Dziecko w średniowieczu lub/i dziecko w Polsce średniowiecznej

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Wersja z dnia 22:30, 1 sty 2016 autorstwa Admin (dyskusja | edycje) (Utworzono nową stronę "Pojęcie „dziecko w Średniowieczu” definiowane jest na płaszczyźnie przedmiotowej oraz czasowej i odnosi się do szczególnej pozycji dzieci w epoce. Z jednej st...")

(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacja, szukaj

Pojęcie „dziecko w Średniowieczu” definiowane jest na płaszczyźnie przedmiotowej oraz czasowej i odnosi się do szczególnej pozycji dzieci w epoce. Z jednej strony wpływy antyku, zwłaszcza prawa rzymskiego, determinowały pewne rozwiązania, które wskazywały na wyjątkową ochronę nieletnich oraz ich majątku od momentu poczęcia, z drugiej świat dziecka nie stanowił autonomicznego i odróżniającego się od świata dorosłych uniwersum.

Proponowane zagadnienie wymaga usystematyzowania. Proponujemy następujące kategorie: 1) demograficzną, 2) filozoficzną, 3) prawną, 4) archeologiczną, 5) związaną z historią medycyny, 6) związaną z historią kultury materialnej. To szerokie ujęcie, przesądzające de facto o interdyscyplinarnym charakterze refleksji, narzuca konieczność posługiwania się narzędziami właściwymi dla różnych dziedzin nauki. Jednocześnie owe narzędzia oraz procedury badawcze stosujemy w odniesieniu do wątłej (w przypadku polskiego średniowiecza) podstawy źródłowej. Każdy badacz uzyska odpowiedzi na formułowane pytania na podstawie analizy (poza materiałem kronikarskim): materiału archeologicznego (śmiertelność dzieci, zabawki), katalogów cudów świętych (kondycja zdrowotna dzieci, śmiertelność, stosunek emocjonalny rodziców do potomstwa), statuty synodalne polskiej prowincji kościelnej oraz akta sądów kościelnych (kwestie związane z sakramentem chrztu, po części ogólny pogląd na śmiertelność, problem obyczajów związanych z chrzcinami), rytuałów pogrzebowych (przebieg ceremonii pogrzebowej nieletnich, status dzieci nieochrzczonych), moralistyki średniowiecznej (stosunek rodziców do dzieci oraz dzieci do rodziców), utworów literackich, pieśni ludowych (stosunek rodziców do dzieci), materiału związanego z historią prawa (ziemskiego, miejskiego; prywatnego, karnego; ustawodawstwa, praktyki prawnej). Ta ostatnia grupa okazuje się na tyle bogata, że pozwala na w miarę pełną rekonstrukcję obrazu prawnej sytuacji dziecka. Jednocześnie zabytki prawa pozwalają na ogólną refleksję na temat stosunku dorosłych do dzieci oraz obyczajowości.

Analiza kwestii demograficznych wymaga zastosowania procedur statystycznych. W ramach tego obszaru warto skoncentrować się na zagadnieniach: dzietności rodzin oraz śmiertelności nieletnich. W odniesieniu do polskiego średniowiecza pierwszą kwestię analizowano na podstawie materiału kronikarskiego oraz ksiąg sądowych. Obie kategorie źródeł nie pozwalają jednak na wiarygodne wnioski. Pełniejszy obraz możemy uzyskać dopiero podczas studiów nad dzietnością rodzin okresu nowożytnego, albowiem dysponujemy księgami parafialnymi, rejestrami podatkowymi, źródłami z zakresu genealogii[1]. Rodziny królewskie oraz książęce (do końca XV wieku) okazały się dzietne i liczyły przeciętnie od trojga do ośmiorga dzieci (z pominięciem martwych porodów). Jedynie Bolesław Szczodry oraz Przemysł II doczekali się jednego potomka[2].

