Tekst źródłowy strony Ingerencja medyczna w prokreację- konsekwencje prawne

W dobie problemów z płodnością par coraz częściej decydują się one na medyczne wspomaganie płodności. Ingeruje to także w stosunki filiacyjne, czyli ma to także konsekwencje prawne w zakresie prawa rodzinnego.

Pośród metod wspomagania płodności wskazuje się takie jak: 
* zapłodnienie pozaustrojowe - tzw. in vitro,
* inseminacja (inseminacja sztuczna homo-<ref>AIH (Artifical Insemination Husband) - czyli unasienienie żony nasieniem małżonka</ref>, heterologiczna<ref>AID (Artfical Insemination Donor) - unasienienie kobiety zamężnej nasieniem anonimowego dawcy</ref>, mieszana<ref>AIC (Artifical Insemination Combined) - unasienienie kobiety z różnych względów medycznych nasieniem męża oraz wmieszanym innym</ref>)- tzw. zapłodnienie wewnątrzustrojowe in vivo,
* dawstwo komórki jajowej anonimowej dawczyni,
* dawstwo embrionów,
* wykorzystanie matki surogatki.


'''Macierzyństwo zastępcze'''

Naturalny proces ludzkiej prokreacji cechuje się zachowaniem ciągłości od momentu poczęcia (zapłodnienia komórki jajowej kobiety) do momentu narodzin dziecka. Stąd uznawano w myśl za paremią łacińską obowiązującą jeszcze w prawie rzymskim „Mater semper certa est”- matka zawsze jest pewna.
 
W odróżnieniu od naturalnej prokreacji w przypadku macierzyństwa zastępczego (prokreacji medycznie wspomaganej wyróżniamy dwa odrębne i niezależne od siebie podokresów ciąży- podokres zapłodnienia i podokres ciąży właściwy. Dlatego też wyróżniamy matkę: 
* genetyczną 
* biologiczną
* społeczną
* prawną

Matką genetyczną jest matka, z którą dziecko ma wspólne geny (pochodzi z jej komórki jajowej). Matką biologiczną jest matka, która donosiła ciążę i urodziła dziecko. Matką społeczną zaś jest matka, która dziecko wychowuje, a matką prawną ta, która jest wpisana do aktu stanu cywilnego – aktu urodzenia dziecka. 

Najczęściej matka genetyczna jest także matką biologiczną, prawną oraz społeczną. Jednak w przypadku np. dawstwa komórki jajowej czy wykorzystania matki- surogatki sytuacja się komplikuje. 

Polskie prawo stoi na straży ujęcia równoznaczności matki biologicznej i prawnej. Matką jest ta kobieta, która dziecko urodziła. Problematyczna jest kwestia, gdy matka dziecka jest nieznana, bądź w akcie urodzenia dziecka figuruje inna kobieta, aniżeli matka biologiczna. 

Dzieje się tak choćby w przypadku : niemowląt porzuconych (w tzw. oknach życia lub na śmietnikach itd.),  w sytuacjach celowego wprowadzenia kierownika urzędu stanu cywilnego w błąd, gdzie przy zgłaszaniu narodzin za matkę podała się inna kobieta (np. celem ominięcia przepisów o adopcji), czy też w sytuacjach podmienienia dzieci w szpitalu<ref>S. Grobel, J.M. Łukasiewicz, R. Łukasiewicz, J. Wiktor, Instytucje prawa rodzinnego, Warszawa 2014, lex/el</ref>.

W prawie polskim uznaje się, że macierzyństwa nie można się „zrzec”. Można jedynie zostać pozbawionym władzy rodzicielskiej na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego. Nie są dopuszczalne w ogóle umowy pomiędzy rodzicami genetycznymi, a społecznymi. Jeśli ktokolwiek zawiera takie umowy to są one nieważne ze względu na art. 58 par.2 kodeksu cywilnego tzn. ze względu na sprzeczność takich umów z zasadami współżycia społecznego. 
Polskie prawo chroni macierzyństwo. Dlatego też w razie ustalenia, że matka prawna dziecka nie jest matką biologiczną przysługują dwa typy powództw:

a) powództwo o ustalenie macierzyństwa - gdy mamy do czynienia z dzieckiem nieznanych rodziców lub gdy uprzednio zaprzeczono macierzyństwo. Przedmiotem ustalenia jest czy dana kobieta urodziła żywe dziecko.

b) powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa - w sytuacji, gdy w akcie urodzenia wpisana została kobieta, która dziecka nie urodziła. Przedmiotem ustalenia sądu jest to czy kobieta wpisana do aktu urodzenia jest jego matką.

