Legendy regionu Podlasia

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Na Podlasiu[1], na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, zaczęto interesować się ustnym folklorem wsi, lokalnymi opowieściami zasłyszanymi od ludzi najstarszych, zbierać je i opracowywać. Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zostały zebrane liczne zbiory opowieści o cechach gatunkowych podania[2], legendy[3], baśni[4] związane z pograniczem północno-wschodnim Polski.

Przykłady ludowych opowieści - legend i podań Podlasia: M. Czajkowski, Legendy supraskie, Białystok 2003[5]; Zapomnianych tajemnic czar, red. N. Gierasimiuk, Hajnówka 2006[6] ; M. Hajduk, Białowieskie opowieści, Białystok 1990; T. Jedliński, Historie i legendy ziemi dąbrowskiej, Dąbrowa Białostocka 2002; J. Kopciał, Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny, Suwałki 1997; J. Koronkiewicz, Pogaduszki przy piecu, t. 1, Choroszcz 2003, t.2. 2007[7]; T. Lippoman, Legendy Podlasia, Białystok 2008; Białystok 2008; B. Pacholska, E. Kuprasiewicz, Pomiędzy prawdą a legendą. Legendy, opowieści, wierzenia i anegdoty sokolskie, Białystok 2010; J. Płachecki, Klechdy tykockie, Białystok 2005; M. Samojlik, Szlakiem urokliwości biebrzańskiej, Białystok 2008; H. Milewski, Legendy augustowskie, Suwałki 1997; R. Worobiej, L. Nos, Legendy gminy Michałowo, Białystok - Michałowo 2004; R. Worobiej, L. Nos, Nowe legendy gminy Michałowo, Michałowo 2010; Życiodajna woda: opowieści i podania, z relacji mieszkańców Podlasia, spisała H. Gierasimowicz, Białystok 2008.

Motywy najczęściej obecne w legendach Podlasia: Motywem obecnym w opowieściach ludowych na Podlasiu są tak zwane miejsca kultu - miejsca oddawania czci religijnej bóstwom, siłom nadprzyrodzonym, osobom lub rzeczom, poprzez obrzędy religijne danej religii. To miejsca związane często z wydarzeniem o charakterze sacrum, święte dla wiernych. Jedne odnoszą się do czasów pogańskich, w drugich podkreślana jest głęboka religijność, związek z chrześcijaństwem mieszkańców wsi, ich wiara w siłę modlitwy, boski plan. Jako, że chrześcijaństwo przez wieki przenikało się z pogaństwem, pozostawiło to wpływ w nazewnictwie bóstw, elementach ich kultu. Często miało też miejsce demonstracyjne wręcz niszczenie starego kultu, a za cuda, ozdrowienia zaczęto dziękować już Bogu czy Matce Boskiej[8] . Legendy Podlasia wskazują wiele miejsc w których, jak wierzono, doszło do objawienia boskiego, następnie wiążących się z tym uzdrowień za pomocą świętej wody, „żywej wody”. Najsłynniejsze z nich to: Supraśl[9] , Święta Woda pod Wasilkowem, Święta Góra Grabarka, Krypno. Święta Woda pod Wasilkowem to miejsce kultu matki Boskiej Bolesnej. Legenda mówi, że szlachcic odzyskał tu wzrok za sprawą wody z cudownego źródła[10] . Święta Góra Grabarka zasłynęła z cudu podczas epidemii cholery dziesiątkującej ludność. Także tu wybiła woda która w cudowny sposób uleczyła ludność. W wielu innych opowieściach pojawia się motyw snu proroczego, w którym to wskazane było miejsce nadzwyczajnej dobrej mocy (np. wieś Lady[11] czy Puchły[12]).

Legendy Podlasia pokazują także, jak ważny był dla człowieka kontakt z naturą. Owa symbioza z naturą, współodczuwanie z nią, widoczne było na przykładzie zachowań kobiet zwanych „szeptuchami” (nazwa pochodzi od szeptania czyli zamawiania, leczenia za pomocą modlitwy) nazywanymi także przez miejscowa ludność „matiuszkami”, zielarkami, wiedźmami, czyli kobiet, które posiadały moc uzdrawiania, odczyniania uroków, podobno znały też mowę zwierząt[13] . Według miejscowych przekazów każda wieś na Podlasiu posiadała swoją „szeptuchę” potrafiącą między innymi złagodzić choroby skóry, pozbyć się kołtuna, czy dać radę na polepszenie pożycia małżeńskiego.

