starymi". W stereotypowym wizerunku są to osoby niesprawne fizycznie, staromodne, nie najlepiej ubrane, mające słaby kontakt z szybko zmieniającą się rzeczywistością, stojące poza nawiasem życia. Obraz współczesnych dziadków jest już zupełnie inny. Zmienił się ich wygląd, zachowanie i relacje z wnukami. Często są to osoby dość młode, aktywne zawodowo, mające swoje zainteresowania, pragnące realizować swoje zamierzenia i angażujące się w różne sfery życia społecznego. Ponadto w rodzinie tradycyjnej istniała przede wszystkim wspólnota ekonomiczna (poprzez wspólne prowadzenie gospodarstwa), a stosunki dziadkowie - wnuki nierzadko charakteryzował brak emocji, dystans czy wręcz chłód uczuciowy, natomiast obecnie relacje między pokoleniami to częściej przede wszystkim wspólnota duchowa.

Pojawienie się dziecka w rodzinie jest ważnym wydarzeniem życiowym, mającym wpływ na dalszy bieg życia mężczyzny stającego się dziadkiem. W rolę tę wchodzi się odmiennie niż w rolę małżeńską czy rodzicielską, gdyż staje się ona udziałem osób w średnim i starszym wieku nie z własnego wyboru, ale w rezultacie rozwoju rodziny. Dzieje się to w sposób stopniowy i naturalny na bazie osobistych doświadczeń z własnym dziadkiem, ale także w zależności od rodzaju relacji z własnym dorosłym synem lub córką. Należy podkreślić, że wchodzenie w rolę dziadka odbywa się zazwyczaj nieco później niż dzieje się to w przypadku babci i rola ta jest też mniej wyraźnie, niż rola babci, określona.

Sposób realizacji roli dziadka uwarunkowany jest wieloma czynnikami bezpośrednio związanymi z jego osobą, takimi jak: wiek, stan zdrowia, wykształcenie, aktywność zawodowa, cechy osobowościowe, postawa opiekuńczo - wychowawcza, a także miejsce zamieszkania – wspólnie lub osobno z wnukami[2]. Charakter roli dziadka jest także istotnie zależny od relacji łączących go z jego dziećmi a rodzicami wnuka, a także ich stosunku do osób starszych w ogóle. Można więc mówić o swoistym „upośrednieniu” relacji dziadkowie - wnuki przez środkowe pokolenie, które ma kluczowy wpływ na siłę lub słabość tej relacji, co można najwyraźniej zaobserwować w sytuacji rozwodu rodziców[3]. Ponadto w przypadku dziadka zauważa się, że jego relacje z wnukami „upośredniane” są przez babcię, która kształtuje własne stosunki z wnukami, ale dba też o dobre kontakty dziadek - wnuki[4]. Współcześni dziadkowie stanowią więc niezwykle zróżnicowaną kategorię osób.

Maria Tyszkowa[5] (1991) wyróżniła pięć charakterystycznych stylów pełnienia społecznej roli babci lub dziadka w rodzinie:

  • pełnienie roli dziadków z pozycji rodzicielskiej – oznacza przejmowanie wszystkich obowiązków i całej odpowiedzialności za dzieci/wnuki,
  • pełnienie roli dziadków jako osób wspomagających rodziców w wielu obszarach, ale ich nie zastępujący,
  • odczuwanie roli dziadków jako obciążenia (ze względu np. na zły stan zdrowia, obniżoną sprawność),
  • bycie dziadkami „od święta” - oznacza koncentrowanie się na własnym życiu, traktowanie kontaktów z rodzinami swoich dzieci w sposób odświętny,
  • bycie dziadkami „wakacyjnymi”, którzy zamieszkują z dala od dzieci i wnuków, w związku z czym rzadko ich widują.

