Legendy religijne w edukacji polonistycznej: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 23:59, 30 gru 2015

Genologiczne rozważania na temat legendy religijnej są eksponowane przez teorie kilku badaczy, przypomniane zostały natomiast szczegółowo przez Ewę Kosowską. Autorka artykułu systematyzującego siatkę pojęć teoretycznych, terminy i perspektywę semantyczną gatunku powołuje się m.in. na prace Lanzoniego:
„przez legendę rozumie [on] […] opowieść fantastyczną, umieszczoną w historycznym miejscu i czasie, mającą swego bohatera, który kiedyś istniał, ale którego działalność miała charakter niepewny, opowieść, dla której historycznych i realnych elementów brak uzasadnienia w kronikach, zostały one natomiast rozwinięte i spłycone w procesie przekazu” (E. Kosowska, Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej, Wrocław 1985, rozdz. 3: Definicje i klasyfikacje, s. 45- 62)

Bierze też pod uwagę relacje Wladimira Proppa, rosyjskiego badacza – folklorysty:
„za legendę religijną uznał [on] opowieści, które w jakiś sposób związane są z religią chrześcijańską i włączył w jej obręb: legendę kosmologiczną, legendę o świętych, legendę apokryficzną, legendę rodzinną, legendę o śmierci i wędrówkach pośmiertnych. Wspólnymi wyznacznikami dla tak rozumianej legendy są: bohater związany z religią chrześcijańską (Pan Jezus, Matka Boska, postać ze Starego Testamentu, święty lub błogosławiony, męczennik, świątobliwie żyjący starzec, apostołowie); cudowne wydarzenie (wydarzenia) z życia bohatera potwierdzające jego związki z transcendencją; dydaktyczna i umoralniająca wymowa utworu, walory edukacyjne” (Zob. B. Olszewska, Legenda religijna w międzywojennych czasopismach dla dzieci i młodzieży w: Podanie-legenda w tradycji ludowej i literackiej, pod red. M. Jakimowicz i V. Wróblewskiej, Toruń 2007. s. 308).

Strukturalne i fabularne schematy podręcznikowych opowieści utrzymane w poetyce ludowych legend religijnych odwołują się do następujących elementów: miejsce akcji (np. ziemia lub niebo), czas historyczny lub intencjonalnie historyczny, święty bohater i jego niezwykli pomocnicy (np. aniołowie lub zwierzęta), wewnętrzna motywacja preferująca myślenie religijne (lub siłę wartości, np. miłości, przyjaźni) i wprowadzająca kategorię cudu, umoralniająca teza wypływająca z fabuły, Boska interwencja.

Opisany powyżej charakter mają czytankowe legendy przedrukowane w szkolnych podręcznikach - teksty przedstawiające postać Matki Boskiej oraz niektórych świętych, np. Jana Kantego oraz Izydora.

Do takich tekstów należy - utrzymana w konwencji ludowej powiastki - apokryfu historia przyjaźni Matki Boskiej i skowronka zatytułowana Śpiewak Matki Boskiej. Legenda Gawalewicza trafia znakomicie we wszystkie poziomy dziecięcej percepcji świata – opisuje dawność, niezwykłość, tajemniczość, cudowność oraz odwołuje się do świata przyrody (bohater – antropomorfizowany ptak – skowronek). Zwróćmy uwagę także na strukturę tytułu opowieści: eksponuje ona nie postać Matki Boskiej – to śpiewak - skowronek pełni w nim miejsce naczelne. Początek opowieści, nawiązujący do poetyki bajko-ballady, wyznacza czasoprzestrzeń dziejących się wydarzeń „kiedy Pan Jezus chodził po świecie, i prawdy uczył ludzi w Nazarecie”, a następnie, nadal w formie wierszowanej, przedstawiona zostaje tragiczna historia śmierci Chrystusa i rozpaczy matki (Zob. M. Gawalewicz, Śpiewak Matki Boskiej (z Legend o Matce Boskiej) w: I. J. Chrząszczewska, J. Warnkówna, Rok czytania. Książka dla młodzieży, cz. 1, Warszawa 1897, s. 233- 234). Główny bohater opowieści – śpiewający i relacjonujący przebieg dramatycznych wydarzeń, pełen człowieczych uczuć i emocji skowronek - prorok – przekazuje matce konsekwentnie wieści z Golgoty. W chwili śmierci Chrystusa udziela mu pomocy i ogłasza światu śmierć Boga, szczególnie eksponując cierpienie, jakie wywołuje cierniowa korona.

Historia specyficznej relacji Matki Boskiej i skowronka ma swój dalszy ciąg - „rodzinny” – ptak zostaje osobistym śpiewakiem Matki Chrystusa, zajmuje zaszczytne miejsce: u stóp jej królewskiego tronu, a „Bogarodzica – maluczkich Patronka”, odziana dostojnie w błękitny płaszcz, zostaje prawdziwą opiekunką skowronka, przyjmuje zatem rolę matki codziennej, kochającej, rzeczywistej i walczy całym sercem o przetrwanie swego ulubieńca.

