Tekst źródłowy strony Dziecko w kryminologii

Nazwa „kryminologia” pochodzi od greckich słów crimen (przestępstwo) i logos (nauka). Obecnie uznaje się, iż w zasięgu zainteresowań tej nauki znajdują się przede wszystkim przestępczość, jej objawy i przyczyny, przestępstwo jako szczególna forma zachowania dewiacyjnego, a także osoba sprawcy przestępstwa i instytucje systemu sprawiedliwości karnej (B. Hołyst, Kryminologia, PWN, Warszawa 1999, str. 28; J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Arche s.c., Gdańsk 2007, str. 19). W połowie XX wieku z nauk kryminologicznych wyodrębniła się wiktymologia, której głównym przedmiotem badań jest ofiara przestępstwa. 

Kryminologia jest nauką traktującą przestępstwo jako zjawisko społeczne, badającą jego źródła i skutki, a także starającą się odnaleźć skuteczne metody obniżenia poziomu przestępczości poprzez analizowanie podstaw dewiacyjnych zachowań ludzkich. Będąc silnie związana z prawem karnym jednocześnie czerpie z wielu innych dziedzin, między innymi z nauk medycznych i biologicznych, psychologii, pedagogiki, statystyki, socjologii, ekonomii, a nawet historii (J. Błachut…, str. 25-32). Dziecko może znajdować się w obrębie zainteresowań kryminologii w przypadku bycia sprawcą przestępstwa, niekiedy również ofiarą, a także w sytuacji analizy zjawiska przestępczości nieletnich. Analiza poszczególnych sytuacji będzie zawsze miała na celu prewencję generalną, czyli ograniczenie negatywnych zachowań dzieci i młodzieży lub ich ochronę przed krzywdzeniem. Szczególnie w tych sytuacjach niezwykle istotne jest holistyczne podejście do tych zagadnień, uwzględniające wpływ czynników społecznych i kulturowych, czy indywidualnych uwarunkowań jednostki.

Dzieckiem w ujęciu kryminologicznym jest zarówno osoba małoletnia, czyli zgodnie z definicją cywilno-prawną każdy do osiągnięcia pełnoletności (art. 10 kc), jak i nieletni. Pojęcie nieletności jest zdefiniowane w prawie karnym i dotyczy każdej osoby do ukończenia 17 roku życia (art. 10 kk), a także zgodnie z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 1 upn) odnosi się do dzieci w wieku między 13 a 17 rokiem życia w zakresie postępowań o czyny karalne i osób do 18 roku życia w przypadku zapobiegania i zwalczania demoralizacji. Za rozszerzenie zakresu pojęciowego dziecka można również uznać wprowadzenie do kodeksu karnego pojęcia młodociany (art. 115 § 10 kk), a także ujęcie w zakresie nieletności osób do 21 roku życia w przypadku wykonywania względem nich środków wychowawczych lub poprawczych (art. 1 upn). 

Zgodnie z teoriami kryminologicznymi dziecko staje się przestępcą gdyż:
* posiada wolną wolę i wybiera takie zachowanie (teorie klasyczne),  
* jego zachowaniem rządzą czynniki, nad którymi nie ma ono kontroli (teorie pozytywistyczne),
* jego zachowanie nabiera dewiacyjnego znaczenia w procesie interakcji społecznych i naznaczenia jako dewianta (teorie naturalistyczne).

W badaniach podkreśla się również wpływ czynników przestrzennych, sytuacyjnych i związanych z charakterystyką jednostki (D. Habrat (red.), Kryminologia, Wolters Kluwer, Warszawa, 2007, str. 117), a także wpływ procesu wychowania, dysfunkcje środowiska wychowawczego czy niedostosowanie społeczne dziecka (D. Jagiełło, Kryminologia, PRINTPAP, Skierniewice 2012, str. 74-76). Jedną z teorii wyjaśniających mechanizm wyboru określonego zachowania jest teoria zróżnicowanych powiązań Edwina Sutherlanda. Twierdzi on, iż zachowanie przestępne jest wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się, a zasadnicza część uczenia dokonuje się w grupach o bliskich osobistych powiązaniach, czyli w grupach pierwotnych (B. Hołyst, …, str. 759-762). Zgodnie z tą teorią dziecko staje się przestępcą gdy częściej spotyka się z zachowaniami naruszającymi przepisy prawa, szczególnie gdy obserwuje je u swoich najbliższych: rodziców, opiekunów, rodzeństwa. Podobnie twierdził Albert Bandura, który podkreślał, iż istotne jest zaobserwowanie i zapamiętanie zachowania dewiacyjnego, ewentualnie nabycie potrzebnych umiejętności do jego dokonania, a następnie pojawienie się bodźców wyzwalających, które to dopiero doprowadzą do jego wykonania (J. Błachut…, str. 123-124). Na bazie swojej teorii Bandura skonstruował eksperyment mający na celu zbadanie wpływu negatywnych zachowań osób dorosłych na dzieci (eksperyment z lalką Bobo). Podkreślał on również wpływ środków masowego przekazu na wyzwalanie negatywnych zachowań u dzieci. Współcześnie kryminologia koncentruje się także na takich zagadnieniach jak używanie alkoholu lub narkotyków, wpływ grup rówieśniczych, subkultur młodzieżowych czy technologie teleinformatyczne (cyber-przestępczość). 

