Sieroctwo: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj
(Utworzono nową stronę "Sieroctwo należy zaliczyć do zjawisk bezpośrednio związanych z funkcjonowaniem rodziny i towarzyszących człowiekowi od momentu wyodrębnienia rodziny jako komórki...")
 
(Brak różnic)

Aktualna wersja na dzień 22:55, 17 lis 2015

Sieroctwo należy zaliczyć do zjawisk bezpośrednio związanych z funkcjonowaniem rodziny i towarzyszących człowiekowi od momentu wyodrębnienia rodziny jako komórki życia społecznego. Z biegiem czasu, w miarę wydzielania się rodziny z większych wspólnot, zjawisko sieroctwa podlegało swoistej ewolucji stając się problemem społecznym, wymagającym wsparcia z zewnątrz.

Wieloaspektowość pojęcia „sieroctwo” „Sieroctwo” jest zjawiskiem biopsychospołecznym, wyrażającym się układem stosunków między rodzicami a dziećmi, któremu towarzyszy stan pozbawienia rodziny własnej[1]. S. Badora uważa, że sieroctwo to „ szczególny psychologiczny i społeczny stan,w jakim znalazło się dziecko, które charakteryzuje się pozbawieniem go opieki przez rodziców i przejęciem tej opieki przez inne osoby lub instytucje, przy czym kontakt z rodzicami jest niedostateczny lub nie ma go wcale”[2]. Ogólnie można więc przyjąć, że jest to sytuacja dziecka pozbawionego rodziców lub właściwej opieki rodzicielskiej.

Do lat 60-tych, używano tego określenia w odniesieniu do dzieci, które straciły rodziców w wyniku śmierci. Takie dzieci określano mianem sierot naturalnych czy też biologicznych. Natomiast przypadki, w których rodzice nie zajmowali się swoimi dziećmi czy je porzucali nazywano opuszczeniem[3]. A. Szymborska sieroctwo naturalne utożsamia z sytuacją życiową dziecka (nie mogącego samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie), które utraciło rodziców na skutek ich śmierci. Przy czym brak obojga rodziców czyni z dziecka sierotę naturalnego, a brak jednego z rodziców półsierotę[4].

Obecnie w celu wprowadzenia rozróżnień w sytuacji losowej dzieci obok pojęcia sieroctwo dodaje się określnik „naturalne”, czyli tradycyjne, zaś wszystkie inne przypadki określa się jako „sieroctwo społeczne” (polegające na pozbawieniu dziecka należytej opieki rodziny naturalnej na skutek rozbicia jej struktury, patologii czy jakichś dewiacji). Niektórzy autorzy (I. Janicka, I. Obuchowska, M. Sendyk)[5] wymieniają również trzeci rodzaj tego zjawiska, a mianowicie „sieroctwo duchowe”, mające swą przyczynę w zawężeniu opiekuńczej funkcji rodziny i rozbiciu więzi uczuciowo – rodzinnej.

Po raz pierwszy termin sieroctwo społeczne został użyty w literaturze naukowej w 1958 roku przez W. Żelazko, zaś w statystyce GUS termin ten pojawił się w 1967 roku, natomiast do literatury pedagogicznej pojęcie to wprowadziła A. Szymborska, która to jako pierwsza podjęła próbę całościowej analizy tego zjawiska. Nazwała ona ten stan jako „obiektywną sytuację, której wspólnymi elementami są: brak opieki i oddziaływań wychowawczych ze strony żyjących rodziców w stosunku do swego dziecka, a także fakt długotrwałego pobytu dziecka w środowisku innym niż dom jego rodziców, połączony z brakiem kontaktów lub kontaktem niewystarczającym pomiędzy dzieckiem a rodzicami”[6]. Z określenia tego wynika, że za sierotę społecznego powinniśmy uważać dziecko pozbawione właściwej opieki ze strony żyjących rodziców.

