Rysunek dziecka

Rysunek jest jedną z form reprezentacji symbolicznej świata przez dziecko. Dziecko poprzez rysunek przedstawia rzeczywistość jaką spostrzega i zna. Pierwsze koncepcje dotyczące rysunku dziecięcego pojawiały się już na przełomie XIX i XX wieku. Obecnie są rozwijane i modyfikowane, a problematyka związana z analizą treści, formy i kontekstu sytuacyjnego rysunku jest wciąż bardzo popularna. Większość badaczy analizuje stadialny rozwój rysunku, choć używana terminologia oraz granice czasowe poszczególnych stadiów są różne. Rysunki dziecka dawniej traktowano jako przejaw jego rozwoju umysłowego i rozwoju estetycznego, a obecnie jako wyraz ekspresji emocjonalnej i metoda projekcji osobowości dziecka. Poniższa analiza ukazuje rozwój rysunku uwzględniając okres rozwoju dziecka.

WCZESNE DZIECIŃSTWO

Najwcześniej rysunek dziecięcy zauważany jest w pierwszej połowie 2 roku życia dziecka. Jest to związane z umiejętnością manipulacji specyficznej (funkcjonalnej), czyli takiej, w której dziecko zaczyna rozumieć i przypisywać określone funkcje przedmiotom i obiektom. Tak jest również z długopisem czy ołówkiem. W 2 roku życia, dziecku sprawia ogromną radość pozostawianie śladów ołówka, flamastra, nie tylko na kartce papieru, ale na każdej możliwej przestrzeni, a sam proces rysowania przyjmuje charakter autoekspresji. Ten etap zwany jest okresem bazgrot, czy bazgrania i gryzmolenia (por. tab. 1.) Dziecko w okresie bazgrot, które trwają do ok. 3 roku życia, najczęściej zapełnia kartkę papieru kropkami, kreskami. Początkowo są to nic nie znaczące ślady pozostawiane na rysunku, tworzone czasem bez udziału kontroli wzroku, zwane bazgrotami bezładnymi (Lowenfeld i Brittain). Jest to tzw. etap dziecięcej sztuki przypadku (Debesse, 1952).

Tab. 1. Określenia przypisywane fazie rozwoju rysunku we wczesnym dzieciństwie przez głównych badaczy rysunku.

S. Szuman 1927 Burt 1947	V. Lowenfeld i W.L. Brittain 1977 P. Osterrrieth 1976	G. H. Luquet 1927	M. Debesse 1952
Okres bazgrot	Okres bazgrania i gryzmolenia	Okres braku realizmu	Sztuka przypadku

Po kilku miesiącach bazgrot bezładnych pojawiają się bazgroty kontrolowane. Dziecko oprócz kropek, kresek, linii różnych długości, zaczyna próbować zamykać koło, rysuje owale i proste spirale. Kiedy dziecko zaczyna dość sprawnie posługiwać się komunikacją językową, zaczyna też przypisywać znaczenia swoim rysunkom i chętnie nazywa symbole przedstawiane na nim. W tym okresie dziecko może już we wstępnej fazie procesu rysunkowego mieć ustalony temat rysunku, lecz uzyskany efekt będzie przedstawiał coś zupełnie innego (np. dziecko przed wykonaniem rysunku mówi, że narysuje mamę, ale kiedy skończy, to twierdzi że narysowało konia).

Ryc. 1. Bazgroty kontrolowane. (Rysunek dziecka w wieku 22 m. ż.)

W 3 roku życia dziecko zaczyna łączyć zamknięte koło z kreskami i powstaje wytwór zwany „głowonogiem”(Szuman). Dziecko odtwarza rzeczywistość bez wyraźnego podobieństwa, ale każdy rysunek posiada swoją treść i znaczenie.

ŚREDNIE DZIECIŃSTWO – WIEK PRZEDSZKOLNY

Na początku wieku przedszkolnego dziecko wciąż fascynuje się „głowonogami”. Są to postacie złożone z koła tworzącego głowę oraz z kilku kresek połączonych z kołem, traktowanych jako kończyny.