Coraz częściej zwraca się uwagę na to, iż przestępstwa popełnianie przez chłopców i dziewczęta mogą się różnić nie tylko charakterem, ale także motywacją, źródłem, czy zastosowanymi technikami, a także metodami usprawiedliwiania (patrz również techniki neutralizacji Gresham Sykes, David Matza w: J. Błachut…, str. 124-127). Uwzględnienie odmienności tych elementów wpływa na zróżnicowanie podejścia do dziecka jako przestępcy w zależności od jego płci, a także wskazywać powinna na konieczność zastosowania różnych metod oddziaływań prewencyjnych, wychowawczych czy edukacyjnych.

Pojęciem dziecka jako ofiary zajmuje się obecnie wiktymologia. Jest to nauka o roli ofiary w genezie przestępstwa, o czynnikach zwiększających podatność na stanie się ofiarą czy metod zapobiegania pokrzywdzeniu. Liczne typologie ofiar, które powstały w zakresie tej dziedziny nauki wskazują, iż dzieci są grupą szczególną, często narażoną na pokrzywdzenie przestępstwem, w szczególności ze względu na wiek (Hans von Hentig), czy inne cechy biologiczne (Stephen Schafer). 

W zakresie czynników wiktymizacyjnych podkreśla się istotność tych związanych z charakterystyką psychiczną czy fizyczną jednostki. Ryzyko wiktymizacji, czyli ryzyko stania się ofiarą przestępstwa, może wzrastać w przypadku młodych ludzi, co ma również związek ze stylem życia jednostki, uwarunkowaniami rodzinnymi i sytuacyjnymi, ale także miejscem zamieszkania. Wskazuje się, iż dzieci są często narażone na stanie się ofiarą takich przestępstw jak: przemoc domowa (patrz m.in.: Raport z badań TNS OBOP dla MPiPS o zjawisku przemocy w rodzinie wobec dzieci), przemoc seksualna (patrz m.in.: K. Marzec-Holka, Przemoc seksualna wobec dziecka, Kraków 2011), czy przemoc rówieśnicza (S. Olczak (red.), Przemoc rówieśnicza i inne zagrożenia w Internecie: jak pomóc dziecku..., PARPA, Warszawa, 2010). 

Dzieci stają się ofiarami nie tylko konkretnych przestępstw, który to proces nazywa się wiktymizacją pierwotną, ale również ze względu na swoją podatność i niedojrzałość, mogą stawać się ofiarami wiktymizacji wtórnej, czyli doznawać dodatkowych krzywd lub szkód w wyniku reakcji społecznej czy działań organów ścigania, pogłębiających poczucie pokrzywdzenia. Mimo wprowadzenia licznych rozwiązań prawnych mających na celu zapobieganie dalszemu pokrzywdzeniu dzieci-ofiar przestępstwa (m.in. art. 185a, 185b kpk o warunkach przesłuchiwania dziecka), ciągle istnieje wiele sytuacji problemowych. Dotyczy to w szczególności tych przypadków, gdy sprawcą przestępstwa jest osoba bliska, lub gdy dziecko nie ma właściwej reprezentacji podczas postępowania przygotowawczego lub sądowego. Wskazać również można na czynniki poza-prawne, związane przykładowo z nieprzygotowaniem organów ścigania do pracy z dziećmi ofiarami bądź świadkami przestępstw. Stąd tak istotne jest poznanie zasad odnoszących się do tych zagadnień a przynależnych nauce kryminalistyki 