T. E. Olearczyk używa określenia dziecko społeczne – czyli wspólne, nie przynależące do rodziców, niczyje, nikomu konkretnie nie przypisane, któremu zagraża zaburzenie tożsamości. Dziecko poza rodziną, a więc przynależące do społeczeństwa[7]. Z kolei Z. Dąbrowski postuluje, aby termin sieroctwo społeczne zostało zastąpione inną nazwą, np. sieroctwo rodzinne czy rodzinno – patologiczne[8]. Swój wybór uzasadnia faktem, iż dziecko porzucone zostaje przez rodziców biologicznych, nie zaś odtrącone przez społeczeństwo, które to możliwie dostępnymi środkami i przy pomocy kompetentnych instytucji publicznych utrzymuje system opieki dla tego typu podopiecznych, oferując im środowisko zastępcze. Według niego sierotą społecznym nazwać można, tylko tą osobę, która nie doświadcza ze strony społeczeństwa należnej jej opieki. J. Izdebska zaś uważa, iż termin sieroctwo należy utożsamiać z osamotnieniem dziecka w rodzinie, bowiem stan ten sprawia młodemu człowiekowi wiele przykrych przeżyć, związany jest ponadto z brakiem rodzicielskiego wsparcia wymagającym od dziecka szukania pomocy, opieki, akceptacji u osób z zewnątrz. Co powoduje niejednokrotnie zbyt wczesne stykanie się młodych ludzi ze zjawiskami patologicznymi, dewiacyjnymi, destrukcyjnymi[9]. Można więc stwierdzić, że osamotnienie, stanowi pierwszą i nieodłączną oznakę sieroctwa społecznego.

Niektórzy autorzy tj. : M. Schutterly – Fita, W. Weszka, E. Jundziłł, R. Pawłowska[10] proponują by dzieci nazywane sierotami społecznymi nazywać „dziećmi społecznej troski”, biorąc w ten sposób za wzór określenie „dzieci specjalnej troski”. M. Łopatkowa wprowadza jeszcze inne określenie a mianowicie samotność sieroca[11], jako kryterium zjawiska sieroctwa, przyjmując - pozbawienie dzieci opieki rodziców i własnego domu.

O sieroctwie społecznym możemy mówić w szerszym znaczeniu, gdy mamy do czynienia z sytuacją wspólnego zamieszkiwania i stałego kontaktowania się z rodzicami, pomimo braku odpowiedniej opieki rodzicielskiej, czyli takiej, która zaspokajałaby potrzeby fizyczne i psychiczne dziecka przynajmniej w dostatecznym stopniu. Natomiast sytuacje, w których dziecko pozbawione jest oprócz opieki rodzicielskiej i oddziaływań wychowawczych, także i kontaktów z nimi, bądź dysponuje kontaktami niewystarczającymi określimy mianem sieroctwa społecznego w znaczeniu węższym.

Termin sieroctwo społeczne, jest bardzo trudny do zdefiniowania, gdyż nie ma jednoznacznego i precyzyjnego określenia tego pojęcia, dotyczy ono bowiem różnych, złożonych często nieporównywalnych sytuacji losowych dzieci. Jednym z autorów próbujących wyjaśnić to zjawisko jest S. Kozak, który pisze o braku opieki rodzicielskiej, wynikającej z zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny, tj.: brak troski o dziecko, przestępczość i demoralizacja rodziców, alkoholizm i inne uzależnienia oraz poważne błędy wychowawcze. Wyróżnia on sieroctwo społeczne sensu stricto i sensu largo[12]. Pierwsze określenie dotyczy dzieci pozbawionych naturalnego środowiska rodzinnego, przebywających w placówkach opiekuńczo – wychowawczych, natomiast drugie czyli sieroctwo sensu largo wiąże się z pozostawieniem dziecka w rodzinie naturalnej, nie wywiązującej się jednak należycie z podstawowych obowiązków opiekuńczych. Biorąc pod uwagę częstotliwość kontaktów dziecka z rodziną biologiczną A. Szymborska, wyróżniła trzy stopnie sieroctwa społecznego: (1) najwyższy, (2) średni stopień, (3) najniższy stopień. Najwyższy stopień oznacza całkowite zerwanie kontaktu z rodzicami naturalnymi, którzy nie odwiedzają dziecka ani też nie zapraszają go do siebie. Drugi - średni stopień sieroctwa społecznego to bardzo rzadkie, niesystematyczne, niewystarczające spotkania z rodzicami, bez określonych odstępów czasu, dziecko nie jest w stanie przewidzieć kiedy zobaczy rodziców. Natomiast trzeci - najniższy stopień wiąże się z regularnymi i dość częstymi wizytami rodziców w placówce i zaproszeniami dziecka do domu rodzinnego, rodzice czasami kupują coś dziecku, interesują się jego stanem zdrowia i edukacją, natomiast nie ingerują w jego wychowanie[13].