Ryc. 2. Głowonogi wykonane przez chłopca (wiek – 3 lata)

Od tego momentu zaznacza się indywidualny sposób rysowania poszczególnych elementów na rysunku. Z czasem rysunek staje się coraz bogatszy, a głowonogi po dorysowaniu tułowia i rąk, zmieniają się w uproszczony schemat człowieka. Pojawia się coraz więcej rysunków tematycznych; w treści dominują: postać ludzka, dom oraz pojazdy. To, co znajduje się na rysunku jest ściśle związane z jego myśleniem opartym na percepcji. Dziecko najchętniej rysuje postacie i obiekty które widziało i które wynikają z jego spostrzeżeń. Z drugiej strony jednak, dziecko w wieku przedszkolnym, które nie jest ograniczone realizmem, często używa, wydawać by się mogło, nieadekwatnych kolorów do obrazów rzeczywistych. Np. maluje niebo na pomarańczowo, bo jak twierdzi, bardzo lubi pomarańczowy kolor, lub bo ładnie wygląda, mimo posiadania wiedzy na temat rzeczywistego koloru nieba. Normą jest więc brak relacji między barwami na wytworze dziecka w tym wieku a rzeczywistością, jak również preferencja kolorystyczna. Zazwyczaj atrakcyjne są kolory jasne. Drastyczna zmiana kolorystyki rysunków na ciemne (np. zamazywanie postaci czarną kredką) może być diagnostycznym objawem dla opiekunów. W tym okresie rysunki nie są realnym odzwierciedleniem rzeczywistości, lecz jej symbolicznym opisem. Bardzo często w rysunku zaznacza się subiektywny, często emocjonalny stosunek dziecka do rysowanej postaci czy obiektu. Większość badaczy ten etap nazywa okresem schematycznym lub przedschematycznym (por. tab. 2).

Tab. 2. Określenia przypisywane fazie rozwoju rysunku w średnim dzieciństwie przez głównych badaczy rysunku.

G. Kerschensteiner 1905	P. Osterrieth 1976	S. Szuman 1927/1990 Burt, 1947	M. Debesse 1952	G. H. Luquet 1927	M. Debesse 1952
Faza rysunku schematycznego	Okres schematu Głowonogi	Schemat uproszczony	Okres preschematyczny	Okres realizmu przypadku	Sztuka przemijająca

W rysunkach dzieci w wieku przedszkolnym można zauważyć: przezroczystość (tzw. efekt rentgenowski) – rysowany obiekt widoczny z zewnątrz jak i jego wnętrze (np. pokolorowane sylwetki ludzi siedzących w aucie, czy w domu); dysproporcja (dzieci rysują większe coś co im się podoba, co lubią, a zmniejszają bądź omijają postacie lub rzeczy, które wzbudzają negatywne emocje, bądź są nieatrakcyjne dla dziecka; oraz wiele przekształceń (por. Wallon i inn. 1993). Do 6 r. ż-7 r. ż. rysunek ma charakter bardzo uproszczony. W wieku 4-5 lat w rysunku pojawia się umiejętność planowania przestrzeni na płaszczyźnie kartki. Zazwyczaj w centralnym miejscu jest człowiek, co wiąże się z myśleniem egocentrycznym dziecka. Charakterystyczne dla schematu prostego jest właśnie przedstawianie w podobny sposób poszczególnych elementów. Np. pojawia się podstawa ziemi, którą stanowi dolna krawędź kartki (osoby i przedmioty rysowane są w jednym rzędzie na ogół na dolnej krawędzi kartki) oraz podstawa horyzontu, którą dziecko oddziela w górnej krawędzi kartki. Typowe jest również geometryczne ujęcie elementów na rysunku.

PÓŹNE DZIECIŃSTWO

Dziecko w wieku szkolnym znajduje się w stadium tzw. ideoplastyki (por. Szuman,1990) (f. przedschematyczna, schematyczna) które trwa mniej więcej od 4 r. ż. do 10-12 r. ż. To czas twórczości plastycznej, w którym świat jest ujmowany zgodnie z subiektyw¬ną percepcją dziecka, przy jednoczesnym uwzględnianiu w rysunku własnego stosunku emocjonalnego.