Analogiczne dane uzyskano w odniesieniu do rodzin szlacheckich i chłopskich, a nieco odmienne w stosunku do mieszczańskich. Dzietność rodzin szlacheckich systematycznie wzrastała, od XV stulecia poczynając, i dopiero od XVIII wieku możemy wspominać o jej spadku. Niemniej znaczne rozbieżności pomiędzy prezentowanymi przez uczonych danymi podważają wiarygodność analiz[3]. W rodzinach mieszczańskich dzietność kształtowała się na poziomie 1,6 potomka na rodzinę (XVI wiek). Należy jednak zaakcentować, że spora grupa dzieci przebywała poza rodzinnym domem, pobierając nauki w warsztatach lub pracując. W związku z tym prezentowane dane powinniśmy uznać za zbyt niskie[4]. O wiele wyższa okazała się dzietność rodzin chłopskich, co stanowiło konsekwencję dogodniejszych warunków egzystencji[5]. Przykładowo: analizy rejestru pogłównego (Małopolska, XVI wiek) ujawniają dzietność na następującym poziomie: rodziny kmiece: 3,9 dziecka, rodziny zagrodnicze: 3,8, rodziny komornicze: 1,6[6]. Zatem o ilości potomstwa decydował status materialny rodziców[7].

Zagadnienie dzietności polskich rodzin w średniowieczu oraz w XVI stuleciu okazało się ściśle powiązane z problematyką śmiertelności małoletnich. Ogólną skalę zjawiska ujawniają statuty synodalne polskiej prowincji kościelnej, w których pouczano duchownych o konieczności udzielania sakramentu chrztu dzieciom o każdej porze, na życzenie rodziców oraz opisano procedurę chrztu z wody adresowaną do osób świeckich[8]. Bardziej precyzyjne dane uzyskujemy podczas analiz materiałów archeologicznych oraz opisów stanowisk, a także katalogów cudów świętych. W przypadku pierwszej grupy antropolodzy oszacowali, że w kategorii Infans I (do siódmego roku życia) śmiertelność wynosiła od dwudziestu do około trzydziestu procent, natomiast w kategorii Infans II (7-14/15 rok życia) – około dziesięciu procent[9]. Jeszcze bardziej szacunkowe dane uzyskujemy dzięki analizie cudów świętych, niemniej potwierdzają one wyniki analiz antropologów i pozwalają ocenić śmiertelność dzieci dla obu kategorii razem jako w miarę wysoką, bo wynoszącą około czterdziestu procent[10].

Wysoka śmiertelność dzieci narzuca konieczność refleksji nad jej przyczynami. Wyniki dla kategorii Infans I okazują się o tyle wysokie, o ile w średniowieczu spora liczba noworodków oraz rodzących nie przeżywała, co było związane między innymi z warunkami sanitarnymi. Ponadto część dzieci ginęła na skutek nieszczęśliwych wypadków lub zaniedbań opiekunów (o czym informują nas katalogi cudów świętych)[11]. Odsetek noworodków, zwłaszcza pochodzących z nieprawych i nieślubnych związków, padał ofiarą zabójstwa z rąk matek zrozpaczonych materialną sytuacją, perspektywą społecznego wykluczenia oraz lękiem o przyszłość (dzieciobójstwo w miastach polskich)[12]. U podstaw wysokiej śmiertelności legł także poziom wiedzy medycznej. Współczesna medycyna radzi sobie z nieprawidłowym ułożeniem płodu, przedwczesnym porodem, trudnym porodem, czy konfliktem serologicznym, a w średniowieczu przesądzały one o losie rodzących się lub nowo narodzonych. Analiza katalogów cudów świętych pokazuje, że wtedy, podobnie jak obecnie, niemowlętom zagrażał SIDS (zespół nagłego zgonu niemowląt; śmierć łóżeczkowa). Zjawisko dotykało dzieci podczas snu i wtedy dochodziło do nagłego zatrzymania akcji oddechowej[13].

W przypadku dzieci starszych o przedwczesnym zgonie również decydowały czynniki medyczne oraz wypadki losowe. Do drugiej kategorii przykładowo należą: utonięcie, przygniecenie walącym się murem, śmiertelne poparzenie, upadek z wysokości. Analiza cudów pokazała, że spora grupa modlitw i próśb adresowanych do świętych dotyczyła właśnie wskrzeszenia dziecka. Pozwala to szacować śmiertelność dzieci wskutek zdarzeń losowych na około siedemdziesiąt procent. Wypadkom w większości ulegali chłopcy. W katalogach cudów odnotowano dwukrotnie mniej zdarzeń z udziałem dziewczynek[14].

