Dziecko w postępowaniu dowodowym

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Wersja z dnia 16:16, 4 gru 2016 autorstwa Admin (dyskusja | edycje) (Utworzono nową stronę "W postępowaniu karym dziecko może posiadać status świadka, bądź równocześnie świadka i pokrzywdzonego (tzw. kumulacja ról procesowych). w zależności od roli,...")

(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacja, szukaj

W postępowaniu karym dziecko może posiadać status świadka, bądź równocześnie świadka i pokrzywdzonego (tzw. kumulacja ról procesowych). w zależności od roli, jaką dziecko piastuje w procesie karnym, organ procesowy zobowiązany jest do udzielania stosownych pouczeń o prawach przysługujących dziecku oraz obowiązkach na nim ciążących. Konieczność dokonywania przez organy procesowe takich pouczeń wynika już z prawa do informacji (art. 16 k.p.k.). Dziecko będące jednocześnie pokrzywdzonym w procesie karnym poucza się, przed pierwszym przesłuchaniem o posiadaniu statusu strony procesowej w postępowaniu przygotowawczym oraz o wynikających z tego uprawnieniach, w szczególności: do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i warunkach uczestniczenia w tych czynnościach, określonych w art. 51 k.p.k. (przepis dotyczący zastępstwa procesowego pokrzywdzonego), art. 52 k.p.k. (przepis dotyczący reprezentacji w razie śmierci pokrzywdzonego), art. 315 – 318 k.p.k. (przepis dotyczący składania wniosków dowodowych, udziału w tzw. czynnościach niepowtarzalnych i innych czynnościach procesowych), do korzystania z pomocy pełnomocnika, w tym do złożenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w okolicznościach wskazanych w art. 78 k.p.k., do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego, jak również o uprawnieniach określonych w art. 23a § 1 k.p.k. (przepis dotyczący postępowania mediacyjnego) i art. 306 k.p.k. (przepis dotyczący składania zażaleń na postanowienia o odmowie wszczęcia i umorzeniu postępowania przygotowawczego) oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 138 k.p.k. (przepis dotyczący podania adresu do doręczeń) i art. 139 k.p.k. (przepis dotyczący poinformowania o zmianie adresu do doręczeń). Pouczenie należy wręczyć pokrzywdzonemu na piśmie; pokrzywdzony otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem (zob. art. 300 § 2 k.p.k.). Naturalnie ze względu na wynikającą z treści przepisu art. 51 k.p.k. zasadę reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego przez przedstawiciela ustawowego, albo osobę, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje, to właśnie ten podmiot, a nie małoletni pokrzywdzony podpisuje druk takich pouczeń. Nie wyłącza to jednak możliwości osobistego dokonywania niektórych czynności procesowych przez małoletniego (np. składania wniosków dowodowych)[1]. Tym samym organ procesowy zobowiązany jest dokonać wskazanego pouczenia, którego sposób winien być dostosowany do wieku małoletniego, choć pouczenie to nie jest równoznaczne (tożsame) z pouczeniem reprezentanta małoletniego.

Z kolei małoletniego, który występuje w postępowaniu karnym wyłącznie w roli świadka poucza się przede wszystkim o obowiązku składania zeznań zgodnych z prawdą, choć – co oczywiste – małoletni nie może ponosić odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy (nie może ponosić odpowiedzialności z tytułu art. 233 k.k.). z powyższym wiąże się także zakaz odbierania przez organy procesowe przyrzeczenia od osób, które nie ukończyły 17 lat (art. 189 pkt 1 k.p.k.). Jednakże fakt, iż małoletni nie może ponosić odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy nie zwalnia organów procesowych od obowiązku pouczenia o konieczności składania zeznań zgodnych z prawdą. Ponadto małoletniego świadka należy uprzedzić o tym, że ma on prawo do odmowy składania zeznań, gdy jest osobą najbliższą dla oskarżonego (art. 182 k.p.k.). oraz o prawie do odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytania, gdy pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.), naturalnie gdy ujawnią się okoliczności objęte tymi przepisami (art. 191 § 2 k.p.k.). Małoletni uprawiony do odmowy złożenia zeznań albo zwolniony na podstawie art. 185 k.p.k. może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać, nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym; poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może wówczas służyć za dowód ani być odtworzone (art. 186 § 1 k.p.k.). w powyższych przypadkach organy procesowe stają przed trudnym zadaniem dokonania takiego pouczenia, aby z jednej strony było ono rzetelne, z drugiej zaś, aby nie było ono sugestywne, co przy pouczaniu dzieci może okazać się dość skomplikowane. Dziecko w postępowaniu dowodowym odgrywa przede wszystkim rolę osobowego źródła dowodowego. Jakkolwiek właśnie ze względu na wiek i właściwości osobiste takiego pokrzywdzonego i/lub świadka, a także ze względu na konieczność zapewnienia szczególnej ochrony małoletniego przed zjawiskiem tzw. wtórnej wiktymizacji, małoletni w postępowaniu karnym podlega szczególnej ochronie. Owa szczególna ochrona aktualizuje się przede wszystkim w trakcie czynności procesowej przesłuchania. Nieco inny jest jednak w postępowaniu karnym tryb przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego oraz małoletniego świadka nie będącego pokrzywdzonym.