Legitymacja czynna w przypadku powództwa o ustalenia macierzyństwa przysługuje osobom, które mają w tym interes bezpośredni i osobisty (matce, dziecku). W odróżnieniu od powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa powództwo to jest nieograniczone w czasie.
Zaś w przypadku powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa powództwo przysługuje :
* dziecku przeciwko kobiecie wpisanej do aktu urodzenia (do 3 lat od uzyskania pełnoletności)
* kobiecie wpisanej do aktu urodzenia przeciwko dziecku (do 6 miesięcy od sporządzenia aktu urodzenia)
* matce, która dziecko urodziła przeciwko kobiecie wpisanej do aktu urodzenia lub w przypadku jej zgonu przeciwko dziecku (do 6 miesięcy od sporządzenia aktu urodzenia)
* mężczyzna, którego ojcostwo ustalono ze względu na osobę kobiety wpisanej do aktu urodzenia przeciwko tej kobiecie i dziecku (do 6 miesięcy od dowiedzenia się, że kobieta wpisana do aktu urodzenia nie jest matką dziecka)

Legitymację do wszczęcia postępowania w obu sprawach ma także prokurator.

Wskazanie matki ma wpływ na wykazanie ojcostwa. 

'''Ojcostwo'''

W przypadku ojcostwa mamy do czynienie z kilkoma ewentualnościami jego stwierdzenia. 
W pierwszym rzędzie mamy do czynienia z ustaleniem ojcostwa na podstawie związku małżeńskiego rodziców dziecka. Domniemanie ojcostwa męża matki powstaje w sytuacji, gdy dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, za wyjątkiem separacji prawnej albo gdy dziecko urodziło się po zawarciu drugiego małżeństwa przez matkę albo w przypadku . Gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki to on uznany zostaje za ojca tego dziecka. 

Domniemanie ojcostwa męża matki może być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, które to może wytoczyć mąż matki w okresie 6 miesięcy od momentu, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, o ile to nie dziecko nie jest jeszcze pełnoletnie.  Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą mąż matki wyraził zgodę.  

Inaczej jest w przypadku dzieci pozamałżeńskich. Ojcostwo dzieci pochodzących ze związków nieformalnych może być albo uznane albo sądowo stwierdzone.
Różnica pomiędzy uznaniem a sądowym stwierdzeniem ojcostwa przejawia się po pierwsze w wyrażeniu zgody. '''Uznanie''' to dobrowolne oświadczenie ojca dziecka (który musi mieć ukończone co najmniej 16lat) złożone przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego (Sądem Opiekuńczym lub konsulem, w wyjątkowych przypadkach przed wójtem/burmistrzem/prezydentem miasta/ starostą/marszałkiem województwa/sekretarza powiatu lub gminy) i potwierdzone przez matkę dziecka do 3 miesięcy od złożenia oświadczenia mężczyzny (które może być złożone przed urodzeniem się dziecka), zaś '''sądowe stwierdzenie''' ojcostwa następuje, gdy ojciec dziecka nie chce dobrowolnie uznać się za ojca, a istnieje domniemanie, że jest ojcem dziecka (kwestię tę reguluje art. 85 kro<ref>Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka, albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.</ref>)

W przypadku, gdy mężczyzna został oszukany, uznał cudze dziecko za własne ma możliwość wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. W razie uznania ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka.

Zaś w przypadku sądowego ustalenia ojcostwa mężczyzna, który nie jest ojcem biologicznym dziecka może dochodzić swych praw jedynie w formie wznowienia postępowania albo w przypadku zaprzeczenia macierzyństwa kobiety wpisanej do aktu urodzenia<ref>K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2015</ref>.

W przypadku ojcostwa mamy także problemy z '''ojcostwem zastępczym'''. Do tych problemów zaliczamy 
* inseminację kobiety nasieniem anonimowego dawcy
* zapłodnienie post mortem 

Długo ustawodawca w ogóle nie regulował kwestii dzieci pochodzących z prokreacji medycznie wspomaganej. Od 2015r. ustawodawca wprowadził nowe rozwiązania związane z uznaniem ojcostwa dziecka, które zostało spłodzone za pomocą metod wspomaganej medycznie prokreacji. Tym samym uznanie ojcostwa następuje z dniem urodzenia się dziecka także wtedy, gdy przed przeniesieniem do organizmu kobiety komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy albo zarodka powstałego z komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy albo z dawstwa zarodka mężczyzna oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że będzie ojcem dziecka, które urodzi się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji z zastosowaniem tych komórek albo tego zarodka, a kobieta ta potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka będzie ten mężczyzna. 
Niniejsze oświadczenie jest skuteczne, jeżeli dziecko urodziło się w ciągu dwóch lat od złożenia takiego oświadczenia. W takim przypadku ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy dziecko nie urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji.

Zapłodnienie post mortem, czyli unasienienie kobiety po śmierci dawcy nasienia. W polskim prawie brakuje przepisów prawnych regulujących wprost sytuację prawną dziecka poczętego na skutek inseminacji post mortem lub zapłodnienia pozaustrojowego postmortalnego oraz regulacji dotyczącej samej procedury prawnej takich zabiegów. Z punktu widzenia prawa niemożliwe jest zastępcze uznanie dziecka przez innego członka rodziny (są to stosunki osobiste, a one nie podlegają dziedziczeniu). 

'''Autorka hasła:''' 

apl.adw. mgr Dobrosława Tomzik - Izba Adwokacka w Katowicach

'''Przypisy:'''

----

[[kategoria:Prawny konstrukt dzieciństwa]]