Dawniej kontakt człowieka z naturą był bliższy toteż potrafił on odczytywać jej znaki. Natura wskazywała miejsca tak zwanej mocy (Białowieża, Supraśl), źródła z wodą o właściwościach leczniczych, otwierała przed człowiekiem przyjazne terany pod założenie osady czy pod wzniesienie świątyni (Boćki[14], Lipsk nad Biebrzą[15] , Dubicze Cerkiewne[16] ). Ludziom o czystym sercu pomoc została wskazana we śnie. Przyśnić potrafiło się także miejsce ukrytego skarbu[17] .

W ludowej opowieści mowa była także o świętych drzewach. Dąb, który pomagał potrzebujących rósł w Tofiłowcach[18] . Z kolei w okolicach Wysokiego, we wsi Kusiczy rosła topola, którą uważano za obrończynię wsi[19] . Wierzono również, że kamienie posiadały magiczną moc i pomagały ludziom w niedoli[20]. Tak więc natura odkrywała swoje skarby wybranym, ale też broniła ich przed intruzami. W ten sposób Duch Puszczy w postaci żubra ukazał się nadmiernie hałaśliwemu towarzystwu[21], podobnie Karzeł Borowy, także jako duch opiekuńczy puszczy powstrzymał kłusowników[22].

Kanwę wielu opowieści na Podlasiu tworzyły perypetie śmiertelników z demonami czy rzuconymi przekleństwami. Ludowe wierzenia demoniczne zajmowały w kulturze ludowej istotne miejsce- organizowały świat zasad moralnych, pełniły funkcję magiczno- religijną, tłumaczyły zjawiska zachodzące w przyrodzie[23]. Wiara w zjawiska nadprzyrodzone, siły nieczyste, klątwy była w legendzie szczególnie widoczna. Postacie demoniczne, moce tajemne czy siły nieczyste spotykało się najczęściej w opuszczonych domach, na cmentarzach, w zapadłych świątyniach i na rozstajnych drogach. Złe siły czaiły się niemalże przy każdej wierzbie i na terenach bagiennych[24]. Wierzono, że każda okolica na Podlasiu miała swojego lokalnego „złego”. Na terenie Suraża spotkać można było diabła Mikutę, koło Choroszczy diabła Horodlaka, a w Tykocinie diabła Joca[25]. Diabły, których czyny zostały zapisane w ludowej opowieści na Podlasiu, podzielić można na takie, które szkodziły człowiekowi prowadząc go najczęściej na manowce (bagna, mokradła) i na takie, które zostały przez chytrego, najczęściej chłopa, oszukane. W pierwszym przypadku diabelskie sztuczki sprowadzają się najczęściej do mylenia drogi podróżnym czy torowania im jej (diabeł występował tu pod postacią czarnego barana[26]). W drugim przypadku (diabły oszukane), wątkiem obecnym w opowieściach ludowych Podlasia jest niedokończona diabelska praca, która w ostateczności przynosi korzyść ludzkości i wzbogaca przyrodę[27].

W legendzie czy podaniu regionu Podlasia zauważalna jest obecność innych sił demonicznych: utopców[28], wodników[29], rusałek, latawców[30].

Wierzono również w opiekuńczą rolę duchów osób zmarłych[31] . Znane są opowieści, jak to zmarłej matce obowiązek nakazywał przybyć do osieroconego dziecka, karmić je i kołysać, przy czym nie była ona widoczna dla nikogo. Zmarły mąż z kolei pomagał w pracach w gospodarstwie: rąbaniu drzewa, porządkach w obejściu[32].

Ludzie, jak wynika z ludowych opowieści wierzyli i bali się czarów, uroków, klątw. Obawiali się kary zza światów jako kary której genezy nie dało się wytłumaczyć, stąd interpretowano ją jako wyrok boży. Zesłana z tzw. „Góry” („Nieba”, „Niebios”) kara mogła spowodować chorobę (epidemię) i często śmierć. Spotykała ona „grzeszników”, którzy łamali przykazania, zasady wiary, dokonywali profanacji. Popularnym tu motywem były zapadające się pod ziemię świątynie, gdzie to prawdopodobnie grzechy ludzi były przyczyną ich zniknięć. Pod ziemię zapadła się cerkiew we wsi Czyże. Podobnie stało się nieopodal wsi Kruszyniany, gdzie dziś jedynie widnieje górka obsypana piaskiem, a na zboczach tej górki nigdy nie wyrosła trawa. Ziemia zakryła także kościół w Zawykach, cerkiew w Mikołajewie i w Murynach[33]. Z kolei sprofanowana przez próżną kobietę „cud woda” ze wsi Sasiny, woda które miała właściwości lecznicze, przestaje uzdrawiać, a skradziony z kuraszewskiej cerkwi, a tym samy także zbezczeszczony dzwon przestaje dzwonić[34]. Wiele innych opowieści gdzie wystąpił motyw klątwy, przestrzega przez próżnością, zuchwalstwem i pychą[35]. Spotykało się także klątwy- kary z „mocy wiedźmy” [36].