Pierwszą ze wskazanych powyżej sytuacji reguluje przepis art. 185a k.p.k. Zgodnie z jego treścią w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII k.k. (przestępstwa przeciwko wolności), XXV k.k. (przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności) i XXVI k.k. (przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece) pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Ustawa karnoprocesowa przyjęła zatem zasadę jednokrotnego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania (a nie wyłącznie w chwili popełnienia czynu zabronionego) nie ukończył 15 lat. Dodatkowego pokreślenia wymaga to, że przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego ma stanowić w postępowaniu karnym wyjątek, a nie regułę, albowiem takie przesłuchanie następuje tylko wówczas, gdy zeznania pokrzywdzonego mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a zatem przede wszystkim dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oskarżonego. Choć zasadą powinno być tylko jednokrotne przesłuchanie małoletniego, to jednak ze względu na zasadę prawdy materialnej (gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania) lub zasadę prawa do obrony (gdy żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego), ponowne przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego jest dopuszczalne. Aby jednak zminimalizować możliwość powtórnego przesłuchania pokrzywdzonego, należałoby przystępować do takiego przesłuchania już w fazie ad personam (a zatem już po przedstawieniu danej osobie zarzutów), gdy podejrzany korzysta z pomocy obrońcy, a tym samym w sytuacji, w której podejrzany nie mógłby już przedstawić żądania ponownego przesłuchania małoletniego[2].

Do czynności przesłuchania małoletniego dochodzi na posiedzeniu, które odbywa się z udziałem psychologa. Czynność przesłuchania zastrzeżona jest do wyłącznej kompetencji sądu. Przy przesłuchaniu mają prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego, a jego przedstawiciel faktyczny tylko i wyłącznie wówczas, gdy nie ograniczy to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego (art. 185a § 2 k.p.k.). z czynności przesłuchania sporządza się zapis obrazu i dźwięku, który następnie odtwarza się na rozprawie, zaś protokół przesłuchania odczytuje się (art. 185a § 3 k.p.k.). Zmierza to do zapewnienia prawa do obrony oskarżonego, który – naturalnie – w czynności przesłuchania małoletniego nie uczestniczy.

Ponieważ, wyznaczona przez przepis art. 185a k.p.k., granica 15 lat ma charakter arbitralny, a także ze względu na zróżnicowany poziom dojrzałości małoletnich oraz różny stopień ich wrażliwości, ustawodawca przewidział możliwość przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego, który w chwili dokonywania tej czynności procesowej ukończył 15 lat, na zasadach określonych powyżej (a zatem na zasadach określonych w stosunku do małoletniego pokrzywdzonego przed ukończeniem 15 lat). Pozwala to na należyte zapewnienie praw małoletniego, który co prawda ukończył lat 15, jednak ze względu na cechy osobiste zostałby przesłuchany w warunkach zapewniających mu szczególną ochronę, bez udziału oskarżonego. Jedyną przesłanką uzasadniającą takie przesłuchanie jest uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na stan psychiczny małoletniego (art. 185a § 4 k.p.k.). Ustawodawca wyszedł zatem naprzeciw ochronie wszystkich małoletnich pokrzywdzonych, gdy zostało oczywiście popełnione jedno z przestępstw wcześniej określonych.