Nie wszystkie niebezpieczeństwa, które czyhały na dzieci, kończyły się ich zgonem. Poziom sanitarny oraz wątła wiedza medyczna determinowały wysoką zachorowalność nieletnich. W niektórych rejonach dominowały choroby endemiczne. Brak jodu powodował problemy związane z prawidłowym funkcjonowaniem tarczycy[15]. Do osobnej kategorii należą braki w diecie kobiety ciężarnej lub małego dziecka, które skutkowały krzywicą. Analogicznie przebyte przez przyszłą matkę choroby (różyczka, syfilis) wpływały na liczne wady wrodzone. Przykładowo mirakula informują nas o dzieciach niewidomych od urodzenia, które za wstawiennictwem świętego lub świętej odzyskały wzrok, albo o urodzonych z owrzodzeniem ciała[16]. Osobną grupę stanowią schorzenia związane z higieną oraz brakiem leków. Dzieci cierpiały na różne choroby oczne, zapalenia ucha, choroby układu pokarmowego o różnej etiologii[17].

Obok opisanych w innym miejscu postrzyżyn (patrz: „Postrzyżyny”) swoistym rytuałem przejścia, dzięki któremu nowo narodzone dziecko stawało się członkiem wspólnoty Kościoła, był sakrament chrztu. Regulacje kościelne, w których ponawiano określone zalecenia, interpretujemy przede wszystkim jako przejaw troski hierarchów o jak najszybsze udzielenie tego sakramentu, co, biorąc pod uwagę los pośmiertny dusz dzieci nieochrzczonych (patrz: „Limbus puerorum”), było zrozumiałe. W związku z tym w pouczeniach apelowano z jednej strony do rodziców, aby nie zwlekali z przyniesieniem dziecka do kościoła oraz instruowano laików w kwestii chrztu z wody lub in utero matris, z drugiej natomiast zalecano kapłanom dyspozycyjność. W przypadku polskiej prowincji kościelnej okresu średniowiecza o zasadach i okolicznościach udzielania chrztu dzieciom informują nas między innymi statuty synodalne. Obok wymienionych powyżej zaleceń hierarchowie wykazali troskę o poprawność formuły słownej, dochowanie procedury rytuału oraz podali wskazówki odnośnie do udzielania sakramentu w szczególnych okolicznościach (przykładowo chrzest bliźniąt syjamskich)[18].

Sakrament chrztu udzielany dzieciom w średniowieczu w dużej mierze przypominał ten współczesny i w ramach procedury kształtował się do końca XV wieku. W Polsce w tym stuleciu przyjęto praktykę znaną od dwustu lat na Zachodzie, a mianowicie chrzest poprzez polanie główki dziecka wodą święconą. Do tego wieku udzielano go przez zanurzenie[19]. Sakramentowi chrztu jako bramie do Kościoła Chrystusowego towarzyszyły liczne obrzędy, rytuały oraz uroczystości, których celem było z jednej strony zamanifestowanie radości rodziców z narodzin potomka (patrz: „Kindelbier”), z drugiej natomiast zapewnienie dziecku ochrony, co wydaje się zrozumiałe w obliczu wysokiej śmiertelności. Często takim zabiegiem było nadanie dziecku imienia Nienasz, Niemój, Nielub, które miały zmylić złe duchy i utrzymać je w przekonaniu o braku przynależności dziecka do rodziny. Ta praktyka dotyczyła w dużej mierze rodzin, w których wysoka była śmiertelność okołoporodowa[20]. Z kolei obrzędem ściśle związanym z sakramentem chrztu było umieszczanie potomka na ołtarzu lub na grobie, o czym wspominał Stanisław ze Skarbimierza, pierwszy rektor odnowionej w 1400 roku Akademii Krakowskiej. W jego kazaniach czytamy: „Niech słuchają mężczyźni i kobiety, którzy dopiero co ochrzczone dzieci kładą na grobach (...). Niech słuchają położnice, że choć można znieść, by dzieci po chrzcie kłaść na ołtarzu, to jednak lepiej by było położyć je przed ołtarzem z modlitwami kierowanymi do Pana Boga, by Bóg uznał, że zasługują na dar godziwych zdolności i chwały Jego imienia, i żeby robiły postępy w nauce i utwierdzały się w dobru”[21]. Położenie dziecka na ołtarzu postrzeganym jako sacrum wróżyło mu pomyślność w przyszłym życiu i było tożsame z szukaniem akceptacji Opatrzności dla ochrzczonego oraz po prostu oznaczało przedstawienie dziecka Bogu Ojcu[22]. W przypadku obrzędów związanych z grobem ciekawą interpretację podał Mikołaj Olszewski. Jego zdaniem, grób symbolizował początek i koniec przynależności do określonej grupy. Pochówek był symbolicznym aktem wykluczenia ze społeczności i w związku z tym ułożenie dziecka na grobie oznaczało recepcję do grupy. Z drugiej strony grób stanowił bramę pomiędzy światami, wrota, przez które przechodziła dusza do ciała dziecka[23].

