Enkulturacja: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj
(Utworzono nową stronę "Proces pierwotnego wprowadzania dziecka w kulturę i przyswajania sobie przez dziecko kultury (inne określenia: wdrażanie w kulturę, inkulturacja, internalizacja kult...")
 
(Brak różnic)

Aktualna wersja na dzień 21:15, 29 lis 2015

Proces pierwotnego wprowadzania dziecka w kulturę i przyswajania sobie przez dziecko kultury (inne określenia: wdrażanie w kulturę, inkulturacja, internalizacja kultury). Termin używany głównie w antropologii kulturowej/etnologii, psychologii międzykulturowej (cross-cultural psychology), socjologii oraz naukach pokrewnych. Najczęściej znajduje zastosowanie w studiach ogólnych nad podobieństwem i odmiennością ludzkiego gatunku (zwłaszcza pod kątem kulturowym) oraz w badaniach dotyczących zmian społecznych i kulturowych konkretnych grup etnicznych.

Cechy enkulturacji

Przyjmuje się, że enkulturacja jest: 1) właściwa tylko dla gatunku ludzkiego, albowiem związana jest ze specyfiką gatunkowego procesu uczenia się i przyswajania wiedzy (człowiek jako homo symbolicus), 2) jest uniwersalna, tj. zachodzi w każdej ludzkiej społeczności, 3) jest zawsze społeczna i rozgrywa się pomiędzy jej podmiotami: osobami uczącymi się kultury, a osobami uczącymi kultury, 4) trwa przez całe życie jednostki od jej narodzin do śmierci, 5) dotyczy obu wymiarów przyswajania/uczenia się kultury, zarówno uświadamianego przez podmioty (edukacja formalna, wychowanie, nauczanie), jak nieuświadamianego, ukrytego dla podmiotów, odbywającego się na drodze powtarzania codziennych zachowań czy uczenia się skryptów poznawczych zakorzenionych w sekwencjach działań (edukacja nieformalna, socjalizacja). Tę ostatnią cechę można też zobrazować jako różnicę pomiędzy przyswajaniem wiedzy jawnej dla podmiotów, a więc takiej która jest dostępna (implicit knowledge) oraz wiedzy dla nich ukrytej (explicite knowledge).

Historia

Sam termin enkulturacji wymyślony został przez psychologa A. E. Haggarda, a wprowadzony do humanistyki przez antropologa kulturowego M. Herskovitsa na przełomie lat 40. i 50. XX w. Herskovits (1956: 39) nazywał enkulturacją te „aspekty doświadczenia uczenia się, które wyodrębniają człowieka spośród innych stworzeń, a za pomocą których osiąga on, zarówno w początkowym, jak i w późniejszym okresie życia, kompetencję w swojej kulturze”. Pojęcie enkulturacji początkowo używane było w obrębie antropologii amerykańskiej, zwłaszcza przez badaczy związanych z psychokulturalizmem (np. M. Mead, G. Bateson, R. Linton). Spełniało ważną rolę w umacnianiu modelu pojmowania kultury jak wiedzy, której trzeba się nauczyć oraz propagowaniu idei relatywizmu kulturowego. W myśl tego podejścia wiedza (kompetencje) przyswajana w czasie enkulturacji stanowiła ramę koncepcyjną, za pomocą której każda jednostka interpretowała swoje doświadczenie. A ponieważ badania etnograficzne wykazywały istnienie regularności kulturowych, stąd też próbowano je wyjaśniać tkwiącymi u ich podłoża wzorcami kulturowymi, które wpływają na wartości i postawy (np. M. Mead), emocje i osobowość (np. C. Du Bois) oraz same praktyki socjalizacyjne (np. J. Whiting i badania nad child training). W tym okresie (lata 50-70 XX w.) ukształtowało się pojmowanie enkulturacji jako przyswajania norm, wartości i zachowań właściwych dla danej kultury (synonim grupy etnicznej, ludu, społeczności), które zdeterminowało późniejsze zastosowania tego terminu. Badania w następnych dekadach (lata 80-90 XX w.) używały tej kategorii podobnie, a różniły się między sobą tylko rozłożeniem punktów nacisku: albo akcentowały mocniej kwestię przyswajania norm i wartości (np. LeVine 1990), albo też na plan pierwszy przyzywały uczenie się zachowań/praktyk społecznych (np. Rogoff 1990). Współcześnie jest to kwestia drugorzędna, spotkać wręcz można badaczy stosujących naprzemiennie obie strategie (np. LeVine 1990, 1994). Wydaje się, że w pierwszej dekadzie XXI w. najczęściej wymienianą cechą enkulturacji jest sposób jej działania. Enkulturacja jest dzisiaj najchętniej utożsamiana z przyswajaniem wiedzy koniecznej do życia w społeczności, które ma miejsce podczas codziennych praktyk kulturowych, odbywa się poprzez ich obserwowanie i ciągłe doświadczanie, które w znacznej mierze jest nieuświadamiane dla podmiotu (tzn. w większym stopniu jest dla podmiotu wiedzą ukrytą, niż jawną). W skrócie, enkulturacja dotyczy codziennych praktyk kulturowych (edukacji nieformalnej).