Ryc. 3. Rysunek wzbogacony, (wiek – 10 lat)

Między 6 a 10-2 r. ż. rysunek zaczyna odpowiadać coraz dokładniej rzeczywistemu wyglądowi przed¬miotów (por. Kerschensteiner). Na rysunku pojawia się coraz więcej elementów. Na początku wieku szkolnego zdarzają się serie bardzo podobnych do siebie rysunków (powielanie poszczególnych elementów) wykonywanych przez dziecko. Prezentowane postacie początkowo sytuowane są en face, a wraz z wiekiem obrazy są coraz mniej statyczne a bardziej dynamiczne, np. człowiek biegnie, schyla się, tańczy. Pojawia się schemat wzbogacony o coraz większą liczbę szczegółów. Ok. 9 r. ż. zanika przezroczystość, dysproporcje, dziecko zaczyna fascynować się coraz wierniejszym odtwarzaniem przedmiotów, a kolory coraz bardziej odpowiadają rzeczywistości. Pojawia się perspektywa oraz przemyślane związki przestrzenne pomiędzy poszczególnymi elementami obrazu. W twórczości rysunkowej dzieci w późnym dzieciństwie dostrzegamy relację pomiędzy emocjami i doświadczeniami dziecka a treścią rysunku.

Tab. 3. Określenia przypisywane fazie rozwoju rysunku w późnym dzieciństwie przez głównych badaczy rysunku.

G. Kerschensteiner 1905	P. Osterrieth 1976	S. Szuman 1927/1990	V. Lowenfeld i W.L. Brittain 1977	G. H. Luquet 1927	M. Debesse 1952
Okres przybliżonej rzeczywistości	Faza realizmu konwencjonalnego	Schemat wzbogacony o szczegóły	Okres schematyczny; Początki realizmu	Okres realizmu intelektualnego	Sztuka okresu oschłości

ADOLESCENCJA

Ok. 11 r. z. faza ideoplastyki przechodzi w okres fizjoplastyki (stadium poschematyczne), w którym rysowany obraz rzeczywistości oparty jest na bezpośredniej obserwacji. To okres realizmu wizualnego, wiernego odtwarzania postaci. Mocno zaznaczają się cechy indywidualne wynikające z subiektywnych doświadczeń. Wzrasta wrażliwość estetyczna. Rysunki adolescentów w okresie poschematycznym mogą przyjmować charakter abstrakcyjny, świadomie symboliczny. Młodzież lubi rysować karykatury, czy grafitti (jako sposób wyrażania siebie samego). Niestety pojawia się zatracanie świeżości i oryginalności rysunków młodych ludzi. Cześć osób w tym wieku przestaje rysować (stadium zahamowań), gdyż dostrzega, że jej rysunek nie jest wiernym i naturalistycznym odtworzeniem elementu rzeczywistości, bo nie zna technik i metod rysunkowych. Twórczość plastyczną rozwijają dalej najczęściej osoby uzdolnione.

Ryc. 4. Okres fizjoplastyki (wiek - 16 lat)

Tab. 4. Określenia przypisywane fazie rozwoju rysunku w adolescencji przez głównych badaczy rysunku.

G. Kerschensteiner 1905	P. Osterrieth 1976	S. Szuman 1927	V. Lowenfeld i W.L. Brittain 1977	G. H. Luquet 1927	C. Burt 1947
Okres wiernego odtwarzania postaci	Okres rozwoju indywidualnego	Fizjoplastyka; Realizm wrażeniowy; intelektualny	Stadium pseudo-naturalistyczne; Okres decyzji	Okres realizmu intelektualnego	Stadium zahamowań; Stadium odrodzenia artystycznego

Kieszonka:

hasło otwarte, co oznacza, iż możliwe sa inne wypowiedzi, uzupełnienia i dopełnienia treści na temat rysunku dziecka. Obok zamieszczamy opracowanie Lucyny Telki na ten temat.

Literatura:

1. Burt, C., Mental and Scholastic Tests. 2nd edition. Staples Press London 1947.
2. Debesse, M., Etapy wychowania. WSiP. Warszawa 1952/1983.
3. Lowenfeld V., Brittain, W.L. Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. PWN. Warszawa 1977.
4. Luquet, G. H. Le dessin enfantin. Alcan. Paris 1927.
5. Kerschensteiner, G., Die Entwickelung der zeichnerischen Begabung, Munchen. Gerber 1905.
6. Osterrieth, P., L’etude du dessin enfantin, in: (eds.) H. Gratiot-Alphandery, R. Zazzo, “Traite de Psychologie de l`Enfant”1976, t.6, Paris. PUF.
7. Szuman S., Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka. WSIP. Warszawa 1927/1990.

Wszystkie rysunki pochodzą ze zbiorów własnych autorki

Autorka hasła:

dr Agnieszka Lasota, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie