Gestykulacja dziecięca

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Gestykulacja – środek komunikacji niejęzykowej służący do przekazywania informacji, przedstawiania i wyrażania własnych myśli i intencji . Pełni w życiu dziecka różne funkcje, w zależności od wieku, poziomu mowy oraz rozwoju bio-psycho-społecznego dziecka. Jest jednym z najważniejszych sposobów komunikacji z dorosłym w pierwszym roku życia dziecka. Wraz z wiekiem, gestykulacja zmienia swoją funkcję, coraz bardziej dostosowując się do komunikacji językowej. Rozwój gestykulacji przebiega w sposób uniwersalny u wszystkich dzieci prawidłowo rozwijających się. Jednak u dzieci z atypowym rozwojem (zakłócenia, zaburzenia w rozwoju, np. zaburzenia językowe, autyzm, zespół Downa, Zespół Aspergera) można zauważyć opóźnienia bądź deficyty w zakresie gestykulacji. Intencjonalna gestykulacja pojawia się w rozwoju dzieci najwcześniej ok. 8 m. ż.

RODZAJE GESTYKULACJI POJAWIAJĄCEJ SIĘ WE WCZESNYM DZIECIŃSTWIE[1]:

I. GESTYKULACJA DEIKTYCZNA (deictic gesticulation) – wskazująca, ostensywna. Gesty wskazujące pojawiają się między 9. m. ż. a 13. m. ż. i służą do wskazywania, pokazywania, czy podawanie przedmiotu osobie dorosłej czy wyrażania prośby o przedmiot czy o działanie dorosłego. W klasyfikacji gestów deiktycznych zawierają się nie tylko gesty wskazywania placem, ale także całej ręki (pokazywanie, wyciąganie ręki). Wraz z wiekiem wzrasta liczba gestów wskazujących, wyrażających postawę poznawczą, w tym komunikacyjną.

Wraz z rozwojem zmienia się funkcja gestu wskazującego. Najwcześniej jest wykonywany przez dziecko w celu pokazania chęci posiadania przedmiotu. Następnie około 12 m. ż. dziecko stosuje go w celu zwrócenia uwagi odbiorcy. Najpóźniej pojawiającym się w rozwoju i najczęściej prezentowanym przez osoby dorosłe jest gest wskazujący wykonywany w celu określenia przestrzeni.

Pierwsze koncepcje dotyczące gestykulacji deiktycznej są autorstwa Bates, Camaioni, Volterry (1975). Gestykulacja wskazująca była traktowana jako pewnego rodzaju społeczne użycie narzędzia, ponieważ mniej więcej w tym samym czasie niemowlęta zaczynają w zabawie używać fizycznych narzędzi, co daje początek manipulacji specyficznej. Wyróżniono dwa typy gestów wskazujących:

Gesty protoimperatywne – niemowlęta używają gestów protoimperatywnych (np. wskazywanie) w celu nakłonienia odbiorcy do otrzymania wskazywanego przedmiotu. Dorosły jest narzędziem do uzyskania własnego celu. Pojawiają się najwcześniej w rozwoju ontogenetycznym.

Gesty protodeklaratywne – gesty te używane są w celu nakłonienia odbiorcy do zwrócenia uwagi na wskazywany obiekt. Przedmiot staje się narzędziem do uzyskania uwagi osoby dorosłej. Są pewnym sposobem komentowania aktualnej sytuacji (np. dziecko wskazuje samolot na niebie, by zwrócić uwagę rodzica). Są to gesty później pojawiające się w rozwoju dziecka. Wyniki ostatnich badań dotyczących dziecięcego wskazywania[2] pozwoliły na stworzenie najnowszej klasyfikacji gestów ostensywnych (deiktycznych), opierając się na społecznych intencjach i motywach dziecka:

1. Gesty imperatywne
a) skierowane na przedmiot
b) skierowane na działanie interlokutora
2. Gesty deklaratywne
a) informacyjne
b) ekspresywne: (empatyczne i pytające)

Gesty imperatywne – gesty wykonywane przez dzieci w celu nakłonienia dorosłych do wykonania określonych czynności w celu uzyskania celu przez dziecko. Gesty imperatywne skierowane na przedmiot (dorosły wykorzystywany jako narzędzie do osiągnięcia celu, np. wskazuje piłkę, by rodzic mu ją dał), lub gesty imperatywne skierowane na interlokutora (dziecko prosi dorosłego o działanie – podnosi ręce prosząc o wyjęcie z łóżeczka, stuka dłonią o krzesło, by rodzic na nim usiadł).