Inną klasyfikację sieroctwa społecznego, przedstawia I. Jundziłł wyróżniając:

a) Sieroctwo jawne - pojawia się w momencie odseparowania dziecka od rodziny biologicznej. Zanim to nastąpi dziecko ukrywa swoją sytuację, by uniknąć domu dziecka. Ten rodzaj sieroctwa może być kompensowany przez stworzenie środowiska zastępczego z opieką całodobową, bądź w niektórych przypadkach opiekę częściową, na przykład w świetlicach czy ogniskach wychowawczych.
b) Sieroctwo utajone (subiektywne) – występuje, gdy dziecko jest odrzucane przez rodziców, w taki sposób, że jest to niewidoczne z zewnątrz. Charakteryzuje je: brak więzi uczuciowych pomiędzy rodzicami a dzieckiem, traktowanie obowiązków rodzicielskich w sposób formalny, bądź nieumiejętność okazywania dziecku uczuć poprzez co czuje się ono niechciane, niekochane. W rodzinach tych dzieci są zadbane, odpowiednio ubrane, żywione, lecz bardzo nieszczęśliwe.
c) Sieroctwo wtórne - zachodzi w momencie gdy sierota naturalny bądź społeczny znajdzie opiekunów zastępczych, zaakceptuje ich, przywiąże się do nich, a na skutek różnych okoliczności zostanie od nich zabrany lub przez nich odrzucony[14].

Subiektywne poczucie odrzucenia przeżywane przez dziecko bywa również definiowane jako sieroctwo duchowe[15]. Dotyczy ono dzieci, wykazujących poczucie osamotnienia, choć często mieszkających z rodzicami i przebywających pod ich opieką. Sytuacje takie zazwyczaj są odzwierciedleniem reakcji na niezaspokojone przez opiekunów potrzeby miłości, akceptacji, poczucia bezpieczeństwa.

I. Janicka stwierdza, że sieroctwo duchowe będące stanem psychospołecznym dziecka zawiera trzy wzajemnie powiązane elementy strukturalne: poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rodzinie, brak zrozumienia, poczucie osamotnienia w rodzinie[16]. I. Obuchowska nazywa ten stan „zagubieniem w sieroctwie”[17] i uważa, że wpływ na to mają: niestabilność uczuciowa, niejednoznaczność przynależności, niejednolitość stawianych dziecku wzorów postępowania, poczucie odrzucenia emocjonalnego. Przyczyn takiego zjawiska można szukać w takich czynnikach jak: niski poziom świadomości wychowawczej rodziców, niewłaściwy styl wychowania, postawa nadmiernie rygorystyczna lub odrzucająca dziecko, nieznajomość potrzeb dziecka, wymagania stawiane dziecku niedostosowane do jego wieku, niekonsekwencja w postępowaniu wobec dziecka, brak prawidłowych więzi emocjonalnych w rodzinie.

Sieroctwo duchowe czy emocjonalne na ogół jest procesem długotrwałym, co w konsekwencji może doprowadzić do zjawiska sieroctwa społecznego. Zjawisko sieroctwa duchowego może występować samoistnie (wynikając z braku zrozumienia, akceptacji w środowisku rodzinnym, przy równoczesnym zaspokojeniu niektórych potrzeb, np. materialnych) bądź w połączeniu z sieroctwem naturalnym czy społecznym.

Przyczyny, atrybuty, rozmiary i skutki sieroctwa w Polsce

Oba rodzaje sieroctwa zarówno naturalne jak i społeczne istnieją od dawna, jednakże rozmiary tego zjawiska nie są dokładnie znane i określa się je orientacyjnie, biorąc pod uwagę dane statystyczne czy analizę działalności sądów rodzinnych. A. Kelm[18] pisze, że w Polsce od końca lat 50-ych zauważyć można było stały wzrost liczby sierot społecznych przebywających w placówkach. W roku 1947 było ich zaledwie 7,7 % (resztę stanowiły sieroty naturalne pozbawione opieki rodziców na skutek działań wojennych). W roku 1965 było już 34,8 % sierot społecznych, a w 1982 liczba ta znacznie wzrosła i wynosiła 65,6 %. Również Raport o stanie sieroctwa społecznego w Polsce[19] opracowany przez Zarząd Główny Towarzystwa Przyjaciół Dzieci podaje informację na temat danych liczbowych z końca 1980 roku co do ilości dzieci pod nadzorem sądów rodzinnych i ds. nieletnich - mianowicie liczba ta wynosiła 173 tys. dzieci. Kolejne lata to dalsze zmiany w liczebności sierot, bowiem w 1990 roku 6,2 % stanowiły sieroty naturalne, 28,6 % półsieroty, zaś 65,2 % dzieci w domach dziecka posiadało oboje żyjących rodziców[20]. Bardziej szczegółowa analiza sygnalizuje problem narastającego ciągle zjawiska sieroctwa społecznego, co potwierdzają dane statystyczne GUS. Do roku 2006 liczba podopiecznych objętych opieką całodobową przez placówki opiekuńczo – wychowawcze stale rosła; tylko 2,8 % dzieci umieszczanych w tego typu placówkach stanowiły sieroty naturalne; 19,1 % to półsieroty; prawie 78 % dzieci posiadało oboje rodziców. Z kolei w latach późniejszych liczba wychowanków instytucjonalnych form opieki stale się zmniejszała, co niestety nie oznaczało, że stan sierot malał, bowiem od 2006 roku notuje się wzrost liczby podopiecznych rodzin zastępczych. Zmieniło się więc tylko miejsce pobytu znacznej części dzieci sierocych. Liczba podopiecznych różnych placówek opieki całodobowej w 2009 roku wynosiła nieco ponad 74 tys.

Powyższe informacje ukazują tylko orientacyjną i przybliżoną wartość skali zjawiska sieroctwa, nie prowadzi się bowiem dokładnych rejestracji, a jedynie określa się wartość szacunkową dla dzieci wobec których zastosowano środki zaradcze poprzez umieszczenie w placówkach typu instytucjonalnego bądź rodzinnego. Sieroctwo dzieci jest zjawiskiem złożonym i wielowymiarowym, wielce niepokojącym. Staje się szczególnym wyzwaniem społeczno – pedagogicznym dla społeczeństwa, polityki społecznej i socjalnej oraz pedagogiki.

Analiza przyczyn umieszczania dzieci w placówkach opiekuńczo – wychowawczych pozwala określić, że najważniejsze źródła zjawiska sieroctwa społecznego związane są z zaburzeniami i dezorganizacją w funkcjonowaniu rodziny dziecka, tj.: zaniedbywanie, niezaspokajanie podstawowych potrzeb, brak akceptacji i odrzucenie dziecka, patologie w rodzinie, przewlekłe choroby rodziców, itp. J. Maciaszkowa przyczyn sieroctwa doszukuje się również w uwarunkowaniach życia społecznego[21] i wymienia tu min.: brak współpracy między rodzicami a instytucjami oświatowo – wychowawczymi, zbyt małą liczbę placówek opiekuńczych i wychowawczych mających wspierać rodzinę w wypełnianiu jej podstawowych funkcji.

Z kolei R. Pawłowska i E. Jundziłł wyróżniają dwie grupy przyczyn sieroctwa społecznego: makrospołeczne i mikrospołeczne[22]. Do grupy przyczyn makrospołecznych zaliczyć można ogólną sytuację społeczno – polityczną, mogącą sprzyjać uruchamianiu mechanizmów społecznych o charakterze kryminogennym. Wyróżnić tu należałoby zjawiska takie jak: bezrobocie, bezdomność, zmiany w stylu życia, preferowanych wartościach i inne. Natomiast przyczyny mikrospołeczne związane są z niewłaściwym funkcjonowaniem rodziny. Mogą one się objawiać niewydolnością rodziny w sferze emocjonalnej, wychowawczej i opiekuńczej, występowaniem zjawisk patologicznych w rodzinie, zaburzoną strukturą rodziny, zaniedbywaniem potrzeb egzystencjalnych, zaniechaniem obowiązków rodzicielskich i obarczaniem odpowiedzialnością za los dziecka instytucji pozarodzinnych. Obok rodzinnych uwarunkowań mikrospołecznych wymienić należy również uwarunkowania życia społecznego: ograniczony czas wspólnego przebywania rodziny, nadmierna aktywność w sferze pracy, brak odpowiednich placówek wspierających rodzinę w procesie wychowania (tj. żłobki, przedszkola, itp.).