Ostatnia – zamykająca utwór - część legendy odbiega od kontekstów religijnych, a narracja opowieści zmierza w stronę socjo-kulturowych i aksjologicznych podsumowań. Z jednej strony – co wyraźnie eksplikuje autor - eksponuje wyjątkową, nadzwyczajną w życiu rolę muzyki, pieśni, śpiewu, który koi ból i cierpienie oraz podtrzymuje miłość. Z drugiej natomiast - uwzględniając tu społeczny kontekst rzeczywistości otaczającej dziecięcego odbiorcę - przywołuje bardzo „ziemski” już motyw pracującego na roli oracza, jednocześnie ogłaszając światu, wyrażoną pieśnią, wszechmoc błogosławionej Bogarodzicy.

Poetyka opowieści-legendy przeznaczonej dla maluczkich realizuje tu czytankowy ale i ludowy schemat opisu rzeczywistości:
„święci [w tym przypadku Matka Boska – D.M. ] obdarowani są cnotami, rzadziej – mocą sprawiania cudów, tym samym zyskują na prawdopodobieństwie. Wybrane epizody z życia świętego, opisane wydarzenie uzupełnia wiedzę z zakresu wiary i moralności chrześcijańskiej” (B. Olszewska, op.cit., s. 318).

Opowieść odwołuje się także do czytelnych modeli dydaktyczno - wychowawczych oraz przekonań światopoglądowych. Promuje przyjaźń, wierność i dobro oraz szacunek dla pracy.

Podobną funkcję pełnił w szkolnych podręcznikach tekst Najświętsza Panna i kowalątko (Zob. M. Gawalewicz, Najświętsza Panna i kowalątko (z Legend o Matce Boskiej), w: J. Chrząszczewska, J. Warnkówna, Rok czytania. Książka dla młodzieży, cz.2, Warszawa 1898, s. 134-135) mieszczący się genologicznie w obrębie ujęć zarówno legendarnych, jak i apokryficznych, parabolicznych oraz bajkowych. Elementem scalającym tekst staje się bohater dziecięcy: chora dziewczynka. Postać główna opowiadania – Boża Matka - wędruje po ziemskim świecie, szukając dla siebie noclegu. Święta Bogarodzica - nierozpoznawalna przez ludzi – świetnie „przejrzana” jest natomiast przez zwierzęta: „psy wiejskie spotkały Ją na drodze i poklękały przed Nią, zamiast ujadać; poznały Panią z Niebieskiego dwora”. Biedny kowal, mieszkający w ubogiej chacie z dużą rodziną (w tym z kaleką córką, nie mającą rąk) nie domyśla się, kto prosi go o nocleg, i wysyła gościa do szopy. Tam rodzi się w nocy Jezus, a sam moment narodzin wypełniony jest szeregiem cudownych zjawisk, z dominującym obrazem śpiewających aniołów. Trzydzieści tysięcy aniołów gotowych jest pomóc Matce w opiece nad dzieckiem, jednak, zgodnie z ziemską etyką rodzinną, matka zrobi to najlepiej i „sama się krząta około Dzieciąteczka, bo żaden anioł matki nie zastąpi”. Moment uwielbienia dla nowo narodzonego Boga utrzymany jest w konwencji ludowej opowieści – to biedacy i pastuszkowie stają się głównymi bohaterami doniosłego wydarzenia, „dopuszczeni” do Jezusowej szopy jako główni ofiarodawcy skromnych darów oraz uczestnicy radosnej zabawy, i to im przede wszystkim dziękuje mały Jezus.

Wśród osób wielbiących Dzieciątko pojawia się także kaleka dziewczynka – córka kowala, która chciałaby pomóc Świętej Matce w opiece nad nowo narodzonym Bogiem. Schemat dydaktyczny realizowany jest tu poprzez cud: uzdrowienie chorego dziecka. Najświętsza Panienka „przyjmuje” pomoc dziewczynki - przywracając jej zdrowe ręce. Radość dziecka staje się punktem kulminacyjnym opowieści: podsumowaniem i pointą, która zmierza do szerszych socjo- kulturowych uogólnień – zdrowa dziewczynka w pełni świadoma swych dziecięcych obowiązków ujawnia w „dorosły sposób” swą etyczną dojrzałość. Najważniejsze stają się zatem w tekście – realizowane konsekwentnie w XIX - wiecznej edukacji polonistycznej - czytelne zasady - schematy wychowawcze skoncentrowane wokół pojęć: modlitwy oraz pracy.

Autorka hasła:

dr hab. Dorota Michułka, Uniwersytet Wrocławski