Gesty deklaratywne ekspresywne – dzieci chcą by partnerzy interakcji dzielili z nimi emocje związane z określonymi przedmiotami, sytuacjami czy działaniami (empatyczne) oraz proszące o dodatkowy komentarz od dorosłego (pytające). gesty deklaratywne informacyjne – dzieci chcą, by partnerzy w komunikacji otrzymali dodatkową wiedzę na temat będących w centrum zainteresowania przedmiotów.

II. GESTYKULACJA REPREZENTUJĄCA (representational gesticulation) – symboliczna, odniesieniowa. Gesty reprezentujące to względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, którym przypisane są znaczenia. To gesty używane przez dziecko jako symbole. Zazwyczaj zastępują informację słowną. Pojawiają się po 14. m. ż. Są to gesty uwarunkowane kulturowo. Gesty rozwijają się spontanicznie, a ich repertuar zależy też od indywidualnych cech dziecka. Gesty reprezentujące zawierają ikoniczne gesty prezentujące działanie (kręcenie nosem, pokazanie za pomocą ramion i rąk lotu ptaka) oraz gesty konwencjonalne (zaprzeczenie kręceniem głowy).

Zachęcanie dziecka do rozwoju zarówno gestów deiktycznych jak i reprezentujących wpływa na wzrost użycia komunikatów niejęzykowych przez dzieci, co powoduje łatwiejszą komunikację w relacjach interpersonalnych.

ROZWÓJ GESTYKULACJI W ONTOGENEZIE[3] W OPARCIU O TYPOLOGIĘ EKMANA I FRIESENA:

gesty afektywne => adaptatory => emblematy => regulatory => ilustratory

Gesty afektywne – pojawiające się najwcześniej w rozwoju dziecka, gesty przedstawiające stan emocjonalny dziecka.

Gesty adaptacyjne – kolejny rodzaj gestykulacji pojawiający się dość wcześnie w rozwoju. To najczęściej gesty niezamierzone, wykonywane w sytuacji komunikacyjnej, w której dzieci próbują się przystosować do aktualnej rzeczywistości.

Emblematy – gesty zastępujące słowa, posiadające własne znaczenie, wykorzystywane bardzo często i chętnie przez dzieci pod koniec 1 r. ż. i na początku 2 r. ż., np. gesty wykonywane ręką, ramionami lub głową oznaczające: „tak”, „nie”, „chodź tu”, „cicho”, „do widzenia –pa pa”, „całus”, „idę spać”, „nie zrobię tego”, „nie ma”, „nie wiem”.

Regulatory – następne gesty używane intencjonalnie, pojawiające się w rozwoju dzieci, Dziecko w wymianie informacji początkowo z dorosłym, następnie z rówieśnikiem, uczy się jak postępować, by być dobrym odbiorcą i nadawcą komunikatu, by komunikacja przebiegała sprawnie, a komunikaty były jasne i zrozumiałe.

Ilustratory – gesty wyłaniające się najpóźniej w rozwoju ontogenetycznym. To gesty ilustrujące mowę. Pojawiają się dopiero w momencie, gdy dziecko nabywa zdolności do komunikowania się za pomocą języka. Gest staje się elementem uzupełniającym komunikat werbalny.

Funkcja poszczególnych rodzajów gestów zmienia się w kierunku od zastępującej do uzupełniającej i akcentującej mowę. Typologią gestów dziecięcych wspólną dla wielu badaczy stała się klasyfikacja opierająca się na relacji gestu i języka w komunikacie[4].

