Tekst źródłowy strony Nowy paradygmat w socjologii dzieciństwa według A. James i A. Prout

We współczesnych nurtach badań nad dziećmi można wyróżnić dwie tradycje: klasyczna perspektywa socjalizacji oraz perspektywa konstruktywizmu<ref>A. James, A. Prout, (1997), Constructing and reconstructing childhood, London: Routledge Falmer, s. 7.</ref>.
 
Według klasycznych teorii socjalizacyjnych dojrzałość dziecka postrzegana jest jako fakt biologiczny, który zostaje osiągnięty w momencie wstąpienia na ustalony przez daną osobę etap. Opierają się na psychologii i reprezentują dzieciństwo jako okres stażu, kończący się osiągnięciem dorosłości. Jednocześnie dzieciństwo ujęte jest w następujące po sobie stadia, wyznaczane w odniesieniu do wieku, rozwoju fizycznego i zdolności poznawczych. Jest to jednocześnie istotny czas dla dorosłych z perspektywy poznawczej, gdyż pozwala na zaobserwowanie czynników biologicznie zdeterminowanych prowadzących do dojrzałości. Jest także traktowany jako ewolucyjny model: rozwój od prostoty do złożoności, od nieracjonalnego do racjonalnego zachowania<ref>Ibidem, s. 10.</ref>. Ten model rozwoju dziecka zdominował naukowe myślenie, łączy biologiczny i społeczny rozkwit. Dzieci są traktowane w nim, według Mackay, jako niedojrzałe, niekompetentne, asocjalne i akulturalne byty. Dahlberg, Moss i Pence<ref>G. Dahlberg, P. Moss, A. Pence, (2013), Poza dyskursem jakości w instytucjach wczesnej edukacji i opieki, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocław.</ref> wskazują na to, że dzieci są uznawane za „ubogie” – bierne, niezdolne do samodzielnego działania, jako „puste naczynia”, które trzeba dopiero napełnić wiedzą i umiejętnościami, potrzebujące wsparcia, opieki i przewodnictwa osób dorosłych. Przeciwstawia się je dorosłym, jako racjonalnym, kompetentnym, społecznym oraz autonomicznym jednostkom. Wszelkie aktywności podejmowane przez dzieci (język, zabawy i interakcje społeczne) są odbierane jako znaki postępującego rozwoju, jako przyszłe zachowania, które dziecko będzie kontynuować w dorosłym życiu. Obserwowanie ''nieracjonalności'' zabaw dziecięcych stwarza możliwości wyznaczania mierników osiągania dojrzałości, przechodzenia od prymitywnych koncepcji do wyszukanych idei<ref>R. Mac Kay, (1973), Conceptions of children and models of socialization (w:), H. P. Dreitzel, (red.) Childhood and Socialization, Collier- Macmillam, s. 28.</ref>.  

Socjalizacja według klasycznych teorii jest  magicznym procesem, w czasie którego asocjalne dzieci stają się socjalnymi dorosłymi. A. James i A. Prout podkreślają, że dziecko postrzegane jest w nich jak ''laboratoryjny szczur'', który jest zależny od zewnętrznej stymulacji<ref>A. James, A. Prout, (1997), op. cit., s. 13.</ref>. Kierunki rozwoju wskazują dorośli. Dziecko, przybierając postawę pasywną, podporządkowuje się, wykonuje zadania wyznaczane przez starszych i doświadczonych, aż w końcu osiąga poziom dojrzałości społecznej. E. Shildkrout,  podsumowując model socjalizacji dziecka w teoriach klasycznych twierdzi, że kultura dzieci jest postrzegana jako ''próba generalna dorosłego życia''. Natomiast socjalizacja jest procesem, który korzystając z różnych metod kształtuje dzieci. Jeśli ulegną i podporządkują się prawom społecznym, socjalizacja kończy się sukcesem, a jej osiągnięciem są wówczas ''konformistyczne jednostki''. Może również zakończyć się porażką, gdy dziecko nie poddaje się procesowi socjalizacji, i wówczas określane zostaje jako ''dewiant''<ref>E. Shildkrout, (1978), Roles of children in urban Kano, (w:), La Fontaine J. S., Sex and Age as Principles of Differentiation, London, Academic Press., s. 109- 110.</ref>.