Helen Bee[6] z kolei wymienia trzy typy związków. Po pierwsze dziadkowie (przede wszystkim w rodzinach wielopokoleniowych mieszkających wspólnie) bezpośrednio zaangażowani w proces opieki nad wnukiem i jego wychowanie, nierzadko zastępujący w dużym stopniu aktywnych zawodowo rodziców. Drugi rodzaj związków tworzą dziadkowie budujący ciepłe relacje ze swoimi wnuczętami, kochający je, poświęcający im dużo czasu, czasem rozpieszczający, ale niepodejmujący obowiązków związanych z opieką czy wychowaniem. Tacy dziadkowie starają się zachować równowagę między troską o siebie a troską o młodsze pokolenie. Trzeci rodzaj związków zachodzi, gdy dziadkowie widują wnuki stosunkowo rzadko i mają niewielki bezpośredni wpływ na ich życie, co może wynikać z odległego miejsca zamieszkania, bądź też dystansu emocjonalnego. Tacy dziadkowie są dla dziecka bardziej „dalekimi krewnymi”[7] niż osobami znaczącymi.

Współczesne przemiany w strukturze rodziny (rodziny dwupokoleniowe, a nie trzy- i więcej pokoleniowe) sprawiają, że kontakt z dziadkiem może stać się rzadszy. Najczęściej kontakt ten jest spowodowany jakąś uroczystością rodzinną lub tradycyjnymi odwiedzinami (na przykład coniedzielny obiad). Jednak wzajemne kontakty pomiędzy dziadkami a wnukami kryją bogactwo treści ważnych dla egzystencji młodego człowieka i sprzyjają jego osobowemu rozwojowi. Dziadkowie, którzy z racji wieku, dużo już przeżyli i posiadają ogromne doświadczenie, są dla dzieci skarbnicą wiedzy i łącznikiem z przeszłością. To głównie w rękach dziadka leży jej przekazywanie. To on opowiada wnukom, jak wyglądało życie w czasach jego dzieciństwa i młodości. Jest też źródłem wiedzy o rodzinie, poprzednich pokoleniach, dzieciństwie mamy czy taty. Takie historie, podtrzymujące kult rodziny jako rodu, są bezcenne. Dzięki nim dziecko zyskuje nie tylko wiedzę, ale także rozwija poczucie zakorzenienia tak ważne dla młodych ludzi dopiero kształtujących swoją tożsamość.

Dziadkowie są również osobami dbającymi o przekazywanie tradycji, uczą patriotyzmu, przestrzegania zasad moralno - etycznych, zaszczepiają zasady religii i mogą odegrać poważną rolę w przekazie wartości kulturowych cennych dla życia indywidualnego i społecznego. Często wdrażają do pracy, ucząc wielu praktycznych umiejętności i czynności życia codziennego, których nie wykonują ojcowie[8]. Ponadto mogą odgrywać rolę modeli osobowych[9]. Można przypuszczać, że jest to szczególnie ważne i pożądane, zwłaszcza gdy dziecko wychowuje się w rodzinie niepełnej, w której brak jest wzorca osobowego mężczyzny.

Dziadek może mieć znaczący wpływ na rozwój poznawczy wnuka, bowiem kontakty między nimi są okazją do przekazywania wielu informacji o świecie, przyrodzie, czy społeczeństwie. Sprzyja temu wiele form wspólnego wykorzystywania czasu. Do najważniejszych należą rozmowy i opowiadania, w czasie których dziadkowie wykazują takie cechy, jak: cierpliwość, umiejętność słuchania, tolerancja, życzliwość, dyskrecja, służenie radą. Rozmowy takie stymulują rozwój dziecka, stanowią źródło wsparcia w trudnych sytuacjach, ale także budują więź rodzinną[10]. Wśród innych form spędzania wolnego czasu można wymienić: spacery, majsterkowanie, wykonywanie prac w ogrodzie czy oglądanie fotografii rodzinnych. Dziadek to często także niezastąpiony towarzysz zabaw. Z uwagi na czas, którym dysponuje, może poświęcić wnukowi dużo uwagi i chętnie wchodzi w role, których od niego dziecko oczekuje. Wspólnie spędzony z dziadkiem czas może dobrze służyć rozwojowi zainteresowań wnuków.