Enkulturacja a socjalizacja

Enkulturacja jest jednym z trzech kluczowych pojęć próbujących nazwać całościowo proces uczenia się i przyswajania wiedzy przez człowieka – dwa pozostałe to socjalizacja i wychowanie. O ile linia demarkacyjna pomiędzy enkulturacją, a wychowaniem jest stosunkowo przejrzysta – wychowanie to świadome, nakierowane na cel uczenie kultury (nauczanie) – to rozróżnienie pomiędzy enkulturacją a socjalizacją jest niejasne i słabo uzgodnione. Najczęściej spotyka się trzy rozwiązania.

W pierwszym enkulturacja jest synonimem socjalizacji i wtedy oba ujmuje się jako rodzaj transmisji kulturowej (Cavalli-Sforza, Feldman 1981). Ich odmienność jest zakotwiczona w dyscyplinach naukowych, w obrębie których powstały, lecz opisują one ten sam proces. Antropolodzy kulturowi nazywają go enkulturacją, gdyż koncentrują się na wymiarze kulturowym przyswajania wiedzy, na różnicach i podobieństwach tego procesu pomiędzy ludzkim społecznościami na kuli ziemskiej. Socjologowie nazywają go socjalizacją, gdyż koncentrują się na wymiarze społecznym przyswajania wiedzy, na tym jak dziecko współtworzy relacje społeczne i staje się sprawczym podmiotem w społeczności z kręgu kultur euroamerykańskich. W ramach drugiego rozwiązania enkulturację traktuje się jako pojęcie nadrzędne, które jest szersze znaczeniowo, niż socjalizacja. Enkulturacja jest trwającym przez całe życie jednostki procesem przyswajania i transformacji wiedzy kulturowej potrzebnej do życia w ramach danej społeczności i jej kultury. Socjalizacja jest częścią tego procesu, który człowiek przechodzi w dzieciństwie. Socjalizacja dotyczy przyswajania wiedzy niezbędnej do życia społecznego, a więc elementarnych zachowań społecznych i podstawowych ról społecznych. Socjalizacja dziecka kończy się wraz z uzyskaniem przez nie statusu osoby dorosłej. Ten rodzaj socjalizacji określa się często mianem socjalizacji pierwotnej (odbywającej się w pierwotnej grupie odniesienia, np. rodzinie, i kształtującej tzw. osobowość podstawową) i dodaje jako jego uzupełnienie socjalizację wtórną, która daje dorosłej osobie kompetencje istotne w nowych dla niej dziedzinach i segmentach społecznych, np. grupach zawodowych w społeczeństwach z kręgu kultur euroamerykańskich.