Tradycje socjologicznych badań nad dzieciństwem związane z konstruktywizmem  rozwinęły się jako alternatywna droga do paradygmatu socjalizacji. Inspiracją dla nich były propozycje A. James i A. Prout, na których opiera się nowy paradygmat socjologii dzieciństwa. Poddano w nim krytyce opisywanie dzieciństwa z perspektywy dorosłych i w kontekście przyszłych celów rozwojowych.

Perspektywa konstruktywizmu zwraca uwagę, iż dojrzewanie dziecka zdeterminowane jest nie tylko poprzez biologię, ale także uwarunkowania kulturowe mają na nie wpływ. Czynniki kulturowe różnicują się w zależności od miejsca i środowiska, z której wywodzi się i wychowuje dziecko. Dojrzałość biologiczna nie jest jednoznaczna z dojrzałością kulturową, dlatego nie można pominąć żadnej z nich. Z tego też względu dzieciństwo powinno być postrzegane jako społeczna instytucja<ref>A. James, A. Prout, (1997), op. cit., s. 8.</ref>.
 
Powyższe podejście zapoczątkowała C. Hardman w 1973 roku, która podkreślała, iż dzieciństwo należy studiować, analizować jako doświadczanie go przez dzieci. Powinno się dać im głos, traktować je jako osoby godne poznania w poszanowaniu ich własnych praw, a nie jak obiekty chłonące wiedzę o życiu od dorosłych. ''Świat dziecka jest zarówno konstruowany jak i rekonstruowany- zarówno dla dzieci, jak i z dziećmi''<ref>I. Nentwig- Gesemann, I. Klar, (2004), Akcjonizm, regularność i reguły- o kulturze dziecięcych zabaw, (w:), Krzychała S., (red.), Społeczne przestrzenie doświadczenia Metoda interpretacji dokumentarnej, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, s. 173.</ref>. 

Pierwszym stwierdzeniem, na którym oparła się koncepcja nowego paradygmatu dzieciństwa było to, iż dziecko jest socjalizowane poprzez przynależność do pewnej kultury, która w danym czasie zajmuje określone miejsce w epoce historycznej<ref>K. Danziger, (1970), Readings in Child Socialization, London, Pergamon Press Ltd., s. 18.</ref>. W symbolicznym interakcjonizmie i społecznej fenomenologii spoglada się na dziecko jak na społecznego aktora, a na dzieciństwo jak na rodzaj społecznej rzeczywistości. Celem stało się uczynienie dziecka obiektem krytycznej refleksji i socjologicznej analizy. Należy również podkreślić, iż socjalna rzeczywistość nie jest niczym uporządkowanym, stałym, czy jednolitym. Postrzegana jest jako nieustannie tworzona przez aktorów społecznych rzeczywistość. Dojrzałość to osiągnięcie człowieczeństwa, kontynuowanie go poprzez przestrzeganie własnych wierzeń, przekonań, które prowadzą do znaczącej i intencjonalnej działalności. Grupą, tworzącą daną kulturę są także dzieci. McKay pisała, że jeśli dzieci są kompetentnymi interpretatorami socjalnego świata i posiadają własną kulturę, studiowanie relacji dorosły- dziecko staje się studiowaniem kulturalnej asymilacji, a więc studiowaniem znaczącej, społecznej interakcji<ref>Mac Kay R., (1973), Conceptions of children and models of socialization (w:), Dreitzel H. P., (red.) Childhood and Socialization, Collier- Macmillam, s. 31.</ref>.
 
Podążając za powyższymi przemyśleniami, określono istotę konstruktywizmu, która polega na traktowaniu dzieci jako aktywnych uczestników swego rozwoju. Konstruktywizm można traktować jako pogląd, że ''umysł aktywnie uczestniczy w gromadzeniu wiedzy o świecie w procesie wzajemnych oddziaływań ze środowiskiem, zamiast biernie nabywać taką wiedzę na drodze bezpośredniego spostrzegania''<ref>H. R. Schaffer, (2006), Rozwój społeczny Dzieciństwo i młodość, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 35.</ref>. Wiedza jest wynikiem selekcji, interpretacji, doświadczania ludzkiego umysłu, także dziecięcego.
  