Dziadek, gdy jest taka konieczność, włącza się również w organizację życia wnuka, np. odbiera dziecko z przedszkola, szkoły, czy wozi na zajęcia dodatkowe. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Łódzkim dotyczące roli dziadka wskazują, że tylko 30% badanych postrzegało tę rolę w tradycyjny sposób. Większość pragnęła, aby rola ta była dodatkową rolą w wymiarze czasowym ustalonym przez obie strony, tzn. dorosłe dzieci – rodziców i dziadków. Na podobne rezultaty badań wskazywała Maria Ziemska[11].

Wspólnie spędzony czas i wrażliwość na potrzeby wnuków owocują nawiązaniem więzi uczuciowej, która pomimo dużej różnicy wiekowej może być niezwykle silna i trwała. Miłość babć i dziadków do wnuków jest nieco inna niż miłość rodzicielska. Jest ona zabarwiona szczególną łagodnością, cierpliwością, jest też bardziej świadoma i nieobciążona rodzicielską odpowiedzialnością[12]. Młody człowiek, doświadczając miłości, także ze strony dziadków, uczy się przyjmować miłość, ale i nią obdarzać. Dziadkowie poszerzają krąg bliskich osób i ich udział w rozwoju uczuciowym wnuka może być bardzo duży. Zdarza się wprawdzie, że starość wiąże się ze zubożeniem życia emocjonalnego i koncentracją na własnej osobie, jednak znacznie częściej obserwuje się przejawy czułości, przywiązania, serdecznej troski, a nawet poświęceń, do których zdolni są ludzie z najstarszego pokolenia w odniesieniu do dzieci[13]. Wzajemne relacje pomiędzy dziadkami i wnukami nie są jednak statyczne, ale ulegają zmianom w miarę dorastania dziecka. Na początku dziadkowie często uczestniczą w bezpośredniej opiece nad wnukiem i wówczas tworzą się między nimi bliskie więzi, które zostają utrwalone, jeśli nadal utrzymywane są kontakty, tak by w miarę dorastania dziecka stało się możliwe udzielanie mu psychicznego wsparcia. Dziadkowie mogą wówczas służyć mu pomocą w rozwiązywaniu wielu problemów emocjonalno – społecznych, wspierać w procesie wchodzenia w dorosłość, a także łagodzić pojawiające się w tym okresie konflikty z rodzicami. Dziadkowie nierzadko pełnią więc rolę pośrednika między rodzicem a dzieckiem, kogoś, kto potrafi poprowadzić dialog międzypokoleniowy.

Badania Marzanny Farnickiej[14] dotyczące transmisji międzypokoleniowej ukazują silniejsze poczucie bliskości i podobieństwa między wnukami a dziadkami ze strony matki niż między wnukami a dziadkami ze strony ojca, szczególnie u wnuczek. Natomiast w przypadku wnuków więzi z dziadkami z obu stron są podobne i silniejsze niż więzi z babciami. Dane o relacjach i podobieństwach zbierano od dorosłych już wnucząt. Na podobne prawidłowości, tzn. podobieństwo i siłę więzi między wnukami a dziadkami wskazywała także Maria Tyszkowa[15]. Autorka podkreślała znaczenie częstości kontaktów, które budują poczucie bezpieczeństwa w relacji oraz dają poczucie przynależności do szerszej rodziny.

W społeczeństwie polskim - inaczej niż w państwach zachodnich - z pokolenia na pokolenie umacnia się rola babci i dziadka w wychowaniu wnuków. Sondaże realizowane przez CBOS (www.cbos.pl) potwierdzają, że im Polacy są młodsi, tym częściej mają poczucie więzi z dziadkami i tym więcej dziadkom zawdzięczają: opiekę i wychowanie, poczucie, że są kochani, a ponadto zasady moralne, wiarę w Boga, takie cnoty, jak: obowiązkowość, pracowitość, samodyscyplinę, silną wolę, również znajomość dziejów rodziny i niektórych wydarzeń historycznych, a czasem także zainteresowania oraz praktyczne umiejętności. Dzieje się tak, mimo że w Polsce systematycznie maleje liczba rodzin wielopokoleniowych mieszkających wspólnie.