Trzecie rozwiązanie optuje za nadrzędnością socjalizacji względem enkulturacji. Socjalizacja jest tu procesem uniwersalnym, podobnym dla wszystkich naczelnych, a częściowo i dla innych ssaków. Celem tego procesu jest uspołecznienie jednostki i uczynienie z niej pełnoprawnego członka społeczności. Ludzie wytwarzają dodatkowo mechanizmy socjalizacyjne specyficzne dla swego gatunku – jednym z nich jest enkulturacja, proces odpowiedzialny za przekazywanie/przyswajanie norm i wartości wpływających na ludzkie zachowania. Enkulturacja jest tu tylko podsystemem odpowiedzialnym za dostarczanie odpowiednich przekonań jednostce.

Kieszonka:
W ramach psychologii międzykulturowej czasem zestawia się enkulturację (rozumianą jako transmisję kulturowa pomiędzy członkami jednej grupy kulturowej) z akulturacją (rozumianą jako jednokierunkową transmisją kulturową pomiędzy członkami dwóch grup kulturowych) i określana wtedy mianem powtórnej socjalizacji (np. Berry 2006). Takie użycie jest odmienne od pierwotnego znaczenia terminu „akulturacja” funkcjonującego w obrębie antropologii kulturowej/etnologii. Enkulturacja dotyczy bowiem uniwersalnej sytuacji wdrażania dziecka w kulturę oraz przyswajania przez dziecko kultury własnej grupy. Areną enkulturacji jest jedna społeczność i jest ona niezależna od procesów zmian kulturowych tzn. zachodzi zarówno podczas gwałtownych zmian kulturowych, jak i wtedy, gdy są one łagodne i niezauważalne. Natomiast akulturacja dotyczy szczególnej sytuacji przyswajania kultury. Występują w niej dwie grupy odmienne kulturowo, z których jedna posiada przewagę polityczną, gospodarczą, technologiczną, społeczną itp. W wyniku ich długotrwałego, najczęściej bezpośredniego, kontaktu następuje stopniowa transformacja wszystkich lub wybranych dziedzin kultury jednej z grup (określanej jako kultura zdominowana). Przekształcenia te polegają na adaptowaniu przez członków kultury zdominowanej elementów kultury drugiej grupy (określanej jak kultura dominująca), zaniechaniu praktykowania wybranych elementów kultury własnej grupy oraz modyfikowaniu elementów obu kultur (ich restrukturyzacji, nadawaniu im nowych sensów). Proces ten ma miejsce tylko z jednej strony – to członkowie kultury zdominowanej (politycznie, kulturowo, społecznie, gospodarczo itp.) przyswajają elementy kultury dominującej tracąc równocześnie elementy swojej kultury. Akulturacja dotyczy więc zarówno dorosłych, jak i dzieci, podczas gdy enkulturacja odnosi się do procesu pierwotnego uczenia się przez dziecko kultury swojej społeczności (uspołeczniania, socjalizacji). Dobrym przykładem akulturacji są zmiany kulturowe zachodzące wśród Indian obu Ameryk w okresie kolonializmu, gdy wiele ludów indiańskich z czasem zaczynało się upodabniać językowo, kulturowo i społecznie do grup białej ludności żyjącej w koloniach, lecz pozostając równocześnie w stanie deprywacji politycznej i gospodarczej.

Literatura:

  1. Berry J. W. (2006). Acculturation, w: J. E. Grusec, P. D. Hastings (red.), The Handbook of Socialization: Theory and Research, NY, London: Guilford Press, s. 543- 558.
  2. Cavalli-Sforza L. L., Feldman M. (1981) Cultural Transmission and Evolution, Princeton, NY: Princeton University Press.
  3. Herskovits M. (1956 [org. 1948]) Man and His Works, New York.
  4. LeVine R. A. (1990) Enculturation: A biosocial perspective on the development of self, w: M. Beeghly (ed.), The Self in Transition: Infancy to Childhood. Chicago, IL: University of Chicago Press, s. 99-117.
  5. LeVine R. A i in. (1994) Child Care and Culture: Lessons from Africa, Cambridge: Cambridge University Press.
  6. Mead M.(1963) Socialization and Enculturation, „Current Anthropology”, 4(2): 184-188.
  7. Rogoff B. (1990) Apprenticeship in thinking. Cognitive development in social context, New York, Oxford: Oxford University Press.

Autor hasła: dr Tarzycjusz Buliński, Uniwersytet Gdański