Kuwada

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Zespół praktyk społecznych i powiązanych z nimi przekonań łączący zachowania i stan cielesny rodziców ze stanem cielesnym ich dziecka (w okresie ciąży, w czasie porodu i w okresie połogowym). Obecny w wielu społecznościach europejskich i pozaeuropejskich, historycznych i współczesnych. Termin wprowadzony przez brytyjskiego antropologa kulturowego E. B. Tylora w II poł. XIX wieku. Nazwę zwykle wywodzi się od francuskiego couver (wysiadywać, wylęgać, siedzieć na jajach) lub od łacińskiego cubare (leżeć, wypoczywać). Wyróżnić można trzy pojmowania kuwady: w ujęciu antropologii klasycznej, w ujęciu antropologii współczesnej i w ujęciu psychologicznym.

W antropologii klasycznej (okres od ewolucjonizmu do psychokulturalizmu) pod mianem kuwady najczęściej rozumie się zwyczaj symulowania przez mężczyznę bólów porodowych i połogu, które następuje równolegle z porodem i połogiem odbywanym przez jego żonę oraz przestrzeganie przez niego pewnych zakazów przed porodem albo po porodzie (Szynkiewicz 1987). Wyodrębnia się w nim trzy fazy: 1) prenatalną, która polega na przestrzeganiu przez mężczyznę odpowiedniej diety i unikaniu przez niego niektórych aktywności (np. polowania, pracy fizycznej, kontaktów seksualnych), 2) natalną polegającą na odgrywaniu przez ojca objawów somatycznych bólów porodowych i przeżywaniu przez niego całego procesu narodzin w czasie odbywającego się w innym miejscu realnego porodu jego partnerki, 3) ponatalną, gdy mężczyzna odgrywa rolę społeczną swojej żony, która właśnie urodziła dziecko – przyjmuje gratulacje z powodu udanego porodu, pokazuje się z noworodkiem, odbiera prezenty. W czasie drugiej i trzeciej fazy jego żona usuwa się w „cień” społeczny, pozostaje na uboczu społecznego zainteresowania.

Jako wyjaśnienie tego zjawiska proponowano dwie hipotezy. Pierwsza interpretowała kuwadę jako rodzaj magii sympatycznej, wedle której istnieje magiczna więź pomiędzy rodzicami i dzieckiem (E. Tylor, L Lévy-Bruhl). Działania ojca na zasadzie podobieństwa (podobne powoduje podobne) i zasadzie styczności (rzeczy pozostające ze sobą w związku, w dalszym ciągu na siebie oddziaływają) ułatwiają poród matce i wzmacniają zdrowie noworodka. Stąd też podobieństwo zachowań mężczyzny do zachowań swojej partnerki w ciąży, w czasie porodu i po nim. Druga interpretacja widziała w kuwadzie przeżytek matriarchatu, wcześniejszego i hipotetycznego stadium zorganizowania społeczeństwa, w którym własność i władza związana była z matrylinearnym pochodzeniem i spoczywała po stronie kobiet (J. Bachofen). Kuwada miała być zrytualizowanym sposobem uznania praw mężczyzny jako ojca dziecka i zarazem członka wspólnoty rodzinnej (B. Malinowski). Wskazywano na dwie słabości ujęcia antropologii klasycznej: tendencję do ujednolicania różnorodnych zjawisk zachodzących na świecie i związanych z okresem ciąży i porodu (np. trzecią fazę kuwady występującą tylko w Europie rozszerzano na cały świat) oraz nieuwzględnianie kontekstu opisywanych zjawisk, co skutkowało ich etnocentryczną interpretacją.

W ujęciu antropologii współczesnej (od strukturalizmu do perspektywizmu) rozszerzono i przeobrażono pojęcie kuwady wskazując że jest to zestaw praktyk i połączonych z nimi przekonań wpływających nie tylko na kondycję i wzrost dziecka, ale także na obydwoje rodziców i ich krewnych.

Po pierwsze, zwrócono uwagę na to, że kuwada dotyczy nie tylko ojca, ale też i matki. W antropologii klasycznej niesłusznie naturalizowano więź pomiędzy matką a dzieckiem traktując ją jako oczywistą, daną „samą z siebie” i nie wymagającą żadnych działań ze strony matki. Skupiano się na aspektach społecznych kuwady (legitymizacja ojcostwa), pomijając jej wymiar fizykalny. Tymczasem współczesne badania pokazują, że w wielu kulturach powstanie i wzrost dziecka w łonie matki jest efektem działań zarówno matki, jak i ojca (kompleksowe zwracanie uwagi na to, co się spożywa i co się robi), zwłaszcza istotne są tu powtarzalne akty seksualne dostarczające substancji niezbędnych do prawidłowego rozwoju płodu (Rival 1998). Jednym z nowych problemów badawczych, jaki pojawił się przy tej okazji, jest kwestia występowania zjawiska tzw. częściowego ojcostwa czyli sytuacji, w której kilku mężczyzn praktykuje kuwadę (przestrzega zakazów pokarmowych, unika niebezpiecznych działań, podejmuje akty seksualne) z tą samą kobietą będącą w ciąży (zob. Beckerman, Valentine 2002).

Po drugie, dostrzeżono, że kuwada jest podejmowana przez rodziców także ze względu na nich samych, a nie tylko z powodu dziecka. Połączenie między rodzicami a dzieckiem ma bowiem charakter substancjalny, zależy od przeobrażania się substancji (definiowanych na sposób tubylczy, a nie naukowy) składających się na rzeczywistość i zasiedlające je byty (ludzi, zwierzęta, istoty nadnaturalne). Rodzice kontrolują tę przemianę mając dwa cele na uwadze: 1) troskę o stan cielesny swój i swoich krewnych; 2) wytworzenie z niebezpiecznych substancji przyswajanych przez ciała rodziców, osobnego nowego bytu, płodu-dziecka i jego stopniowe uczłowieczanie (Menget 1979; Rivière 1974).

Po trzecie, wskazano, że kuwada nie jest wyjątkowym i specyficznym rytuałem dotyczącym tylko rodziców i dziecka. Dzięki kosubstancjalnym więziom pomiędzy krewnymi zmiany zachodzące w ciele jednej osobie (np. matce) wpływają też na ciała osób z nią spokrewnionych (np. siostry, braci, matkę, ojca, dzieci). I odwrotnie. Krewni osób spodziewających się dziecka także praktykują zakazy i nakazy pokarmowe oraz zachowaniowe tylko robią to w mniejszym stopniu. Antropolodzy wykazywali też, że rytuał kuwady jest strukturalnie i treściowo podobny do wielu innych rytuałów praktykowanych w danej społeczności. Nie jest on autonomiczny i wyjątkowy. Kuwada od strony tabu żywieniowego i zakazów/nakazów zachowaniowych jest podobna do działań podejmowanych w przypadku innych liminalnych sytuacji, np. inicjacji, menstruacji, choroby czy śmierci (Doja 2005).

W ujęciu psychologicznym kuwada odnosi się wyłącznie do ojców w społeczeństwach nowoczesnych z kręgu kultury euroamerykańskich i jej znaczenie jest odmienne od antropologicznego. Jest to zespół objawów zachowaniowych i cielesnych, które występują o ojców w okresie ciąży ich partnerki i w czasie porodu (takie jak poranne nudności, bóle głowy i zębów, wzrost lub utrata apetytu, ogólne osłabienie, w szczególnych przypadkach powiększenie brzucha i współwystępowanie bólu w czasie porodu). Czasami rozszerza się to pojęcie i używa do opisu całego doświadczenia mężczyzn w trakcie ciąży ich partnerek. Dla wyraźnego zaznaczenia odmienności tego zjawiska od kuwady opisywanej przez antropologię kulturową używa się zwrotu „syndrom kuwady” lub „zespół kuwady” (Lew-Starowicz i in. 2011).

Kieszonka:
Różnice pomiędzy syndromem kuwady a kuwadą są cztery: 1) syndrom kuwady dotyczy tylko ojca, podczas gdy kuwada dotyczy obydwojga rodziców, 2) syndrom kuwady ma charakter psychosomatyczny, podczas gdy kuwada ma oprócz wymiaru substancjalnego także wymiar społeczny; 3) syndrom kuwady wypływa z nieuświadomionych motywacji osób, podczas gdy kuwada jest serią świadomych i dobrowolnych aktów jednostek; 4) syndrom kuwady zachodzi na planie indywidualnym i nie ma wagi społecznej, podczas gdy kuwada zachodzi na planie społecznym i ma istotne konsekwencje dla reszty członków grupy krewniaczej, którą współtworzą rodzice; 5) syndrom kuwady dotyczy okresu ciąży i porodu, podczas gdy kuwada obejmuje także okres połogowy (Newman 1966).

Literatura:

  1. Beckerman S., Valentine P. (eds). (2002). Cultures of Multiple Fathers. The theory and practice of partible paternity in Lowland South America. Gainesville, FL: University Press of Florida.
  2. Doja A. (2005). Rethinking the Couvade. Anthropological Quarterly, vol. 78 (4), 917-950.
  3. Lew-Starowicz Z., Cyranek J. , Szymańska M. (2011). Zespół kuwady. Przegląd Seksuologiczny, nr 25, 4-10.
  4. Menget P. (1979). Temps de naître, temps d’être; la couvades. In M. Izard, P. Smith (eds.), La function symbolique: essai d’anthropologie, Paris: Gallimard, p. 245-264 [korzystam z wydania hiszpańskojęzycznego: P. Menget, 1989, Tiempo de nacer, tiempo de ser, la covada, w: M. Izard, P. Smith, (eds.), La función simbólica, Madrid: Júcar.]
  5. Newman L. (1966). The Couvade: A Reply to Kupferer. American Anthropologist, 68 (1), 153-154
  6. Rival L. (1998). Androgynous parents and guest children: The Huaorani Couvade. Journal of the Royal Anthropological Institute, 4 (4), 619-642
  7. Rivière P. G. (1974). The Couvade: A Problem Reborn. Man (N. S.), vol. 9 (3), 423-435.
  8. Szynkiewicz S. (1987). Kuwada. w: Zofia Staszczak (red.), Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Warszawa-Poznań: PWN, s. 208.

Autor hasła:

dr Tarzycjusz Buliński, Uniwersytet Gdański