Świat dziecięcych zabawek pomimo niedostatków technologicznych wydaje się względnie bogaty. W średniowieczu dzieci bawiły się drewnianymi oraz glinianymi zwierzątkami, łódeczkami wyciętym z kory, lalkami, drewnianymi mieczykami, bujanymi konikami[24]. Podczas gdy na Zachodzie powstawało wiele warsztatów (zwłaszcza od późnego średniowiecza) specjalizujących się w produkcji zabawek, w Polsce te zabawki stanowiły efekt uboczny pracy rzemieślników lub były wykonywane przez opiekunów dzieci[25]. Jednocześnie o zabawkach dzieci w Polsce dowiadujemy się głównie z materiału archeologicznego i, co ciekawe, interpretacje zabytków wykluczają je ze sfery dziecięcych rozrywek. Wielu uczonych formułowało poglądy na temat znacznej roli tych znalezisk w rytuałach magicznych. Przykładowo odkryte w pomieszczeniach mieszkalnych lub na zewnątrz budynków skórzane wycinanki imitujące zwierzęta miały stanowić symboliczną ofiarę dla domowych bóstw opiekuńczych[26]. Analogicznie grzechotki miały w większym stopniu pełnić funkcję odstraszającą demony, a w mniejszym służyć zabawie[27]. Materiał pisany dotyczący polskiego średniowiecza w jeszcze węższym zakresie pozwala odkryć świat dziecięcych zabaw. Z kroniki Anonima zwanego Gallem dowiadujemy się o chłopięcych zabawach wespół z psami i ptactwem, a w przekazie mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem czytamy o grze w cetno i licho, czyli zgadywaniu, czy w zamkniętej dłoni umieszczono parzystą, czy nieparzystą liczbę rzeczy[28].

Ubiór dzieci stanowił w średniowieczu w sporej mierze kopię stroju dorosłych, a jakość materiału, fason oraz zdobienia zależały od statusu materialnego i pozycji społecznej rodzicó[29]. Między innymi to spostrzeżenie wykorzystał Philippe Ariès jako podstawę dla koncepcji, zgodnie z którą dopiero w XVII i XVIII stuleciu: 1) obojętnych rodziców zastąpili kochający, w związku z czym uczucia macierzyńskie oraz ojcowskie nie były wcześniej powszechne, a nawet znane, 2) metamorfozie uległo postrzeganie dzieci przez dorosłych. Rodzice, opiekunowie zaczęli dostrzegać konieczność ochrony dziecka z racji jego niewinności oraz kruchości. P. Ariès sformułował powyższe poglądy w oparciu o materiał ikonograficzny, wybrane pisma myślicieli, materiał źródłowy dotyczący szkolnictwa oraz życia prywatnego. Jego zdaniem, o braku specyfiki wieku dziecięcego świadczyło (poza kwestią ubioru): brak klas w szkołach dla dzieci w określonym przedziale wiekowym, brak związku między początkiem szkolnej edukacji a konkretnym wiekiem dziecka oraz obrazowanie dzieci w malarstwie jako małych dorosłych. Z kolei na obojętność rodziców względem potomstwa wskazywały: bardzo rozpowszechniona instytucja mamek, brak dla okresu średniowiecza przedstawień z życia prywatnego[30].

