Mądrość
Pojęcie mądrość jest tak stare jak świat. Cały świat, w tym również nasz kraj – Polska – posiada wyraźne (pozytywne i negatywne) ślady naszej mądrości.
Od najwcześniejszych lat rozwoju rodu ludzkiego pojawiali się wybitni myśliciele, zwani przeważnie filozofami, którzy byli uznawani za mędrców, lub ludzi mądrych i twórczych – najwięcej w Grecji i w Rzymie. Kilka przykładów takich postaci, również polskich i ich wypowiedzi dotyczące mądrości:
- Marcus Tulius Cyceron (Cycero) (106-43 p.n.e.), teoretyk wymowy, mówca, filozof rzymski: „Nie wystarczy zdobywać mądrości, trzeba jeszcze z niej korzystać”.
- Arystoteles ze Stagiry (384-322 p.n.e.), filozof grecki, najwybitniejszy myśliciel starożytności, uczeń i krytyk Platona: „Mądrość uzależniona jest od trzech rzeczy: osobowości, wiedzy, samokontroli”.
- Eurypides (480-406 p.n.e.), tragediopisarz grecki: „Mądrym jest ten, kto wie, kiedy zachować spokój”.
- Heraklit z Efezu (540-480 p.n.e.), filozof grecki: „Nie wystarczy dużo wiedzieć, żeby być mądrym”.
- Seneka Marcus Aunaeus (60-40 p.n.e.), retor, mówca, krasomówca: „Przeciwności losu uczą mądrości, powodzenie ją odbiera”.
- Johann Wolfgang Goethe (1749-1832), poeta niemiecki: „Mądrość jest jedynie w prawdzie”.
- Mikołaj Rej (1505-1569), poeta i prozaik polski: „Z doświadczenia rozum się mnoży”.
- Tadeusz Kotarbiński (1886-1981), filozof, logik, prakseolog polski: „Mądrość sama sobie nie ufa, głupota sama sobie udziela kredytu bez granic” (Mała, 1959).
- Alosza Awdiejew, filozof języka rosyjskiego, profesor językoznawca: „Mądrość życiowa polega na tym, by zawsze zachowywać jasność umysłu i przewidywać skutki swojego postępowania” („Charaktery”, 2013, nr 6, s.109).
W literaturze brak jednomyślności w definiowaniu istoty terminu mądrość. Ewa Płóciennik (2013) rozumie mądrość jako ostateczne stadium rozwoju osobniczego, przejawiające się integracją i nadaniem życiu sensu. W innym miejscu czytamy: jest to wiedza ekspercka, w której mądrość obejmuje bogatą wiedzę deklaratywną i proceduralną oraz świadomość ich ograniczalności, odniesione do sensu życia, kierowania życiem i rozwojem, uwzględniając dobro osobiste i powszechne, odniesione do wartości i tolerancji, oraz cnoty charakteru przejawiające się w działaniu (Plewka, 2016, s.230).
Psycholodzy według Płóciennik – przyjmują mądrość także jako „wynik uczenia się (wiedzy) i doświadczenia, holistyczny proces poznawczy, czyli jako cechę i nastawienie umysłu” (Sękowski, 2001, s.98). Mądrość jest to właściwość, którą należy rozwijać od najmłodszych lat, ponieważ łączy się ona nie tylko z wiedzą i inteligencją, ale obejmuje postawę wobec wiedzy, zdolności poznawczych, niektóre cechy osobowości oraz motywację do działania. Jest to kategoria, która warunkuje powodzenie w działaniu oraz właściwe wykorzystanie inteligencji ogólnej, praktycznej oraz kreatywności w tworzeniu i wdrażaniu rozwiązań, projektów, planów, wizji zgodnych z potrzebami jednostki, grupy, społeczności lub instytucji. Zdaniem naukowców przyjmuje się, że mądrość wprowadza harmonię do życia wewnętrznego i w relacjach z innymi, ponieważ jest ona podstawą równowagi, logiki, sprawiedliwości w ocenach i podejmowanych decyzjach, co z kolei przynosi powodzenie w nauce i działaniu społecznym (Plewka, 2016, s.231).
Erik Erikson (1997) ujmuje mądrość jako wysokie stadium rozwoju człowieka, osiągnięte przez poszczególne osoby, które obejmują rozwój różnych sfer osobowości (poznawczej, emocjonalnej, społecznej, moralnej). Ujmowanie istoty mądrości wymaga rozwinięcia wcześniejszych właściwości, osiągalnych w dzieciństwie.
Ignacy Krasicki (1735-1801), poeta Oświecenia, biskup warmiński, arcybiskup gnieźnieński; twórca pierwszej nowoczesnej polskiej powieści, bajkopisarz odznaczający się świetnym stylem, ostrością satyry, humorem i plastyką obrazu. Napisał „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, śmiejmy się z głupich choć i przewielebnych” (Mała, 1959, s.455). W słownikach i literaturze naukowej odnajdujemy różne definicje pojęcia mądrość, która jest ujmowana jako „wiedza nabyta przez naukę lub doświadczenie, umiejętność jej wykorzystania, zastosowania; rozumienie świata i ludzi, wiedza o nich; rozum, rozsądek” (Słownik, 1979, tom II, s.129).
Zbigniew Pietrasiński (2001, s.11) napisał: „Mądrość rozumiem tu po nowemu – jako wysoką ogólną kulturę poznawczą, połączoną obszerną wiedzą o życiu (...). Celu i pożytku nazwania mądrością opisanej przez Autora upatrzeć można w tradycji tego pojęcia zachęcie do kierowania życiem w pełnym blasku wiedzy i rozumu”.
Wojciech Pomykało (Encyklopedia, 1998, s.224-230) napisał w obszernym opracowaniu hasła: „Mądrość jest jednym z najmniej precyzyjnych, najbardziej wieloznacznych do zdefiniowania kategorii funkcjonujących w obszarze nauk społecznych, a zwłaszcza filozofii, psychologii, socjologii czy pedagogiki, oraz występujących w potocznym doświadczeniu. Zarazem jest ona najbardziej pożądaną, a nawet upragnioną właściwością zarówno jednostki ludzkiej, jak i różnych ludzkich zbiorowości”. Mądrość (Klugheit) to umiejętność teoretyczna i praktyczna wykorzystywania posiadanej wiedzy i doświadczenia w podejmowaniu uzasadnionych decyzji, radzeniu sobie w trudnych sytuacjach i skutecznym kierowaniu (grupą) (Böhm, 2005, s.359).
Mądrość to umiejętność wykorzystywania własnej wiedzy i doświadczenia życiowego do podejmowania rozsądnych działań i decyzji. Inaczej mówiąc mądrość czyichś działań i decyzji to ich sensowność, zwykle świadcząca o wiedzy i umiejętnościach tej osoby (Bańko, 2006, s.822, T.1).
Mądrość stanowi wyposażenie umysłu połączonego z procesami: poznawczymi, uczuciowymi i działaniowymi. Instrumentem do pełnej mądrości jest zdolność rozwiązywania problemów oraz umiejętność przewidywania skutków. „Jest to oparte na rozumie i uczuciu rozeznanie dobra i zła”, trudno osiągalny szczyt wiedzy, pozwalający na trafne posługiwanie się rozumem i wybór właściwych sposób działania w zawikłanych sytuacjach” (Nowacki, 2004, s.124).
Zdaniem pierwszych filozofów – mądrość oznaczała wiedzę teoretyczną na temat świata jako całości, znajomość ogólnych zasad, poznanie prawdy w ogólnym sensie. Inaczej mówiąc jest to pozytywne określenie człowieka, który posiada rozległą wiedzę naukową wraz z rozsądkiem popartym doświadczeniem życiowym (Hartman, 2004, s.134). Jest to forma znajomości w dziedzinie pragmatyki życia, oparta na wieloletnim doświadczeniu i wiedzy, która pozwala formułować trafne sądy odnoszące się do istotnych problemów życiowych (Siuta, 2005, s.143).
Dorota Czyżowska uważa, że mądrość jest to „forma znawstwa w dziedzinie pragmatyki życia, oparta na ugruntowanym wieloletnim doświadczeniem systemie wiedzy, pozwalająca formułować trafne sądy dotyczące ważnych kwestii życiowych. Wiedza ta obejmuje wiedzę faktograficzną (wiem, że...) wiedzę proceduralną (wiemy, jak....), a także wiedzę ewaluatywną (wiemy, jakie to ma znaczenie...)” (Siuta, 2005, s.144).
Skoro jest tak trudno precyzyjnie zdefiniować „mądrość”, to warto przeciwstawić sobie terminy: „mądrość – głupota” oraz „mądry” – „głupi”. Odpowiadając na pytanie czym jest i czym się charakteryzuje „głupota”, oraz na pytanie : „kto jest głupi i czym się charakteryzuje, można dokładnie przybliżyć zrozumienie pojęcia „mądrość”.
Termin „głupota” jest zdefiniowany przez Józefa Pietera jako „niski poziom inteligencji ogólnej, połączony z defektami wiedzy ogólnej i z brakami w dziedzinie, tzw. zdrowego rozumu (Pieter, 2004, s.108). Ten sam termin jest zdefiniowany jako „brak wiedzy o życiu, umiejętności jej stosowania, brak rozumu, bystrości, bezmyślność (Słownik, 1978, tom1, s.668).