POŁĄCZENIA GESTU ZE SŁOWEM W KOMUNIKATACH DZIECI WE WCZESNYM DZIECIŃSTWIE:

ekwiwalenty komunikatów słownych – połączenie dwóch reprezentujących elementów wypowiedzi (gestu i słowa), odnoszącego się do tego samego obiektu, przenoszące jedno znaczenie (np. dziecko macha ręką na pożegnanie i mówi „pa pa”)

gesty komplementarne (uzupełniające) - zazwyczaj gest deiktyczny dodaje uzupełniającą informację do elementu reprezentacyjnego, którym jest słowo (np. dziecko wskazuje na kwiatka, mówiąc „kwiatek”)

gesty suplementarne (dodatkowe) - mają inne znaczenie niż wypowiedź językowa, w komunikacie gest przenosi dodatkową informację do słowa (np. dziecko wskazuje na gołębia i mówi „śpi”).

Kieszonka:
W rozwoju ontogenetycznym dzieci najpierw tworzą zestawienia dwóch gestów, następnie gestu i słowa, a dopiero potem zaczynają łączyć słowa[5]. Przejście dziecka w fazę mowy dwuwyrazowej poprzedzają komunikaty złożone z gestu i słowa. Połączenie komplementarne gestu deiktycznego ze słowem reprezentującym jest najbardziej produktywnym i najczęściej obserwowanym typem wypowiedzi u dzieci w 2 roku życia.

Używanie gestów przez dzieci we wczesnym dzieciństwie nie tylko nie opóźnia rozwoju mowy, ale współwystępowanie gestykulacji z mową pomaga w procesie opanowywania języka[6].

Literatura:

  1. Acredolo, L., Goodwyn, S., Symbolic gesturing in language development: A case study. “Human Development”, 1985, 28, 40-49.
  2. Acredolo, L., Goodwyn, S. The significance of symbolic gesturing for understanding language development. [w]: R. Vasta (red.), “Annals of Child Development”. London: Jessica Kingsley Publishers. 1990.
  3. Bates, E. Camaioni, L., Volterra, V., The acquisition of performatives prior to speech. “Merrill-Palmer Quarterly”, 1975.
  4. Cochet, H, Vauclair, J., Pointing gestures produced by toddlers from 15 to 30 months: Different functions, hand shapes and laterality patterns, “Infant Behavior & Development”, 2010.
  5. Goldin-Meadow, S., Morford, M. Gesture in early child language: Studies of deaf and hearing children. “Merrill-Palmer Quarterly”, 1985.
  6. Volterra, V., Caselli, M.C., Capirci, O., Pizzuto, E. Gesture and the emergence and development of language [w:] (red.) M. Tomasello, D. Slobin , Beyond Nature-Nurture. Essays in Honor of Elizabeth Bates (pp. 3-40). N.J., Lawrence Erlbaum Assoc., 2005.
  7. Lasota, A., Dwuelementowe kombinacje lingwistyczno-niejęzykowe w dziecięcej komunikacji, „Psychologia Rozwojowa:, 2012, nr 4.
  8. Lasota, A., Świat gestów i symboli w komunikacji dziecięcej, Wyd. Impuls, Kraków, 2010
  9. Lasota, A., Gestykulacja jako społeczno-pragmatyczne narzędzie komunikacji dziecięcej, „Studia Edukacyjne”, 2015, w druku.
  10. Månsson, A.C., and Lundstrom, C. En J¨amf¨orelse mellan normalspr°akiga och spr°akst¨orda barns icke-verbala kommunikation. Unpublished Master dissertation, Lund University, Department of Logopedics and Phoniatrics, Lund, Sweden, 1996.
  11. Tomasello, M., Carpenter, M. , Liszkowski, U., A new look at infant pointing, “Child Development”, 2007, V. 78, N. 3.
  12. Volterra V., Erting, R., From gesture to language in hearing and deaf children. New York: Springer-Verlag, 1990

Autorka hasła:

dr Agnieszka Lasota, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Przypisy:


  1. Volterra i Erting, 1990; Acredolo i Goodwyn, 1988,
  2. Tomasello, Carpenter, Liszkowski, 2007; Cochet, Vauclair, 2010; Lasota, 2015;
  3. Månsson and Lundstrom, 1996; Lasota, 2010;
  4. Lasota, 2010; Volterra, i in., 2005; Goldin-Meadow, Morford, 1985;
  5. Goldin-Meadow, Morford, 1985, Lasota, 2012;
  6. Acredolo, Goodwyn, 1990;