Koncepcje P. Arièsa spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony części badaczy, którzy zaproponowali własne interpretacje, niemniej mające w dużej mierze potwierdzać wnioski francuskiego historyka (Lloyd de Mause, Lawrence Stone, Elisabeth Badinter, w Polsce: Tarzycjusz Buliński, Elżbieta Elena Wróbel)<ref. L. de Mause, The History of Childhood. The Evolution of Parent-Child Relationship as a Factor in History, Londyn 1974, s. 17-18, 50-52; L. Stone, The Family, Sex, Marriage in England 1500-1800, Londyn 1977, s. 449-478, 665-666; E. Badinter, Historia miłości macierzyńskiej, tłum. K. Choiński, Warszawa 1998, s. 63-66, 105-129, 145-149, 152, 156-161; T. Buliński, Średniowieczny obraz dziecka, „Studia Edukacyjne”, 1998, nr 4, s. 87-109; E. E. Wróbel, Dyskusja nad modelem wychowania religijno-moralnego w rodzinie chrześcijańskiej w XVII wieku, „Nasza Przeszłość”, t. 91, 1999, s. 154-159, 164; odmienne stanowisko zaprezentowali między innymi: L. Pollock, Forgotten Children. Parent-Child Relations from 1500 to 1900, Londyn 1983, passim; K. Arnold, Kind und Gesellschaft in Mittelalter und Renaissance. Beiträge und Texte zur Geschichte der Kindheit, Paderborn 1980, s. 7; H. Cunningham, Children and Childhood in Western Society since 1500, Nowy Jork 1995, s. 35-40.</ref>. Jeżeli spojrzymy na sformułowane poglądy jako sądy generalizujące (a w dużej mierze dotyczą one nie tylko rodzin francuskich, angielskich, ale ich autorzy wspominają o powszechnym zjawisku braku więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi) i odniesiemy je do Polski średniowiecznej, to doświadczymy swoistego dysonansu poznawczego. Analiza katalogów cudów świętych, materiału ikonograficznego, sfery obrzędów ludowych, w mniejszym stopniu polskich kronik przeczy poglądowi, zgodnie z którym w średniowieczu obojętność rodziców względem potomstwa była zjawiskiem powszechnym[31].


Kieszonka:
Analiza źródeł z zakresu prawa również wskazuje na szczególną ochronę nieletnich oraz ich majątku przed nadużyciami. Dziewczynki do 12/13, a chłopcy do 14/15 roku życia (w prawie ziemskim i miejskim) byli ograniczeni w czynnościach prawnych i to zarówno w prawie prywatnym, jak i karnym, co korelowało ze ogólnym stanowiskiem na temat braku umiejętności odróżnienia dobra od zła oraz braku umiejętności posługiwania się rozumem (patrz: „Pueritia”, „Lata sprawne”, „Małoletniość”)[32]. Ciężar odpowiedzialność za dziecko spoczywał na opiekunie prawnym (tutor legittimus: ojciec lub najbliższy krewny męski), który reprezentował nieletniego przed sądem, troszczył się o jego status, majątek oraz szeroko rozumiane dobro, a w razie konieczności płacił za szkody z majątku małoletniego[33].

Literatura (wybór):

  1. [Anonim zwany Gallem], Anonima tzw. Galla Kronika czyli Dzieje książąt i władców polskich, wyd. K. Maleczyński, MPH SN, t. 2, Kraków 1952.
  2. Cuda świętego Stanisława, tekst łaciński wydał i komentarzem opatrzył Z. Perzanowski, tłum. J. Pleziowa, „Analecta Cracoviensia”, t. 11, 1979.
  3. Groicki B., Artykuły prawa majdeburskiego, tłum. J. Sawicki, red., oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954.
  4. Legenda świętej Jadwigi, tłum. A. Jochelson przy współudziale M. W. Gogolewskiej, Wrocław 1993.
  5. Miodońska B., Iluminacje krakowskich rękopisów z pierwszej połowy XV wieku w Archiwum Kapituły Metropolitarnej na Wawelu, Kraków 1967.
  6. Najdawniejsze statuty synodalne archidiecezji gnieźnieńskiej oraz statuty z rękopisu oss. z r. 1627 z uwzględnieniem materiałów zebranych przez ś. p. B. Ulanowskiego, oprac. W. Abraham, Kraków 1920.
  7. Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a.. 1420 conditis, wyd. U. Heyzmann, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 4, Kraków 1875.
  8. Statuta Terrestria in Conventionibus Cracoviensi et Wartensi laudata, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 4, pod red. S. Kutrzeby, Kraków 1921.
  9. Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. O. Balzer, Poznań 1947.
  10. Synody archidiecezji gnieźnieńskiej i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 5, Poznań 1950.
  11. Synody diecezji poznańskiej i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 7, Poznań 1952.
  12. Synody diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 8, Poznań 1955.
  13. Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski, tłum. J. Pleziowa, oprac. M. Plezia, Warszawa 1986.
  14. [Wincenty zwany Kadłubkiem], Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem Kronika Polska, wyd. M. Plezia, MPH SN, t. 11, Kraków 1994.
  15. Życie i cuda świętego Jacka Odrowąża, tłum. W. Bojarski, wstępem opatrzył Z. Mazur, Kraków 1994.