E. Milewska uważa, że przyczyny opuszczenia dziecka mogą mieć źródła ekonomiczne lub psychologiczno – społeczne, a jednocześnie mogą być ze sobą ściśle powiązane. Niektóre zjawiska takie jak alkoholizm, narkomania, przestępczość, prostytucja mogą stanowić przyczynę a jednocześnie skutek złej sytuacji ekonomicznej rodziny[23]. Wszystkie wyżej wymieniane przyczyny powodują występowanie sieroctwa społecznego, czy duchowego będącego jego swoistą odmianą, natomiast sieroctwo naturalne jest efektem braku rodziców biologicznych, powstałym na skutek ich śmierci.

Właściwości sieroctwa są zróżnicowane zarówno pod względem przyczyn powstawania, skutków czy możliwości kompensacji i uzależnione od rodzaju sieroctwa. Niewątpliwie sieroctwo naturalne jak i społeczne łączy fakt braku opieki nad dzieckiem ze strony rodziców naturalnych, a także zerwanie więzi między rodzicami a dziećmi. Ten drugi element czyli zerwane więzi jest jednocześnie elementem różnicującym sieroctwo naturalne i społeczne.

W zjawisku sieroctwa naturalnego cechą charakterystyczną jest jego trwałość, polegająca na zerwaniu kontaktu fizycznego z rodzicami biologicznymi i tym samym niemożności przywrócenia dziecku nieżyjących rodziców, czego nie ma w przypadku sieroctwa społecznego. Sieroctwo naturalne jest niezawinione przez rodziców, bowiem to los wyznacza kres życia człowieka, jest więc ono zjawiskiem niemożliwym do zlikwidowania. Pozytywną stronę stanowi fakt, iż dziecko nie ma poczucia odrzucenia przez rodziców, łatwiej mu pomimo traumatycznego przeżycia, zaakceptować fakt opuszczenia go spowodowany śmiercią opiekunów. W zjawisku sieroctwa społecznego nie można wykluczyć, że sytuacja rodzinna dziecka ulegnie zmianie i istnieje realna szansa na częściowe bądź całkowite przywrócenie dziecku opieki rodziców naturalnych. Tylko w wyjątkowych przypadkach mamy do czynienia z trwałością zjawiska sieroctwa społecznego.

Specyficzne właściwości i charakterystyczne przejawy sieroctwa społecznego B. Czeredrecka ujmuje następująco: „zaniedbanie w stanie zdrowia i rozwoju fizycznym, zaniedbanie intelektualne i niepowodzenia szkolne, zaburzenia rozwoju emocjonalnego, zaniedbanie wychowawcze i przejawy demoralizacji”[24]. W każdym przypadku sieroctwa możemy się spotkać z negatywnymi skutkami tego zjawiska mającymi wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka osieroconego i zaspokajanie jego podstawowych potrzeb: miłości, przynależności, bezpieczeństwa.

Prowadzone dotychczas badania przez szerokie grono naukowców (J. Maciaszkowa, J. Raczkowska, S. Kozak, I. Obuchowska i inni), pozwalają stwierdzić że wczesne i trwałe oderwanie dziecka od rodziny naturalnej (zwłaszcza od matki) stanowi zagrożenie dla jego prawidłowego rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego.

Jednym z najpoważniejszych skutków rozłąki dziecka z matką we wczesnym okresie jego życia jest niewątpliwie zachwianie poczucia bezpieczeństwa, utrata więzi emocjonalnych łączących dziecko z najbliższymi. Dzieci sieroce bowiem bardzo często prawie nie znają swoich rodziców, krewnych, nie mają osób stanowiących dla nich oparcie emocjonalne. Zwykle temu zjawisku towarzyszą skutki uboczne w postaci poczucia osamotnienia, skrzywdzenia, inności i tymczasowości. Niemożność bycia z własną rodziną i towarzyszące temu negatywne doświadczenia dziecka prowadzą do licznych zaburzeń fizjologicznych, zmian morfologicznych, nerwicy, depresji, apatii, agresji, nieposłuszeństwa, itp., a w skrajnych przypadkach nawet do choroby sierocej, spowodowanej brakiem opieki macierzyńskiej lub opieki jednej osoby dorosłej zajmującej się dzieckiem w najwcześniejszym okresie jego życia.