Nowy paradygmat w socjologii dzieciństwa i myślenie o dziecku jako o kompetentnym podmiocie sprawczym wiąże się z przejściem od myślenia o dziecku w kategoriach psychologii rozwojowej i teorii socjalizacji, zakładających, że dziecko jest tym, kto „staje się”- ''human becoming''<ref>N. Lee, 2001, Childhood and society. Growing up in an age of  uncertainty, Open University Press, Maidenhead, s. 5.</ref>; niepełnym, niedoskonałym bytem, który musi dopiero zostać doprowadzony przez innych do stanu pełni (czyli dojrzałości utożsamianej z dorosłością), do myślenia o dziecku jako tym, kto już jest - ''human being''<ref>Ibidem</ref>. Postrzeganie dziecka jako tego, kto już jest, a nie tego, kto dopiero się staje, sprawia, że w dziecku widzi się aktora społecznego, żyjącego w danym miejscu i czasie, co zmusza do przywiązywania większej wagi do tego, co dziecko przeżywa, myśli, czego doświadcza, jak czuje się w środowisku, w którym obecnie przeżywa swoje życie, a nie tylko przygotowuje się do przyszłego życia. Sprzyja to większej koncentracji na tym, by miejsca, w których przebywają dzieci, odpowiadały ich potrzebom, ale też były tworzone z uwzględnieniem opinii i pomysłów dzieci, ich perspektywy<ref>A. James, Ch. Jenks, A. Prout, (1998). Theorizing childhood. Cambridge: Polity Press.</ref>.

I.Nentwig-Gesemann oraz I. Klar podkreślają za Kelle i Breidenstein, iż w nurcie dziecięcego konstruktywizmu pyta się nie o rozwój indywidualny, ani o rzeczywistość społeczną jako taką, ale o to, w jaki konkretny sposób we wspólnym działaniu dzieci tworzą społeczną rzeczywistość. Na pierwszy plan wysuwa się znaczenie, jakie dla samych dzieci przybierają codzienne praktyki kulturowe<ref>I. Nentwig- Gesemann, I. Klar, (2004), op. cit., s. 173.</ref>.

Opisanie jakiegokolwiek zjawiska, w tym także dzieciństwa, jako konstrukt społeczny wymaga zrezygnowania ze skłonności do postrzegania znaczeń jako oczywistych. Odnosi się to do oczywistości podjętego tematu, wszyscy wiemy, kim są dzieci, co to jest dzieciństwo, ale to nie jest wiedza, na której moglibyśmy się oprzeć. Ta wiedza o dziecku i jego świecie jest uwarunkowana predyspozycjami świadomości konstytuowanej w odniesieniu do kontekstu społecznego, politycznego, historycznego i moralnego. Konstruktywiści rezygnują z założeń o istnieniu sprawczej mocy struktury społecznej, która czyni przedmioty, w tym dzieciństwo, takimi, jakimi są. Ich celem jest powrót do fenomenu w świadomości, aby ujawnić, jak on jest zbudowany. Zatem w społecznie konstruowanym świecie nie ma żadnych absolutów. Dzieciństwo nie istnieje w możliwej do zidentyfikowania formie. Konstruktywiści społeczni poprzez krytyczny stosunek do założeń i metod pozytywistycznych bliżsi są poglądu, że dzieci nie są kształtowane przez siły natury, czy społeczne, ale zamieszkują świat znaczeń tworzonych samodzielnie w interakcjach z dorosłymi. Coraz częściej dominuje wyobrażenie dziecka jako „bogatego”, aktywnego współtwórcy wiedzy, kultury i własnej tożsamości. To obywatel potrafiący podejmować decyzje, dokonywać wyborów i brać za nie odpowiedzialność<ref>G. Dahlberg, P. Moss, A. Pence, (2013), op. cit.</ref>.

Rozwój tego wyobrażenia wiąże się z wyłonieniem się na gruncie nauk społecznych nowego paradygmatu myślenia o dzieciach i dzieciństwie – tak zwanej nowej socjologii dzieciństwa, której integralnym elementem jest postrzeganie dziecka jako podmiotu sprawczego. Jej założenia sformułowali Alan Prout i Allison James w słynnym tekście pt. „A new paradigm for the sociology of childhood? Provenance, promise and problems”<ref>A. Prout, A. James (1997), A new paradigm for the sociology of childhood? Provenance, promise and problems (w:) James A., Prout A., Constructing and reconstructing childhood, London: Routledge Falmer</ref>,<ref>C. Jenks, (2008), Socjologiczne konstrukty dzieciństwa, (w:)  Kehily M., J., Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Kraków: Wydawnictwo WAM, s. 111-112.</ref>.