Na podstawie treści dwóch definicji termin „głupota” możemy wnioskować, że „mądrość” oznacza:
- wysoki poziom inteligencji ogólnej,
- posiadanie, tzw. „zdrowego” rozumu,
- posiadanie wiedzy ogólnej o rozwoju, życiu i działaniu,
- umiejętność stosowania posiadanej wiedzy w życiu praktycznym,
- twórcze myślenie.
Termin „głupi” występuje w kilku odmianach:
- głupawy – niezbyt mądry, nieinteligentny, ograniczony, bezmyślny,
- głupek – niepoważny, ośmieszający się błazen,
- głupi – pozbawiony bystrości, mający ciasne horyzonty myślowe, nieinteligentny, ograniczony (oraz rzadziej), chory umysłowo, obłąkany,
- głupiec – nieinteligentny, ograniczony, naiwny, dureń,
- głupiutki – naiwny, niedoświadczony,
- głupkowaty – nierozgarnięty, matołkowaty, głupawy,
- głuptak – upośledzony umysłowo, nierozgarnięty, głupkowaty,
- głuptas – naiwny,
- głuptasek – (zwykle o kobietach), naiwna lub uważana za taką (Słownik, 1978, tom 1, s.667-668).
Pietrasiński (2001) wyróżnił sześć przejawów mądrości i zamieścił je na tytułowej okładce swej pracy:
- „krytyczny stosunek do własnej wiedzy,
- ujmowanie spraw w szerokim kontekście,
- szukanie uzasadnień,
- unikanie myślenia życzeniowego,
- patrzenie z wielu perspektyw,
- przewidywanie konsekwencji”.
Cytowany uczony stwierdził , że „mądra osobowość” charakteryzuje się według Piotra Olesia:
- „dojrzałością emocjonalną,
- otwartością na doświadczenie,
- motywacją do rozwoju i zmian,
- zdolnością do racjonalnego kierowania sobą,
- posiadaniem systemu wartości wyższych,
- samopoznaniem i samoakceptacją,
- zdolnością do przeżywania uczuć wyższych,
- umiejętnością współżycia z ludźmi” (Oleś, 1997, nr 3-4, s.4-6).
Ernest R. Hilgard (1967, s.607-608) napisał: „Jeśli uznamy, że mądrość jest zbiorem doświadczeń zgromadzonych w przeszłości, a inteligencja – umiejętnością stosowania tych doświadczeń w teraźniejszości, to zrozumiemy, że starszy człowiek może być o wiele mądrzejszy niż osoba inteligentniejsza i młodsza, której brak jest jego doświadczenia”. Zdaniem Czarneckiego „mądrość to sprawdzone, opanowane, utrwalone i stosowane doświadczenie życiowe i zawodowe człowieka dorosłego” (Czarnecki, 2014, s.197).
Zainteresowanych Czytelników odsyłamy do haseł: mądrość – książkowa, zawodowa, życiowa oraz zestawu literatury.
Literatura:
- Awdiejew A., O poczuciu dobrego i złego „Charaktery” 2013, nr 6.
- Bańko M. (red.), Wielki słownik ucznia, Warszawa 2006.
- Böhm W., Wörterbuch der Pädagogik, Stuttgart 2005.
- Czarnecki K.M., Psychologia różnic indywidualnych cech człowieka, Sosnowiec 2014.
- Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1997.
- Hartman J. (red.), Słownik filozofii, Kraków 2004.
- Hilgard E.R., Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1967.
- Mała encyklopedia powszechna, Warszawa 1959.
- Nowacki T.W., Leksykon pedagogiki pracy, Radom – Warszawa 2004.
- Pieter J., Słownik psychologiczny, Katowice 2004.
- Pietrasiński Z., Mądrość, czyli świetne wyposażenie umysłu, Warszawa 2001.
- Plewka Cz., Człowiek w całożyciowym rozwoju zawodowym. Zarys monograficzny wzbogacony ilustracją własnych badań empirycznych, Koszalin 2016.
- Płóciennik E., Edukacja dla mądrości we wczesnej edukacji – propozycje rozwiązań metodycznych [W:] Poznać – zrozumieć – doświadczyć. Konstruowanie wiedzy nauczyciela wczesnej edukacji. Red. J. Bonar, J. Bula, Kraków 2013.
- Sękowski A., Osiągnięcia uczniów zdolnych, Lublin 2001.
- Siuta J. (red.), Słownik psychologii, Kraków 2005.
- Słownik języka polskiego, Warszawa 1978.
- Szewczuk W.(red.), Encyklopedia psychologii, Warszawa 1998.
Autorzy hasła:
prof. zw. dr hab. Kazimierz M. Czarnecki, Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu
doc. dr Piotr Kowolik, Górnośląska WSP im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach
