Książka obrazkowa

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Wersja z dnia 17:28, 6 sty 2016 autorstwa Admin (dyskusja | edycje) (Utworzono nową stronę "Książka obrazkowa – podobnie jak dzieciństwo jest konstruktem społecznym zapoczątkowanym w epoce nowożytnej, szczególnie rozwiniętym w XX wieku. Jest też gatu...")

(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacja, szukaj

Książka obrazkowa – podobnie jak dzieciństwo jest konstruktem społecznym zapoczątkowanym w epoce nowożytnej, szczególnie rozwiniętym w XX wieku. Jest też gatunkiem twórczości zmieniającym swą formę i treść wraz ogólnymi zmianami społecznymi, kulturowymi, technologicznymi. Forma książki obrazkowej, której dziedzictwem cieszymy się dziś, ukształtowała się dopiero z końcem dziewiętnastego wieku. W germańskim kręgu kulturowym, pod którego silnym wpływem pozostała nasza kultura wydawnicza i pedagogiczna, za pierwszą książką obrazkową dla dzieci uznaje się Heinricha Hoffmana kultową Der Struwwelpeter z 1845 roku, w polskim przekładzie znaną jako Złota różdżka (wierszyki dla niegrzecznych dzieci). Jej dydaktyczny przekaz oparto o pedagogię dyscypliny, której wzmocnieniu miał służyć właśnie przekaz ilustracji. W kulturze anglosaskiej wielu badaczy za pioniera tego gatunku uznaje Randolpha Caldecotta, który to wiktoriańską książkę – zabawkę przekształcił w rzecz przypominającą współczesną książkę obrazkową, włączającą obrazki w całość narracji książki. Książki brytyjskiej artystki Beartrix Potter z początku wieku XX w. (jako pierwszy Królik Piotruś wydany w 1902r.), rozpoczęły nową erę w rozwoju gatunku i wyznaczyły swego rodzaju kanon (również poligraficzny) klasycznej dziś książki obrazkowej. Protoplastką nowoczesnej formy tego gatunku – jej wielką aktualną pionierką – jest książka Tam, gdzie żyją dzikie stwory (oryg. Where the Wild Things Are) Maurice’a Sendak'a z 1963 roku (w Polsce wydana dopiero w 2014 roku). Autor, oprócz podjętego społecznie ważkiego tematu emocji dziecka uwikłanego w relacje władzy, formą ukazuje w niej również ewolucję relacji obrazu i tekstu w książce obrazkowej.

Badacze książki obrazkowej, pochodzący głównie z anglosaskiego kręgu kulturowego, od lat 70. XX wieku przyjmują różne definicje (również zmienne historycznie), choć zwykle są zgodni co do pojmowania książki obrazkowej (ang. picture book lub aktualnie obowiązujące jako jeden wyraz picturebook) jako tej, która jest złożona z dwu współistniejących i silnie współzależnych od siebie sposobów przedstawiania, dwu modalności – obrazowej i tekstowej – stanowiących spójny przekaz, tworzących tekst kulturowy będący komunikatem o spójnym znaczeniu. Jedna z pierwszych znaczących definicji książki obrazkowej została sformułowana w 1976r. przez amerykańską literaturoznawczynię, Barbarę Bader. Według niej książka obrazkowa „jest tekstem, ilustracjami i całościowym projektem; może być wykonana ręcznie albo stanowić komercyjny produkt; jest społecznym, kulturowym i historycznym dokumentem, a przede wszystkim jest doświadczeniem dla dziecka. Jako forma sztuki zależy od współbrzmienia obrazów i słów zaprojektowanych na rozkładówkach, w dramie przewracania kolejnych stron” (Bader, 1976, s.1). Według niej książka obrazkowa ma nieograniczone możliwości zarówno artystyczne jak i interpretacyjne. Szwedzka badaczka Kirstin Hallberg nazwała książkę obrazkową ikonotekstem (iconotext), uznając za charakterystyczną niepodzielną jedność słowa i obrazu, które w sytuacji odbioru razem uruchamiają swój właściwy jednobrzmiący przekaz, nawet, gdy z pozoru obraz dosłownie nie referuje tekstu (zob. Cackowska, 2010) Według Janiny Wiercińskiej – polskiej badaczki sztuki książki dla powstania książki obrazkowej warstwa słowna, przeważnie skromna, nieraz nikła, jest tylko pretekstem. […] [Książka obrazkowa] to taka postać książki dla dziecka, w której podstawowym elementem wypowiedzi jest obraz, gdzie strona wizualna, jeśli nie stanowi celu głównego, wiąże się z tekstem na zasadach równouprawnienia, gdzie pisarz i rysownik (jeśli to nie jest jedna i ta sama osoba) tak ściśle ze sobą współdziałają, że istnienie tekstu jest uwarunkowane obrazem i na odwrót» (Wiercińska, 1986, s.76).