Porównując jednak rolę babci i dziadka, należy podkreślić, że podczas gdy babcie pełnią funkcję scalającą rodzinę i koncentrują się na związkach emocjonalnych, dziadkowie częściej są źródłem wiedzy, mądrości i doświadczenia, służą radą dotyczącą nauki, pracy czy finansów. Ponadto ostatnio zauważa się bardziej istotną zmianę w sposobie pełnienia roli dziadka niż babci. Dziadkowie bowiem bardziej aktywnie wchodzą w swoją rolę niż kiedyś, co staje się ważnym źródłem ich życiowej satysfakcji. Jednocześnie, wskazując na różnice, należy dodać, że dziadkowie statystycznie krócej towarzyszą wnukom niż babcie ze względu na krótszą średnią długość życia mężczyzn[16].

Dziadkowie odgrywają ważną rolę w życiu nie tylko dziecka, ale i jego rodziców. Ich wiedza, umiejętności i doświadczenie życiowe sprawiają, że stają się dla nich podporą i pomocą. Pomimo, iż w ciągu pokolenia zmieniają się metody wychowawcze, to ich rady mogą okazać się bardzo przydatne, zarówno w wychowaniu małego dziecka, jak i nastolatka.

Te wszystkie wartości relacji dziadkowie – wnuki i szerzej rodziny wielopokoleniowej nie wykluczają możliwości wystąpienia trudności. Badania, między innymi Anny Zawadzkiej[17] dowodzą, że w niektórych rodzinach wielopokoleniowych następuje niepokojące ograniczenie na rzecz babci i dziadka działań rodzicielskich. Zwłaszcza młodzi mężczyźni (ojcowie) koncentrując się na pracy zawodowej i żywiąc przekonanie o pragnieniach dziadków związanych z zajmowaniem się wnukami, drastycznie redukują swoją pomoc w gospodarstwie domowym i w opiece nad dziećmi. Taka sytuacja jest jednak pożądana tylko w szczególnych przypadkach i przez krótki czas. Biorąc udział w opiece nad wnukiem i w jego wychowaniu, dziadkowie nie mogą zastępować rodziców, a jedynie ich uzupełniać.

Bywa czasem też tak, że silne zaangażowanie dziadków w opiekę nad wnukami zamiast wdzięczności budzi żal ze strony dorosłych dzieci. Dziadek bowiem w przeciwieństwie do ojca staje się codziennym przyjacielem wnuka, jego bohaterem i czarodziejem. Wszystko umie i wiele wie, zawsze ma czas i obdarza uwagą. Ma także cierpliwość i mniej wymagań niż tato.

Z kolei nadmierna opiekuńczość dziadka wobec wnuka może przejawiać się wyręczaniem w różnych czynnościach, czy też nadmiernie wysokim poziomem tolerancji dla jego zachowań. Przynosi to szkodę zarówno samemu dziecku, kształtując u niego stały nawyk liczenia na korzyści niezasłużone, nieuwarunkowane własnymi staraniami, jak i międzyosobowym relacjom w rodzinie, gdyż wiąże się z podważaniem pozycji i autorytetu rodziców. Dodatkowym problemem wskazującym na przemiany roli dziadka są rozwody. W ich wyniku (i w okresie okołorozwodowym) rodzice rodziców - dziadkowie często są odsuwani od swoich wnuków. Źródłem zaś szczególnych trudności w relacjach dziadkowie – wnuki są ponowne związki dorosłych dzieci. Dzisiaj nie ma jeszcze wzorca dziadka „uniwersalnego”. Ze względu na znaczenie kontynuacji rodu (także w aspekcie biologicznym) dziadkowie czasem wycofują się z aktywnej roli w rodzinie patchworkowej.

Pomimo trudności relacje wnuków z dziadkami układają się zazwyczaj pozytywnie. Stosunki te stanowią istotną i wyjątkową relację w życiu dzieci (inną niż relacja z rodzicami), która w czasach współczesnych, charakteryzujących się niespotykaną nigdy wcześniej dynamiką zmienności, wydaje się nabierać szczególnego znaczenia. Dzieci pozostające w kontakcie z dziadkami mają więcej okazji, by uczyć się dostrzegania potrzeb i lepszego rozumienia starszego człowieka. Ścisłe kontakty z pokoleniem seniorów niewątpliwie wzbogacają życie rodzinne, a brak dziadków powoduje, że przeżycia z dzieciństwa są uboższe. Także dla seniorów kontakt z wnukami jest nie do przecenienia, gdyż pozwala im zaspokoić wiele potrzeb psychicznych. Pomaga im to spojrzeć na życie jako dobrze przeżyte i przełamać narastające często poczucie osamotnienia i bezużyteczności.