* dzieciństwo powinno być rozumiane jako społeczny konstrukt. Nie jest jedynie niedojrzałością biologiczną, uniwersalną cechą grup ludzkich, ale przede wszystkim specyficznym strukturalnym i kulturalnym komponentem wielu społeczeństw.
* dzieciństwo jest zmienną analizy społecznej, jednocześnie nie może być oddzielane od innych zmiennych, takich jak przynależność do określonej klasy społecznej, płeć, czy pochodzenie etniczne. Dokonując analizy porównawczej, czy międzykulturowej dzieciństwa dostrzegamy raczej jego różnorodność, a nie uniwersalny fenomen dzieciństwa.  
*dziecięce relacje interpersonalne oraz kulturę dziecięcą należy analizować z perspektywy dzieci, odrębnej od punktu widzenia świata przez dorosłych. 
* dzieci są aktywnymi podmiotami w działaniu i konstruują życie społeczne razem z otaczającymi je i współżyjącymi ze nimi społecznościami. Nie są pasywnymi elementami społecznych struktur i procesów. 
* etnografia jest metodą, która może być bardzo przydatna do studiowania dzieciństwa. Pozwala na bezpośrednie poznanie sposobu wypowiadania się dzieci i obserwowanie ich w działaniu oraz umożliwia dzieciom uczestnictwo w kolekcjonowaniu danych badawczych. 
* nowy paradygmat socjologii dzieciństwa urzeczywistnia ni tylko poznawczy, ale i transformacyjny aspekt nauk społecznych i wymaga zaangażowania i aktywnego udziału w procesie rekonstruowania dzieciństwa.
      
{| class="wikitable" width=100%
|+ style="text-align:left; color: #487eac"|Kieszonka: 
|style="background-color: #d9edff; border-color: #487eac" font-size:85%|Społeczny konstruktywizm umożliwia uwolnienie dzieciństwa od determinizmu biologicznego, domagając się usytuowania tego fenomenu w rzeczywistości społecznej. Ważne jest, aby nie stracić z oczu realnego, konkretnego dziecka . szczególnie to ważne zadanie we współczesności wieloznacznej i wielowymiarowej. Warto przemyśleć sposoby i formy dbałości o dzieciństwo.
|}

'''Literatura:'''
 
# Dahlberg, G., Moss, P., Pence, A. (2013), Poza dyskursem jakości w instytucjach wczesnej edukacji i opieki, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocław.
# Danziger K. (1970), Readings in Child Socialization, London, Pergamon Press Ltd.
# James A., Jenks Ch., Prout A. (1998). Theorizing childhood. Cambridge: Polity Press.
# James A., Prout A., (1997), Constructing and reconstructing childhood, London: Routledge Falmer
# Jenks C., (2008), Socjologiczne konstrukty dzieciństwa, (w:)  Kehily M., J., Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Kraków: Wydawnictwo WAM
# Lee N., 2001, Childhood and society. Growing up in an age of  uncertainty, Open University Press, Maidenhead
# Mac Kay R., (1973), Conceptions of children and models of socialization (w:), Dreitzel H. P., (red.) Childhood and Socialization, Collier- Macmillam
# Nentwig- Gesemann I., Klar I., (2004), Akcjonizm, regularność i reguły- o kulturze dziecięcych zabaw, (w:), Krzychała S., (red.), Społeczne przestrzenie doświadczenia Metoda interpretacji dokumentarnej, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP
# Schaffer H. R., (2006), Rozwój społeczny Dzieciństwo i młodość, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
# Shildkrout E., (1978), Roles of children in urban Kano, (w:), La Fontaine J. S., Sex and Age as Principles of Differentiation, London, Academic Press.

'''Autorka hasła:'''

dr Kamila Zdanowicz-Kucharczyk, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna

'''Przypisy:'''

----

[[kategoria:Socjologiczny konstrukt dzieciństwa]]