Polecane opracowania:

  1. Ariès P., Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk 1995.
  2. Ariès P., L'Enfant et la vie familiale sous l'Ancien Régime, Paryż 1960.
  3. Arnold K., Kind und Gesellschaft in Mittelalter und Renaissance. Beiträge und Texte zur Geschichte der Kindheit, Paderborn 1980.
  4. Badinter E., Historia miłości macierzyńskiej, tłum. K. Choiński, Warszawa 1998.
  5. Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895.
  6. Borkowski T., Gry i zabawy w średniowiecznym mieście na Śląsku. Ślady materialne, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech, pod red. K. Wachowskiego, Wrocław 1995.
  7. Buliński T., Średniowieczny obraz dziecka, „Studia Edukacyjne”, 1998, nr 4.
  8. Cehak-Hołubiczowa H., Zoomorficzne wycinanki ze skóry ze wczesnośredniowiecznego Opola, „Archeologia Śląska”, t. 1, 1957.
  9. Cunningham H., Children and Childhood in Western Society since 1500, Nowy Jork 1995.
  10. Delimata M., Choroby dzieci na podstawie średniowiecznych polskich katalogów cudów świętych, „Nasza Przeszłość”, t. 101, 2004.
  11. Delimata M., Czy w średniowieczu istniała więź emocjonalna między rodzicami a dziećmi? (Na marginesie hipotezy Philippe Arièsa), „Przegląd Humanistyczny” R. 48, 2004, nr 1.
  12. Delimata M., Wypadki losowe z udziałem dzieci w świetle średniowiecznych polskich katalogów cudów świętych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 51, 2003, nr 3-4.
  13. de Mause L., The History of Childhood. The Evolution of Parent-Child Relationship as a Factor in History, Londyn 1974.
  14. Furtak T., Kilka zagadnień z demografii historycznej szlachty polskiej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 6, 1937.
  15. Izydorczyk A., Rodzina chłopska w Małopolsce w XV-XVI wieku, „Społeczeństwo Staropolskie”, t. 3, 1983.
  16. Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1992.
  17. Kamler M., Dzieciobójstwo w miastach Korony w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 38, 1986, z. 1.
  18. Koczerska M., Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975.
  19. Konarski H., Kwak J., Małżeństwa królów polskich i książąt panujących z rodu Piastów w świetle statystyki, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia VI”, Opole 1967.
  20. Kostrzewski J., Kultura prapolska, Warszawa 1962.
  21. Kultura Polski średniowiecznej X-XIII wieku, pod red. J. Dowiata, Warszawa 1985.
  22. Ładogórski T., Studia nad zaludnieniem Polski w XIV wieku, Wrocław 1958.
  23. Maisel W., Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963.
  24. Modrzewska K., Długość trwania życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Podlasia, „Człowiek w Czasie i Przestrzeni”, 1958, z. 2.
  25. Olszewski M., Świat zabobonów w średniowieczu. Studium „Kazania o zabobonach” Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa 2002.
  26. Pollock L., Forgotten Children. Parent-Child Relations from 1500 to 1900, Londyn 1983.
  27. Rulewicz M., Zabawki dziecięce na Pomorzu w okresie wczesnego średniowiecza, „Z otchłani wieków”, R. 27, 1961.
  28. Samsonowicz H., Życie miasta średniowiecznego, Poznań 2001.
  29. Stone L., The Family, Sex, Marriage in England 1500-1800, Londyn 1977.
  30. Styś S., Współzależność rozwoju rodziny chłopskiej i jej gospodarstwa, Wrocław 1959.
  31. Tyszkiewicz J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1983.
  32. Waszak S., Ludność i zabudowa mieszkaniowa miasta Poznania w XVI i XVII wieku, Poznań 1954.
  33. Waterstradt E., Kinderspielzeug im Mittelalter, [w:] Ausgrabungen in Minden. Burgerliche Stadtkultur des Mittelalters und der Neuzeit, Münster 1987.
  34. Wróbel E. E., Dyskusja nad modelem wychowania religijno-moralnego w rodzinie chrześcijańskiej w XVII wieku, „Nasza Przeszłość”, t. 91, 1999.
  35. Wrzesińska A., Wrzesiński J., Pochówki dzieci we wczesnym średniowieczu na przykładzie cmentarzyska w Dziekanowicach, „Studia Lednickie”, R. 6, 2000.
  36. Zoll-Adamikowa H., Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. 2, Analiza, Wrocław 1971.

Autorka hasła:

dr Małgorzata Delimata-Proch, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza


Przypisy:


  1. M. Koczerska, Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975, s. 122; A. Izydorczyk, Rodzina chłopska w Małopolsce w XV-XVI wieku, „Społeczeństwo Staropolskie”, t. 3, 1983, s. 20-21; por. H. Konarski, J. Kwak, Małżeństwa królów polskich i książąt panujących z rodu Piastów w świetle statystyki, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia VI”, Opole 1967, s. 7-27.
  2. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, tabl. 1-12; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1992, tabl. 1.
  3. T. Furtak, Kilka zagadnień z demografii historycznej szlachty polskiej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 6, 1937, s. 31-58; M. Koczerska, Rodzina szlachecka, s. 122.
  4. S. Waszak, Ludność i zabudowa mieszkaniowa miasta Poznania w XVI i XVII wieku, Poznań 1954, s. 355-358; tabl.9; H. Samsonowicz, Życie miasta średniowiecznego, Poznań 2001, s. 139.
  5. T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski w XIV wieku, Wrocław 1958, s. 45-47.
  6. A. Izydorczyk, Rodzina chłopska, s. 20-21.
  7. S. Styś, Współzależność rozwoju rodziny chłopskiej i jej gospodarstwa, Wrocław 1959, s. 84.
  8. Przykładowo: Synody archidiecezji gnieźnieńskiej i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 5, Poznań 1950, s. 61; Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a.. 1420 conditis, wyd. U. Heyzmann, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 4, Kraków 1875, s. 4-5, s. 226; Najdawniejsze statuty synodalne archidiecezji gnieźnieńskiej oraz statuty z rękopisu oss. z r. 1627 z uwzględnieniem materiałów zebranych przez ś. p. B. Ulanowskiego, oprac. W. Abraham, Kraków 1920, s. 22; Synody diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 8, Poznań 1955, s. 127; Synody diecezji poznańskiej i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 7, Poznań 1952, a. 26, s. 152; chrzest z wody: Synody archidiecezji gnieźnieńskiej, s. 19; Synody diecezji przemyskiej, s. 127.
  9. K. Modrzewska, Długość trwania życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Podlasia, „Człowiek w Czasie i Przestrzeni”, 1958, z. 2, s. 65-68, 71; H. Zoll-Adamikowa, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. 2, Analiza, Wrocław 1971, s. 27-28; A. Wrzesińska, J. Wrzesiński, Pochówki dzieci we wczesnym średniowieczu na przykładzie cmentarzyska w Dziekanowicach, „Studia Lednickie”, R. 6, 2000, s. 141.
  10. Przykładowo: dzieci chore, które nie umarły: Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski, tłum. J. Pleziowa, oprac. M. Plezia, Warszawa 1986, s. 171, 175-176, 177-178, 179, 180-181, 185-190, 199-201, 203-204, 208-209, 211, 212-213, 217; Życie i cuda świętego Jacka Odrowąża, tłum. W. Bojarski, wstępem opatrzył Z. Mazur, Kraków 1994, s. 15, 27, 30, 32, 33; dzieci, które umarły: Średniowieczne żywoty i cuda, s. 169, 190-191, 205-206, 220; Życie i cuda świętego Jacka, s. 20, 36.
  11. M. Delimata, Wypadki losowe z udziałem dzieci w świetle średniowiecznych polskich katalogów cudów świętych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 51, 2003, nr 3-4, s. 327-335.
  12. W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963, s. 219-220; M. Kamler, Dzieciobójstwo w miastach Korony w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 38, 1986, z. 1, s. 171-184.
  13. J. Tyszkiewicz, Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1983, s. 109; por. M. Delimata, Choroby dzieci na podstawie średniowiecznych polskich katalogów cudów świętych, „Nasza Przeszłość”, t. 101, 2004, s. 437-449.
  14. Patrz przyp. 11.
  15. Legenda świętej Jadwigi, tłum. A. Jochelson przy współudziale M. W. Gogolewskiej, Wrocław 1993, s. 97.
  16. J. Tyszkiewicz, Ludzie, s. 100.
  17. Cuda świętego Stanisława, tekst łaciński wydał i komentarzem opatrzył Z. Perzanowski, tłum. J. Pleziowa, „Analecta Cracoviensia”, t. 11, 1979, s. 83, 125.
  18. Patrz przyp. 8; Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium, s. 75.
  19. Chrzest przez zanurzenie: tamże, s. 226; Synody archidiecezji gnieźnieńskiej, s. 19; Synody diecezji przemyskiej, s. 127.
  20. Kultura Polski średniowiecznej X-XIII wieku, pod red. J. Dowiata, Warszawa 1985, s. 182-183.
  21. Za M. Olszewski, Świat zabobonów w średniowieczu. Studium „Kazania o zabobonach” Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa 2002, s. 129.
  22. Tamże, s. 129.
  23. Tamże, s. 130.
  24. T. Borkowski, Gry i zabawy w średniowiecznym mieście na Śląsku. Ślady materialne, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech, pod red. K. Wachowskiego, Wrocław 1995, s. 104; B. Miodońska, Iluminacje krakowskich rękopisów z pierwszej połowy XV wieku w Archiwum Kapituły Metropolitarnej na Wawelu, Kraków 1967, il. 208; M. Rulewicz, Zabawki dziecięce na Pomorzu w okresie wczesnego średniowiecza, „Z otchłani wieków”, R. 27, 1961, s. 305, 308-309; J. Kostrzewski, Kultura prapolska, Warszawa 1962, s. 409.
  25. E. Waterstradt, Kinderspielzeug im Mittelalter, [w:] Ausgrabungen in Minden. Burgerliche Stadtkultur des Mittelalters und der Neuzeit, Münster 1987, s. 149; M. Rulewicz, Zabawki, s. 305, 308-309.
  26. H. Cehak-Hołubiczowa, Zoomorficzne wycinanki ze skóry ze wczesnośredniowiecznego Opola, „Archeologia Śląska”, t. 1, 1957, s. 99-112.
  27. M. Rulewicz, Zabawki, s. 307.
  28. Anonima tzw. Galla Kronika czyli Dzieje książąt i władców polskich, wyd. K. Maleczyński, MPH SN, t. 2, Kraków 1952, II, 9.
  29. Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem Kronika Polska, wyd. M. Plezia, MPH SN, t. 11, Kraków 1994, IV, 22.
  30. P. Ariès, L'Enfant et la vie familiale sous l'Ancien Régime, Paryż 1960; polska edycja: tenże, Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk 1995, passim.
  31. M. Delimata, Czy w średniowieczu istniała więź emocjonalna między rodzicami a dziećmi? (Na marginesie hipotezy Philippe Arièsa), „Przegląd Humanistyczny” R. 48, 2004, nr 1, s. 105-116.
  32. Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. O. Balzer, Poznań 1947, a. 74; Statuta Terrestria in Conventionibus Cracoviensi et Wartensi laudata, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 4, pod red. S. Kutrzeby, Kraków 1921, s. 457; B. Groicki, Artykuły prawa majdeburskiego, tłum. J. Sawicki, red., oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954, s. 190.
  33. Przykładowo (prawo miejskie): Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. O. Balzer, Poznań 1947, a. 74; Statuta Terrestria in Conventionibus Cracoviensi et Wartensi laudata, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 4, pod red. S. Kutrzeby, Kraków 1921, s. 457; B. Groicki, Artykuły prawa majdeburskiego, tłum. J. Sawicki, red., oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954, s. 190., passim.