Kieszonka:
Czasy współczesne stawiają przed dziadkami trudne wyzwania. Są one w pewnym stopniu spowodowane różnicami między doświadczeniami współczesnych dzieci a doświadczeniami dzieciństwa ich dziadków. Należy jednak podkreślić, że ciężar odpowiedzialności za relacje między wnukami a dziadkami w ogromnej mierze spoczywa na rodzicach. Jak pisze Karolina Appelt[18], jeśli rodzice zadbają o znalezienie dla dziadków znaczącej pozycji w rodzinie oraz stworzą okazję do częstych ich spotkań z wnukami, dadzą swym dzieciom szansę na odnalezienie w swoim najbardziej osobistym środowisku pewnego trwałego porządku międzypokoleniowego i poczucia trwałości więzi między kolejnymi pokoleniami, co musi mieć wpływ na formowanie ich własnej tożsamości. Ponadto po pewnym czasie, gdy wnuki uzyskają już samodzielność, mogą stać się oparciem dla swoich dziadków. Z punktu widzenia całego społeczeństwa ma to niewątpliwie aspekt profilaktyczny.

Literatura:

  1. Appelt, K., Współcześni dziadkowie i ich znaczenie dla rozwoju wnuków, [w:] A. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, Radosław Stec, Katarzyna Ziółkowska (red.), Szanse rozwoju w okresie późnej dorosłości, Poznań 2007, s. 79 – 95.
  2. Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004.
  3. Brzezińska, A., Niezbędność dziadków, „Charaktery” 2001, nr 5 (52), s. 27 – 29.
  4. Chmielewska M., Rola dziadków w procesie socjalizacji, „Wychowanie na co Dzień” 2002, nr 7-8, s. 17-19.
  5. Dudek Z. W., Psychologia integralna Junga, Warszawa 2006.
  6. Dzięgielewska M., Starość w rodzinach polskich. Wstęp do problematyki, „Problemy Rodziny” 1999, nr 2/3, s. 3-5.
  7. Dyczewski L., Więź między pokoleniami w rodzinie, Lublin 2002.
  8. Farnicka M., Między wyborem a przymusem. Rodzina a sposób radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych, Warszawa 2013 .
  9. Kalas M., Dziadkowie XXI wieku, „Żyjmy dłużej” 2004, nr 9.
  10. Małecka B., Dziadkowie w rodzinie, „Edukacja i Dialog” 1997, nr 10, s.14-16.
  11. Sochaczewska G., Rola ojca i dziadka, „Wychowanie w Przedszkolu” 1987, nr 5, s. 299-301
  12. Tyszkowa M., Relacje dorastających wnuków z dziadkami i babciami, „Problemy Rodziny” 1992, nr 1, s. 9-18.
  13. Tyszkowa M., Rola dziadków w rozwoju wnuków: analiza na podstawie wypracowań uczniów i studentów, „Psychologia Wychowawcza” 1990, nr 5, s. 301-316.
  14. Tyszkowa M., Społeczne role dziadków i babć w rodzinie, Problemy Rodziny 1991, nr 1, s. 11-20.
  15. Parnicka U., Wnuki potrzebują dziadków, Miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich „Wychowawca” 2008, nr2.
  16. Pietkiewicz B., Babcia anioł, dziadek stróż, „Polityka”, nr 3, 19.01.2002, s.3-8.
  17. Zawadzka A., Oddziaływanie dziadków na wypoczynek wnuków, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Pedagogiczne, nr 131, Wrocław 1999.
  18. Ziemska M. Postawy rodzicielskie, Warszawa 1979.