W wielu legendach, podaniach, anegdotach regionu Podlasia można było zauważyć jak ważna była tradycja, jak silnie mieszańcy wsi byli przywiązani do ludowej obrzędowości. Legendy obrazują znaczenie tradycji rzemiosła ludowego (np. tkactwa, kowalstwa), obrzędów rolniczych (np. dożynek), kulinarnych (np. kiszenie kapusty, wyrabianie chleba), gospodarskich (darcie pierza, przędzenie), zwyczajów weselnych (swaty, zaręczyny).

Legendy Podlasia to także przypowieści o ludzkich charakterach. Wyodrębnić można tu postacie znaczące, które można stawiać za wzór osobowy. Z zachowań chłopa, jako mieszkańca wsi wyróżnić należy następujące pozytywne cechy: dobroduszność, uczciwość, gościnność, bycie pomocnym potrzebującym, bycie odpowiedzialnym gospodarzem a także wierność, posłuszeństwo tradycji i szacunek do Boga oraz matki natury[37]. Pozytywnymi cechami chłopa były także jego zaradność, pomysłowość, zorganizowanie, odwaga i spryt. Odbiór takich opowieści jest bardzo optymistyczny, a mianowicie pokazuje, że nie ma takiej sytuacji w której chłop by sobie nie poradził[38] a za podjęty wysiłek spotyka go nagroda.

Jeżeli przyjrzymy się postaciom kobiecym utrwalonym w legendzie zauważyć można obecność tak zwanej kobiety odważnej, walecznej, która potrafiła stanąć w obronie najbliższych jak i narodu, tak samo jak mężczyzna. Były to znane kobiety założycielki, fundatorki miejsc i instytucji (Izabela Branicka[39], królowa Bona[40], królowa Jadwiga[41]) jaki i ciche, anonimowe kobiety - bohaterki w obliczu zagrożonej ojczyzny i bliskich (matki-patriotki[42], matki - opiekunki[43],ukochane[44]).

Przesłania większości opowieści odnosiły się do prostych wartości takich jak dobro i uczciwość, które to, jak wierzyli mieszkańcy wsi na Podlasiu, były przez Boga nagradzane. Akcentowana była także siła wspólnoty, zwartości w działaniu w obliczu zagrożenia całej wsi[45] jak też pracy[46]. Dobrze widziana była również uczynność i bycie pomocnym drugiemu człowiekowi, jak też udzielenie gościny zbłąkanym[47]. Opowieści ludowe podkreślały potrzebę umiaru, spokoju, bezpieczeństwa mieszkańców wsi[48].

Znaczenie i zastosowanie legend w edukacji dziecka. Szukanie lokalnych opowieści to szukanie przodków, korzeni, powiązań rodzinnych, co pomaga zrozumieć, utożsamić siebie. Ochrona elementu dziedzictwa kulturowego jakimi są legendy i podania regionu Podlasia, dawniej przekazywane ustnie, dziś zebrane w zbiory, sprzyja integracji pokoleń, tworzeniu więzi, identyfikacji z „małą ojczyzną”. Legendy regionalne odgrywają swoistą rolę poznawczą, tworzą szczególnego rodzaju podstawy związku uczuciowego z regionem, jego tradycją, folklorem, mówią o odmienności, a zarazem o integracji, wspólnocie kulturowej miejsc nam bliskich z całym krajem. Jest to istotne w obecnych czasach kiedy to zauważalne są problemy z komunikacją między ludźmi. Lektura ta sprzyja również kształtowania empatii, wrażliwości na inne kultury. To również nietypowe przewodniki turystyczne. Zawarta w nich wiedza folklorystyczna, demonologiczna, historyczna, międzykulturowa, przyrodnicza może służyć pomocą w planowaniu nieszablonowych wycieczek turystycznych. Legendy można traktować również jako rodzaj przewodnika po moralności chrześcijańskiej, mogą uczyć pokory, konsekwencji swoich działań. Przypominają o uniwersalnych wartościach jakimi są: dobro, praca, sprawiedliwość, uczciwość, pamięć wspólnego losu i tradycji, wrażliwość na piękno natury. Warto zapoznać z tymi zbiorami nauczycieli, wychowawców, uczniów na różnych szczeblach edukacji, dla celów poszerzenia wiedzy o specyfice regionu (kulturze, dialekcie, rodzimej sztuce) czy też tworzenia programów socjoterapeutyczny lub biblioterapeutycznych. Legendy, podania jako swoistego rodzaju kronika wydarzeń z przeszłości, mogą pomóc zrozumieć młodym ludziom zawiłości historii oraz dostrzec szczególną wartość dialogu ze „starością”. Włączenie w proces edukacji ludzi starszych, zapraszanie ich do szkół na pogadanki, zachęcanie wnuków do proszenia o pomoc dziadków w wykonaniu prac związanych z rodzinnymi korzeniami, wspólne szukanie wartości płynących z legend czy ginących zawodów, może być cenne w procesie rewitalizacji dziedzictwa kulturowego regionu. Opowieści ludowe mogą być szkołą tradycji dla najmłodszych.