Liczne opracowania naukowe poświęcone książce obrazkowej, a także liczne przykłady tego gatunku, każą ją traktować jako artefakt kulturowy, w którym obrazy i słowa są drukowane na papierze i ograniczone oprawą (okładkami). Podkreśla się przy tym właściwie nieograniczone możliwości współczesnego edytorstwa i poligrafii, bardzo chętnie stosowane w produkcji książek obrazkowych, dzięki którym gatunek ten kwitnie jako forma sztuki.

Tradycja wydawnicza sprawia, że książki obrazkowe w znakomitej większości są złożone z trzydziestu dwóch stron (łącznie z okładkami i wyklejkami), które zawierają ilustracje i teksty opowiadań, wierszy, bądź prezentowanej idei, często łącznie ze stroną tytułową i przedtytułową. Okładka, czasem obleczona w obwolutę, zawiera informacje o książce, autorze, artyście oraz wydawcy, często także ekspercką rekomendację książki, czyli tzw. blurb. Istnieje jednak wiele przykładów książek obrazkowych, które niewątpliwie należą do gatunku, a poważnie wykraczają poza te formalne, techniczne ograniczenia.

Współcześni teoretycy książki obrazkowej (P. Nodelman, M. Nikolajeva i C. Scott,) zajmują się głównie analizowaniem spektrum możliwych relacji pomiędzy obiema modalnościami: obrazową i tekstową, ujmują je w kategorie i dokonują opisu przykładów. Nikolajeva i Scott charakteryzują możliwe relacje obrazu u tekstu (symetryczną, komplementarną, wzmacniającą, kontrapunktową i sylleptyczną) (Nikolajeva, Scott, 2002, s.12). Badaczki te zajmują się książką obrazkową bardziej jako gatunkiem i formą sztuki aniżeli typowym narzędziem edukacyjnym, obiektem utylitarnym. Potencjał edukacyjny książki obrazkowej dostrzegają badacze zajmujący się alfabetyzacją wizualną (visual literacy), będącą wprowadzeniem z pomocą książek obrazkowych w rozumienie znaczeń kultury obecnych w kodach wizualnych (zob. E. Arizpe, M. Style) oraz badacze zajęci teoriami poznawczymi książki obrazkowej oraz wczesnym rozwojem kompetencji językowych i kulturowych (emergent literacy) (zob. B. Kűmmerling-Meibauer, J. Meibauer).