Zobacz także:

  1. Andrzejewska J., Spotkania dzieci i seniorów, „Wychowanie w Przedszkolu” 2006, nr 4, s. 5-8
  2. Biela A., Rola babci i dziadka w opinii młodzieży, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2003, nr 6, s. 38 – 39
  3. Bieńko M., Znaczenie więzi wielopokoleniowych, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” 2007, nr 9, s. 3 -11
  4. Czerwiński P., Relacja dziadek – wnuk jako istotny element w kształtowaniu skryptu życiowego u osoby dziecka, „Edukacja i Dialog” 2010, nr 9/10, s. 67-69
  5. Falkowska J., Do czego są potrzebni dziadkowie, „Edukacja i Dialog” 2002, nr 5, s. 46 - 48
  6. Izdebska J., Dom rodzinny w świadomości trzech pokoleń, „Pedagogika Społeczna” 2003, nr 3, s. 65 - 79
  7. Kuś E., Rodzice rodziców, „Edukacja i Dialog” 1995, nr 1, s. 30-32
  8. Mann M., Rodzice i dziadkowie jako „prawzory”, „Wychowawca” 2008, nr 1, s.24-25
  9. Pielkowa J. A., Zmiany w pełnieniu funkcji socjalizacyjnej w rodzinie, [w:] Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, Z. Tyszka (red.), Poznań 2001
  10. Pepol L., Olsztyńscy uczniowie o swoich dziadkach, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2005, nr 9, s. 52-53
  11. Sendyk M., Osoby starsze w roli dziadków, [w:] Wybrane problemy osób starszych, A. Nowicka (red.), Kraków 2010, s. 151-159.
  12. Sutor-Głodzik P., Obraz najstarszego pokolenia w percepcji małych dzieci, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2008, nr 6, s. 33-37
  13. Szukalski P., Dziadkowie, wnuki i pradziadkowie: szkic demograficzny, „Problemy Rodziny” 2001, nr 3, s. 18-24
  14. Śliwerski B, „Trzecia siła” edukacyjnych rewolucji, „Edukacja i Dialog” 1992, nr 6, s. 27-30
  15. Zych A., Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Warszawa 1995

Autorki hasła:

dr Marzanna Farnicka, Uniwersytet Zielonogórski dr hab. Dorota Kulczycka prof. UZ, Uniwersytet Zielonogórski

Przypisy:


  1. Z. W. Dudek, Psychologia integralna Junga, Warszawa 2006.
  2. M. Kalas, Dziadkowie XXI wieku, „Żyjmy dłużej” 2004, nr 9.
  3. M. Tyszkowa, Relacje dorastających wnuków z dziadkami i babciami, „Problemy Rodziny” 1992, nr 1.
  4. K. Appelt, Współcześni dziadkowie i ich znaczenie dla rozwoju wnuków, [w:] A. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, Katarzyna Ziółkowska (red.), Szanse rozwoju w okresie późnej dorosłości, Poznań 2007.
  5. M. Tyszkowa, Społeczne role dziadków i babć w rodzinie, Problemy Rodziny 1991, nr 1.
  6. H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004.
  7. A. Brzezińska, Niezbędność dziadków, „Charaktery” 2001, nr 5 (52).
  8. v
  9. M. Tyszkowa, Rola dziadków w rozwoju wnuków: analiza na podstawie wypracowań uczniów i studentów, „Psychologia Wychowawcza” 1990, nr 5.
  10. A. Zawadzka, Oddziaływanie dziadków na wypoczynek wnuków, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Pedagogiczne, nr 131, Wrocław 1999; M. Tyszkowa, 1990, op.cit.
  11. M. Ziemska Postawy Rodzicielskie, 1979
  12. M. Tyszkowa, 1991, op.cit.
  13. M. Chmielewska, Rola dziadków w procesie socjalizacji, „Wychowanie na co Dzień” 2002, nr 7-8.
  14. Farnicka M., Między wyborem a przymusem. Rodzina a sposób radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych, Warszawa 2013 .
  15. M. Tyszkowa, 1990, op.cit; M. Tyszkowa 1991, op.cit.
  16. K. Appelt, op.cit.
  17. A. Zawadzka, op.cit.
  18. K. Appelt, op.cit.