Małoletniego świadka, nie będącego pokrzywdzonym, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się zasadniczo w tym samym trybie, co małoletniego pokrzywdzonego, z tym zastrzeżeniem, że przesłuchanie takie następuje, gdy zostało popełnione przestępstwo z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej albo przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, lub przeciwko rodzinie i opiece. w odniesieniu do świadka, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat następuje specyficzny tryb przesłuchania, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Wówczas przesłuchanie świadka może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. w postępowaniu przed sądem w czynności w miejscu przebywania świadka bierze udział referendarz sądowy, asystent sędziego lub urzędnik zatrudniony w sądzie, w którego okręgu świadek przebywa (art. 177 § 1a w zw. z art. 185b § 2 k.p.k.). Wskazana regulacja prawna przyczynia się nie tylko do prawidłowości przeprowadzenia samej czynności przesłuchania ale przede wszystkim do szeroko pojętej ochrony małoletniego świadka. Tego specyficznego trybu przesłuchania nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego, o który toczy się postępowanie karne, lub świadka, którego czyn pozostaje w związku z czynem, o który toczy się postępowanie karne (art. 185b § 3 k.p.k.).

Zarówno przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego, jak również przesłuchanie małoletniego świadka nie będącego pokrzywdzonym następuje w odpowiednio przystosowanych do tego pomieszczeniach w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą (art. 185d § 1 k.p.k.).

Małoletni w postępowaniu karnym odgrywa, jak już wskazano, rolę osobowego źródła dowodowego. Fakt, że małoletni spełnia funkcję osobowego źródła dowodowego oznacza nie tylko, że jego zeznania mogą być źródłem informacji o popełnionym przestępstwie, ale także, że on sam może stanowić takie źródło informacji. Nierzadko zdarza się bowiem, że karalność czynu oskarżonego zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego. Dotyczy to zwłaszcza czynów zabronionych powodujących naruszenie czynności narządów ciała lub rozstrój zdrowia pokrzywdzonego (np. pobicie). w takich sytuacjach pokrzywdzony, w tym i pokrzywdzony małoletni, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym (art. 192 § 1 k.p.k.). Choć zgodę na takie badania zasadniczo wyraża przedstawiciel ustawowy małoletniego, to jednak nie należy przeciwstawiać tego jednoznacznie autonomicznej woli pokrzywdzonego. Czynność oględzin i badań małoletniego pokrzywdzonego powinna być dokonywana w sposób uwzględniający właściwości oraz specyfikę tego uczestnika postępowania karnego, a także charakter popełnionego czynu zabronionego. Sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła zeznań, lub została od nich zwolniona na podstawie wskazanego już przepisu art. 182 lub art. 185 k.p.k.


Kieszonka:
Małoletni w postępowaniu karnym, jako osobowe źródło dowodowe, wypełnia rolę doniosłą. Choć samodzielnie nie dokonuje czynności procesowych, albowiem reprezentowany jest zasadniczo przez przedstawiciela ustawowego, to jednak stanowi cenne źródło informacji o popełnionym przestępstwie. Ze względu jednak na specyfikę spraw, w których występuje małoletni pokrzywdzony lub świadek, postępowanie karne powinno być dostosowane do jego właściwości i warunków osobistych. Nadrzędnym celem w sprawach tego typu jest bowiem ochrona przed zjawiskiem powtórnej wiktymizacji, która powinna determinować szczególny sposób postępowania (przeprowadzania czynności procesowych) przez organy procesowe. |}

Literatura podstawowa:

K. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wyd. 5, Warszawa 2014.

Autorka hasła:

Małgorzata Żbikowska

Przypisy:


  1. Małoletni nie może jednak dokonywać samodzielnie większości czynności procesowych w postępowaniu karnym. Zob. K. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wyd. 5, Warszawa 2014, s. 138.
  2. Wiąże się to z regulacją, wynikającą z przepisu art. 185a § 2 in fine k.p.k., zgodnie z którą jeżeli oskarżony zawiadomiony o czynności przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego nie posiada obrońcy z wyboru, sąd wyznacza mu obrońcę z urzędu. w takich sytuacjach, w większości przypadków będzie poprzestawać się na jednokrotnym przesłuchaniu małoletniego.