Biorąc pod uwagę podstawowe relacje obrazu do tekstu (ich interakcję), za Nikolajevą i Scott można wyróżnić następujące typy książek obrazkowych: o charakterze narracyjnym z tekstem i ilustracjami, beztekstowe o charakterze narracyjnym (z narracją wizualną), nienarracyjne z obrazem i słowem oraz nienarracyjne beztekstowe. Pierwszy typ o charakterze narracyjnym wykorzystuje współbrzmienie kodu obrazowego i językowego do opowiedzenia jakiejś historii lub przedstawienia jakiejś idei – jest jednym z najbardziej zajmujących uwagę światowych badaczek i badaczy, a jednocześnie najczęściej występującym. W tym podgatunku obrazy i tekst w nierozerwalny sposób tworzą sekwencyjną opowieść, a brak któregokolwiek z kodów sprawia, że sens książki staje się niezrozumiały, a treść niekompletna. Za przykłady najlepiej służą wydane już w Polsce Maurice’a Sendak’a Tam, gdzie żyją dzikie stwory (Wydawnictwo Dwie Siostry), Wolf’a Erlbruch’a Gęś, śmierć i tulipan (Wydawnictwo Hokus-Pokus), Piji Lindenbaum Igor i lalki (Wydawnictwo Zakamarki) Anny Czerwińskiej-Rydel i Marty Ignerskiej Wszystko gra. (Wydawnictwo Wytwórnia) Drugi typ to książka o charakterze narracyjnym, ale operująca wyłącznie obrazami (wordless books – narracja wyłącznie wizualna), w której obrazy ułożone sekwencyjnie stanowią spójną historię, a wydarzenia, fabuła, bohaterowie oraz inne elementy historii przedstawione są jedynie za pomocą ilustracji. Charakterystyczne przykłady to Gdzie jest tort? Thé Tjong Khing’a (Wydawnictwo EneDueRabe), Złodziej kury Béatrice Rodriguez (Wydawnictwo Zakamarki). Książki tego typu przedstawiają dużą wartość w rozbudzaniu wyobraźni i uczeniu się opowiadania (tworzenia) historii za pomocą tego, co przedstawione w obrazach. Książki nienarracyjne z obrazem i słowem albo beztekstowe to takie, w których obrazy nie mają sekwencyjnego charakteru i nie są złączone żadną fabułą, a ich potencjał edukacyjny jest szeroko eksploatowany. Są to książki tworzone głównie z myślą o najmłodszych dzieciach (choć nie tylko), a ich celem jest np. wprowadzanie alfabetu (abc books, alphabet books), liczb i liczenia (number books, counting books), wprowadzanie pojęć, np. (concept books), które najczęściej są rzeczownikami związanymi z jakąś wybraną dziedziną najbliższego i dalszego otoczenia dziecka, np. zwierzęta gospodarskie, zwierzęta dzikie, zabawki, pojazdy itp. rzadziej zaś są czasownikami uczącymi nazywania aktywności ludzkich. Książki tego typu mogą mieć charakter mniej i bardziej artystyczny, np. Eric'a Carle Moja pierwsza książka o kolorach, Moja pierwsza książka o liczbach (Wydawnictwo Tatarak) lub Soledad Bravi Księga dźwięków (Wydawnictwo Dwie Siostry), Mamoko na litery A. i D. Mizielińskich (Wydawnictwo Dwie Siostry) i beztekstowa - Oczami maluszka. Pierwsza książka twojego dziecka (Wydawnictwo Sierra Madre). Warto też wspomnieć o rosnącej liczbie i współczesnych możliwościach książek obrazkowych interaktywnych (app picturebooks), aplikacji interaktywnych przeznaczonych na urządzenia mobline z ekranem dotykowym (tablety, smartfony). Pośród tych znaleźć można 'ożywione' książki, które mają swoje wcześniejsze wersje drukowane np. O stole, który uciekł do lasu Stefana i Franciszki Themmerson (Fundacja Festina Lente), ale rośnie liczba tych, które stworzone zostały wyłącznie na tablety, których interaktywność jest cechą konstytutywną, np. Halo Rozalia! Wieczorne rozmowy owcy i krowy (Croco Label). Trzeba tu dodać, że rynek aplikacji ma charakter niezwykle globalny.