Kieszonka:
W opowieściach Podlasia widoczne są różne typy ludzkich zachowań względem rodziny, społeczności, środowiska. Ma to znaczenie w różnych aspektach kształcenia młodego człowieka. Stąd też ciekawe mogłyby być ćwiczenia łączące w sobie możliwości uwalniania wyobraźni, emocji oraz budowanie/utrwalanie więzi międzypokoleniowej, zorientowane na stworzenie kategorii portretów na przykład „zwykłych - niezwykłych” postaci z najbliższej okolicy, ciekawych miejsc czy też nadawaniu nazw miejscom od tego co się tam wydarzyło. Warto rozważyć takie możliwości zasymilowania elementów kultury, zawierających w sobie opisy tradycji, oczekiwań, marzeń ludzi, opisujących codzienność ludzi. Zbyt mało jest ich w szkolnych materiałach edukacyjnych.

Literatura:

Zbiory legend Podlasia (podane także na początku opracowywanego hasła):

  1. Czajkowski M., Legendy supraskie, Białystok 2003.
  2. Hajduk M., Białowieskie opowieści, Białystok 1990.
  3. Jedliński T., Historie i legendy ziemi dąbrowskiej, Dąbrowa Białostocka 2002.
  4. Kopciał J., Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny, Suwałki 1997.
  5. Koronkiewicz J., Pogaduszki przy piecu. Podlaskie legendy, baśnie i opowiadania, , t. 1, Choroszcz 2003, t. 2. 2007.
  6. Lippoman T., Legendy Podlasia, Białystok 2008.
  7. Milewski H., Legendy augustowskie, Suwałki 1997.
  8. Pacholska B., Kuprasiewicz E., Pomiędzy prawdą a legendą. Legendy, opowieści, wierzenia i anegdoty sokolskie, Białystok 2010
  9. Płachecki J., Klechdy tykockie, Białystok 2005.
  10. Samojlik M., Szlakiem urokliwości biebrzańskiej, Białystok 2008.
  11. Worobiej R., Nos L., Legendy gminy Michałowo, Białystok- Michałowo 2004.
  12. Worobiej R., Nos L., Nowe legendy gminy Michałowo, Michałowo 2010.
  13. Zapomnianych tajemnic czar. Legendy, podania, opowieści okolic Puszczy Białowieskiej, red. N. Gierasimiuk, Hajnówka 2006.
  14. Życiodajna woda: opowieści i podania, z relacji mieszkańców Podlasia, red. H. Gierasimowicz, Białystok 2008.

Polecane lektury w temacie literatury ludowej ze szczególnym wyróżnieniem regionu Podlasia:

  1. Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, Warszawa 1985.
  2. Ferfecka E., Święci i grzesznicy. Bohater jako jeden z wyznaczników gatunkowych legendy ludowej, w: Genologia literatury ludowej, red. A. Mianecki, W. Wróblewska, Toruń 2003.
  3. Gaweł A., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia agrarne na białostocczyźnie od połowy XIX do początku XXI w., Kraków 2009
  4. Gloger Z., Skarbczyk. Zwyczaje doroczne, Warszawa 1888.
  5. Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Białystok 2010.
  6. Janion M., Niesamowita słowiańszczyzna, Kraków 2006
  7. Józefowicz A., Dobra ludzka pamięć- o rewitalizacji i powstawaniu zbiorów opowieści ludowych na Podlasiu, w: Przestrzenie krajobrazu kulturowego wsi, red. A. Szerląg, K. Dziubacka, Wrocław 2012.
  8. Józefowicz A., O patriotyzmie inaczej- waleczne czyny kobiet w legendach, podaniach i opowieściach mieszkańców wsi Podlasia, w: Kobieta a patriotyzm. Konteksty historyczno - pedagogiczne XX-XXI wieku, pod red. E. J. Kryńskiej, U, Wróblewskiej, A. Szarkowskiej, Białystok 2012.
  9. Józefowicz A., Pogranicza kulturowe w legendach i podaniach Podlasia, w: „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, z. 65, Gliwice 2013.
  10. Józefowicz A., Portrety mieszkańców wsi pogranicza północno-wschodniej Polski „malowane” w opowieści ludowej, w: Pogranicza, Kresy, Wschód a idee Europy, Seria II: Wiktor Choriew in memoriam, red. A. Janicka, G. Kowalski, J. Ławski, K. Korotkich, Białystok 2013.
  11. Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965.
  12. Sienkiewicz J., Wasila J., Demonologia pogranicza kultur w Polsce północno- wschodniej, Białystok 2010.
  13. Zygmunt Gloger - badacz przeszłości ziemi ojczystej, red. J. Babicz, A. Kutrzeba - Pojnarowa, Warszawa 1978.

Autorka hasła:

dr Anna Józefowicz, filolog, kulturoznawca, Uniwersytet w Białymstoku

Przypisy:


  1. Podlasie, jest 'przykładem polskiego regionu pogranicza, regionem szczególnym, co należy podkreślić ze względu na zamieszkiwanie tu przez wieki oprócz Polaków, współżyjących ze sobą plemion Jaćwingów, ludności żydowskiej, tatarskiej, białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej. Owe historyczne uwarunkowania pozostawiły swoje ślady min.: w etymologii, religii, sztuce, architekturze, tradycjach czy interesującej nas tu literaturze regionu. W opowieściach Podlasia odnajdujemy elementy pogranicza religijnego, etniczno- narodowego i językowego.
  2. Podanie - wyraźnie zlokalizowane, przywiązane do konkretnej miejscowości lub postaci i choć posiada element cudowności, w odczuciu opowiadającego jest rzeczywistością. Podanie łączy się najczęściej z osadami, wioskami, miastami, tłumacząc ich początek, w: D. Simonides, Baśń i podanie górnośląskie, Katowice 1961, s.6. Lub też: podanie - opowiadanie fikcyjne, ale zawierające jakiś okruch rzeczywisty, nazwisko osobistości lub nazwę miejscową, które lub która mają dowodzić, iż dane wydarzenie dokonało się w określonym czasie lub miejscu, w: J. Krzyżanowski, Podanie, w: Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965, s.319-320.
  3. (...) ustne opowiadanie o czynach i przygodach postaci z obszaru wierzeń religijnych lub postaci całkowicie wymyślonych, które dokonują swych działań, uciekając się do cudu, pojmowanego w kategoriach religijnych. Wiara w ingerencję mocy boskich, inaczej wiara w Boga, czyni z utworu legendę, w: A. E. Woźniak, Podanie i legenda. Z badań nad rosyjską prozą ludową, Lublin 1987, s. 24.
  4. Baśnie ludowe są mądrością pokoleń, geneza niektórych sięga czasów przedchrześcijańskich. Pomagają dziecku rozumieć siebie. Opisują wewnętrzne stany psychiczne za pomocą obrazów i wydarzeń.(…) ukazują różne przejawy naszego świata wewnętrznego oraz fazy rozwojowe, jakie musimy przejść, aby osiągnąć dojrzałość(…),w: B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, Warszawa 1985, s. 151, 253, 282-284. Baśnie są ulubioną lekturą małych dzieci, ale chętnie sięga po nie także młodzież w okresie dorastania, gdyż w nich odnajduje zaspokojenie potrzeb psychicznych, głównie miłości i uznania, w: M. Molicka, Bajkoterapia, Poznań 2002, s. 134-136.
  5. Jest to literackie opracowanie opowieści ludowych okolic Supraśla. Zbiór jest owocem rozmów z mieszkańcami Supraśla i okolic przeprowadzonych w latach 80-tych XX wieku.
  6. Impulsem do powstania tego zbioru była chęć zrobienia czegoś wspólnego z uczniami szkoły podstawowej i gimnazjum w Hajnówce, zachęcenie, zaangażowanie środowiska szkolnego, rodzinnego, wreszcie lokalnego i przygranicznego w celu symbolicznego zburzenia, przekroczenia granicy polsko- białoruskiej. Celem projektu było, aby dzieci z Polski pojechały na Białoruś i odwrotnie- dzieci z Białorusi przyjechały na Polską stronę i wzdłuż granicy szukały powiązań rodzinnych. Zbieranie legend wynikło niespodziewanie w trakcie rozmów dzieci z najstarszymi mieszkańcami przygranicznych wsi. Następnym krokiem było zaciekawienie- skąd się biorą legendy, dlaczego ludzie je stwarzają i powtarzają, przekazują z pokolenia na pokolenie.
  7. Autor przedstawił fakty z historii powszechnej, które miały punkt zbieżne w regionie, tak więc autor starał się „namalować” słowem jak to historia powszechna wędruje ku „małej ojczyźnie”- Podlasiu. Wątek patriotyzmu lokalnego, respektowania korzeni rodzinnych jest w Pogaduszkach… wiodący. Zaprezentowanie białostocczyzny, opowiedzenie o istotnych historycznie miejscach i faktach, duma z zamieszkiwania w regionie Polski północno- wschodniej, przyczyniły się do propagowania za pomocą opowieści ludowo- regionalnych powiedzenia Stanisława Jachowicza „cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie co posiadacie”.
  8. M. Janion, Niesamowita słowiańszczyzna, Kraków 2006, s. 18-19.
  9. J. Koronkiewicz, Pogaduszki… t. 1, op. cit., s. 61- 62.
  10. Tamże, s.43-44.
  11. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 127.
  12. Tamże, s. 91.
  13. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 85; T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 79.
  14. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 22.
  15. M. Samojlik, Szlakiem urokliwości biebrzańskiej… op. cit., s. 16-17.
  16. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 86-87.
  17. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 137-138; Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 21; T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 174; J. Koronkiewicz, Pogaduszki… t.2., op. cit., s. 23.
  18. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 87.
  19. Tamże, s. 73.
  20. Tamże, s. 58.
  21. Tamże, s. 131.
  22. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 122.
  23. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 122.
  24. M. Czajkowski, Legendy supraskie… op. cit., s. 19-20.
  25. J. Koronkiewicz, Pogaduszki… t. 1, op. cit., s. 49.
  26. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s.72
  27. J. Koronkiewicz, Pogaduszki… t. 1., op. cit., s. 60.
  28. M.Samojlik, Szlakiem urokliwości biebrzańskiej… op. cit., s. 28-29; T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 100-102, 109.
  29. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 111-112.
  30. Tamże, s.116.
  31. J. Koronkiewicz, Pogaduszki…, t. 2., op. cit., s. 132.
  32. J. Sienkiewicz, J. Wasila, Demonologia pogranicza kultur… op. cit., s.66.
  33. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 63, 92, 133, 135.
  34. Tamże, s. 96.
  35. Zapomnianych tajemnic…op. cit., s. 142; T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 202.
  36. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 146.
  37. Życiodajna woda… op. cit., s. 57, 59; R. Worobiej, L. Nos, Legendy gminy Michałowo… op. cit., s. 6.
  38. B. Pacholska, E. Kupraszewicz, Pomiędzy prawdę a legendą… op. cit., s. 22; Życiodajna woda… op. cit., s.36
  39. J. Koronkiewicz, Pogaduszki… op. cit., t.2, s. 141.
  40. D. Michalak, Z dziejów Narwi i okolic, Białystok- Narew 1996, s. 16-17, 50-53.
  41. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 9; M. Czajkowski, Legendy supraskie… op. cit., s. 10.
  42. T. Lippoman, Legendy Podlasia… op. cit., s. 193-196.
  43. Zapomnianych tajemnic… op. cit., s. 56.
  44. T. Lippoman, Legendy Podlasia… s. 71-73; J. Koronkiewicz, Pogaduszki… t.2, op. cit., s. 19.
  45. A. Gaweł, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia agrarne na białostocczyźnie od połowy XIX do początku XXI w., Kraków 2009, s. 15.
  46. R. Worobiej, L. Nos, Legendy gminy Michałowo… op. cit., s. 48-49.
  47. R. Worobiej, L. Nos, Legendy gminy Michałowo… op. cit., s. 8; Życiodajna woda… op. cit., s. 27.
  48. M. Hajduk, Białowieskie opowieści… op. cit., s. 100.