Należy zaznaczyć, że zarówno w zakresie zachowań dewiacyjnych dzieci jak i przypadków gdy stają się one ofiarami przestępstw prowadzone statystyki są niewystarczające do określenia skali występowania powyższych zjawisk. Istnieje bowiem wiele sytuacji, w których ofiara nie decyduje się na zgłoszenie przestępstwa do organów ścigania. Jako przyczyny wymienia się głównie: jej stosunek do danego czynu (np. nie wie, że jest to przestępstwo bądź nie czuje się pokrzywdzona), jej stosunek do sprawcy (np. jest to osoba bliska), jej stosunek do organów ścigania (np. niewiara w skuteczność Policji, niechęć do współpracy z Policją), trudna sytuacja ofiary (np. wcześniejsza karalność, bezdomność, małoletność), czy nawet cechy osobowościowe ofiary. Istnienie ciemnej liczby przestępstw jest bardzo istotne z kryminologicznego punktu widzenia, gdyż pokazuje również niedoskonałości funkcjonowania systemu ochrony jednostek przed pokrzywdzeniem i ścigania sprawców przestępstw. W zakresie analiz kryminologicznych znajdują się więc badania nad zakresem ciemnej liczby przestępstw, nazywane badaniami wiktymizacyjnymi (sprawdzającymi ilość i rodzaj przestępstw, których ofiarami stały się badane jednostki) i badaniami self-report (sprawdzającymi ilość i rodzaj przestępstw popełnianych przez badane jednostki). Istnieje możliwość dokonania tego rodzaju badań zarówno w grupie osób dorosłych jak i w grupach dzieci i młodzieży. 

Kryminologia zajmuje się również zagadnieniem przeciwdziałania przestępczości nieletnich, także w kontekście zagrożenia tworzenia się karier dewiacyjnych i kontynuowania działalności przestępnej w życiu dorosłym (m.in. H. Kołakowska-Przełomiec, Przestępczość i nieprzystosowanie społeczne nieletnich w genezie przestępczości dorosłych, Wrocław, Kraków, Gdańsk, 1977). Wskazuje się, że szczególne znaczenie w tym zakresie ma rodzina, szkoła i grupy rówieśnicze, które to elementy mogą sprzyjać pojawianiu się zachowań dewiacyjnych lub minimalizować szanse ich wystąpienia (B. Hołyst, …, 1072-1087). 

Od lat prowadzi się odrębne statystyki obejmujące przestępczość nieletnich, również z podziałem na konkretne przestępstwa (B. Hołyst, …, str. 445-448; www.policja.pl, dział statystyki). Mimo, iż te dane pokazują jedynie ułamek rzeczywistości, nie uwzględniają bowiem tzw. rzeczywistej liczby przestępstw, można na tej podstawie uzyskać wiele informacji dotyczących: czynów popełnianych przez dzieci i młodzież, zwiększenia bądź zmniejszenia poziomu wykrywalności konkretnych przestępstw (na który mogą mieć wpływ czynniki poza-prawne: akceptacja społeczna zachowań tego typu, stosunek społeczeństwa do organów ścigania, itp., a także czynniki prawno-karne: zmiana trybu ścigania, zaostrzenie bądź złagodzenie sankcji, kryminalizacja nowych zachowań, itp.) czy procentowego udziału przestępczości nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw.

{| class="wikitable" width=100%
|+ style="text-align:left; color: #487eac"|Kieszonka: 
|style="background-color: #d9edff; border-color: #487eac" font-size:85%|Szczególne zasługi dla zauważenia różnic pomiędzy dorosłymi przestępcami, a dziećmi popełniającymi przestępstwa należy przypisać pierwszej kobiecie, która w roku 1929 objęła pozycję sędzi – Wandzie Grabińskiej. Postulowała ona utworzenie zakładów poprawczych dla dziewcząt, które w przypadku popełnienia przestępstwa kierowane były do więzień, a także zwiększenie liczby opiekunów sądowych (kuratorów). Z jej inicjatywy również przy sądzie dla nieletnich powstałe towarzystwo opieki specjalnej nad dziećmi (szerzej: S. Milewski, Zanim kobieta została adwokatem, Palestra 1-2, 2002). Wskazywała, iż konieczne jest zorganizowanie sądownictwa dla nieletnich na nowych podstawach, gdyż źródła przestępczości tkwią właśnie w przestępczości nieletnich. 
|}

'''Autorka hasła:'''

dr Małgorzata Dziewanowska, Uniwersytet Warszawski

[[kategoria: Prawny konstrukt dzieciństwa]]