Ważnym aspektem książki obrazkowej jest kreowanie jej jako dzieła sztuki przez artystę dla odbiorcy i jego doświadczenia estetycznego. Warto podkreślić, że wiele spośród znaczących na świecie książek obrazkowych to książki – projekty autorskie, w których jeden artysta jest twórcą całości: obrazów, tekstów, często także typografii i projektu graficznego całej książki (artist’s books). Do takich artystów należą m.in.: Maurice Sendak, Anthony Browne, Quentin Blake, John Burningham, Wolf Erlbruch, Babette Cole, Eric Carle, Max Vethjus, Nikolas Heidelbach, Jorg Muűller, Petr Sis, Jutta Bauer, Pija Lindenbaum, Sven Nordqvist, Svein Nyhus i wielu innych. W zasadzie ta cecha książki staje się coraz bardziej znaczącym aspektem w wartościowaniu książki obrazkowej na świecie, bowiem w czasie wielu znaczących konkursów (Caldecott Medal, Bolonia Ragazzi Award i innych) szczególnie doceniana jest właśnie taka „autorskość” książki.

Książka obrazkowa jest w istocie jedynym medium kulturowym w przestrzeni socjalizacyjnej, które zakłada tak silny wpływ pośredników. Są to przeważnie rodzice i wychowawcy, którzy zawłaszczyli prawo prymarnego odbiorcy, pierwszego interpretatora tekstu i obrazu. Ich istnienie pomiędzy książką a dzieckiem ma zasadnicze znaczenie dla jakości udziału dziecka w kulturze, jakości inkulturacji (Cackowska, 2009). Władza w tej relacji należąca do dorosłego, pozwala mu na sprawowanie kontroli i przedmiotowe najczęściej traktowanie dziecka, przyjmujące postać dokonywania wyborów książek i selekcji znaczeń, tym samym zaś odbierania dziecku możliwości rozwoju autonomii jego wyborów. Towarzyszy temu szczególnie pojęta troska o dziecko widziana przez pryzmat własnej niedorosłości, a także tzw. schemat dziecięcości i często realizacja potrzeb i pragnień tzw. dziecka w sobie (infantylizacja). W obszarze świadomości, wiedzy zdroworozsądkowej i doświadczenia „pośredników”: rodziców, dziadków i wychowawców wybierających i oferujących książki dzieciom, zawierają się przede wszystkim społecznie dzielone sądy estetyczne („to ładna książka”) i wyobrażenia o dziecku („dzieci takie są”) ale też koncepcje człowieka i wychowania (kanony, wdrukowane tabu, stereotypy), dyskursy zróżnicowanych ideologii, formułowane z różnych pozycji, z różną siłą, kierunkiem, dynamiką i zasięgiem oddziaływania. W społecznym obiegu książki obrazkowej dla dzieci władza dorosłych pośredników ma także kapitalne znaczenie dla jakości treści i formy (zarówno literackiej, jak i plastycznej) tego medium (zob. Cackowska, 2009). Potoczne ich sądy estetyczne doprowadzają do istnienia w szeroko pojętej kulturze takich produktów, których – w świetle niektórych definicji – książkami obrazkowymi nazwać nie można (np. książki tzw. disnejowskie, będące zapisem kadrów filmowych, zeszyty do kolorowania, ksiażki-zabawki itp.).

Kieszonka:
Współcześnie książka obrazkowa stała się znaczącym medium komunikującym społecznie zaangażowane tzw. ‘trudne tematy’. W drugiej połowie ubiegłego wieku wielu artystów zaczęło wykorzystywać gatunek książki obrazkowej dla wyrażania zagadnień związanych z istotą człowieczeństwa w różnych odsłonach jego życia, o których dotąd nie mówiono dzieciom (por. Cackowska 2013). Właśnie książka obrazkowa z dominującym znaczeniem obrazu jest najczęściej wykorzystywana do przełamywania tabu przez opisywanie, np. śmierci czy wyrażanie emocji takich jak smutek, lęk, strach, choroby, przemoc domowa ale też miłość, seksualność, odmienność, np. książki Pernilli Stalfeld z serii bez tabu Mała książka o śmierci, Mała książka o przemocy, Mała książka o kupie (Wydawnictwo Czarna owieczka), Gro Dahle i Svein'a Nyhus'a Włosy mamy, Grzeczna, Zły pan (Wydawnictwo EneDueRabe) itp. Ponadto książki obrazkowe mają od zawsze edukacyjny zamysł i potencjał; myślane są i wykorzystywane dla zdobywania kompetencji językowych, dostarczania wzorców wizualnych – dziś w coraz większym uznaniu dla alfabetyzacji wizualnej, dającej kompetencje rozróżniania komunikatów wizualnych, czytania obrazów zarówno przez młodszych jak i starszych odbiorców (por. Cackowska, 2014).

Chociaż książka obrazkowa początkowo zaistniała jako forma lektury dla dziecięcego odbiorcy, dziś – w dużej mierze ze względu na dynamiczny jej rozwój, zacieranie się granic zbliżonych do niej gatunków, a także przekraczanie granic między literaturą dla dzieci i dorosłych – staje się gatunkiem coraz częściej uniwersalnym, możliwym od oczytania i interpretowania na kilku poziomach, wieloadresowym. Pomimo to, nadal większość książek obrazkowych dedykowana jest dzieciom.

Bibliografia i lektura uzupełniająca:

  1. Arzipe, Evelyn., Styles, Morag.,( 2003). Children Reading Pictures. Interpreting visual texts. New York London: Routledge Taylor&Francis Group
  2. Bader, Barbara. (1976). American Picturebooks: From “Noah’s Ark” to “The Beast Within’. New York: Macmillan
  3. Cackowska, Małgorzata (2014). Wzrastać radośnie w przedszkolnym i szkolnym kiczu. Pytania o współczesną alfabetyzację wizualną dzieci. Pod redakcją D. Klus-Stańskiej (Anty)Edukacja Wczesnoszkolna, Impuls, Kraków
  4. Cackowska, Małgorzata (2013). Ideologie dzieciństwa a/i tabu w książkach obrazkowych dla dzieci. Opuscula Sociologica nr 3
  5. Cackowska Małgorzata., (2010). O pojęciu i pojmowaniu książki obrazkowej na świecie i w Polsce. /w: red. M. Szczepska-Pustkowska i In. Przestrzenie teraźniejszości i ich społeczno-edukacyjne sensy. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
  6. Cackowska, Małgorzata, (2009). Książka obrazkowa dla dzieci. W. Pedagogika wczesnoszkolna – dyskursy, problemy, rozwiązania. Pod redakcją D. Klus-Stańska and M. Szczepska- Pustkowska. Wydawnictwa Profesjonalne i Akademickie, Warszawa
  7. Kiefer, Barbara., (2008). What is a Picturebook, Anyway? The Evolution of Form and Substance Through the Postmodern Era and Beyond. W: Postmodern Picturebooks. Play, Parody, and Self-Referentiality, red. Lawrence R. Sipe i Sylvia Pantaleo, New York London: Routledge Taylor&Francis Group, 2008
  8. Kűmmerling-Meibauer, Bettina (2011). (Ed). Emergent Literacy. Children’s Books from 0 to 3. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam & Philadelphia
  9. Nikolajeva, Maria., Scott, Carole. (2006).How Picturebooks Work. New York London: Routledge Taylor&Francis Group
  10. Nodelman, Perry.(1988). Words about Pictures: The Narrative Art. Of Children’s book. Athens, Georgia: The University of Georgia Press
  11. Wiercińska, Janina, (1986). Sztuka i książka, PWN Warszawa

Autorka hasła:

dr Małgorzata Cackowska, Uniwersytet Gdański