Ponadto skutkiem rozłąki będzie również brak koncentracji uwagi, brak wyobraźni, inwencji, słabe myślenie abstrakcyjne, egocentryzm. Sieroctwo jest zjawiskiem niesprzyjającym dla rozwoju intelektualnego dziecka, stąd też późniejsze problemy szkolne, obserwowane u większości dzieci dotkniętych tym problemem. Dzieci takie zazwyczaj charakteryzuje niska samoocena, brak aspiracji, brak wiary we własne możliwości, niechęć do podejmowania wysiłku.

Dzieci sieroce stanowią bardzo zróżnicowaną grupę, której nie należy przypisywać podobnych właściwości. Elementy, które je różnicują uzależnione są od wieku osierocenia, przyczyn sieroctwa, ogólnej sytuacji rodzinnej, stanu zdrowia, zasobu negatywnych doświadczeń, przeżytych traum psychicznych, jakości ewentualnych, utrzymywanych z rodziną naturalną kontaktów, wartości wychowawczej nowego środowiska, w którym przebywa dziecko po rozłączeniu go z rodziną biologiczną, itp., a fakt posiadania przez nie pewnych podobnych cech psychicznych, może być spowodowany wczesnym i długotrwałym pobytem w placówce opiekuńczej.

Kieszonka:
Kieszonka: Skutki występowania zjawiska sieroctwa zawsze mają negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka, niezależnie od wieku w jakim zostało ono opuszczone.

W przypadku wystąpienia sieroctwa społecznego mamy zazwyczaj do czynienia z czynnikami potęgującymi skutki sieroctwa, tj. upośledzenia, zaburzenia organiczne, zaniedbania środowiskowe, a także często nieprawidłowe postawy nowych opiekunów. Dzieci sieroce ze względu na liczne zaniedbania wychowawcze i dydaktyczne bardzo często wymagają pomocy specjalistycznej w dziedzinie reedukacji czy resocjalizacji. Elementami osłabiającymi skutki sieroctwa są przede wszystkim możliwości kontynuacji i utrzymania dotychczasowych więzi dziecka z rodziną bliższą i dalszą, osobami zaprzyjaźnionymi, rówieśnikami. Wobec dzieci najmłodszych najkorzystniejsze wydaje się być znalezienie im nowego środowiska rodzinnego.

Pokrewne hasła: piecza zastępcza, opieka nad dzieckiem, rodzina zastępcza, rodzinny dom dziecka, instytucjonalne formy opieki nad dzieckiem, kompensacja, eurosieroctwo.

Literatura:

  1. Badora S., Teoretyczne aspekty sieroctwa i jego opiekuńczej kompensacji. W: System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie. Red. S. Badora, D. Marzec, Kraków 2002.
  2. Czeredrecka B., Potrzeby psychiczne sierot społecznych. Warszawa 1988.
  3. Dąbrowski Z., Pedagogika opiekuńcza w zarysie. cz.1, Olsztyn 2006.
  4. Izdebska J., Dziecko osamotnione w rodzinie. Białystok 2004.
  5. Janicka I., Rodzina a poczucie osamotnienia, w: Współcze.na rodzina polska, jej stan i perspektywy. Red. H. Cudak, H. Marzec, Mysłowice 2005, t. I.
  6. Jundziłł E., Pawłowska R., Sieroctwo dziecięce – choroba XX wieku. Realizacja prawa dziecka do szacunku na przykładzie domu dziecka. w: Pedagogika opiekuńcza w okresie demokratycznych przemian. Red. J. Żebrowski, Gdańsk 1998.
  7. Jundziłł I., Sytuacja dziecka osieroconego a zadania w zakresie opiekuńczo – wychowawczym, W: Studia Pedagogiczne. Red. E. Trempała, t. LVIII, 1992.
  8. Kelm A., Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej Wa.rszawa 1983.
  9. Kozak S., Sieroctwo społeczne. Warszawa 1986.
  10. Łopatkowa M., Samotność dziecka. Warszawa 1989.
  11. Maciaszkowa J., Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej. Warszawa 1991.
  12. Matejek J., Działalność ośrodków adopcyjno – opiekuńczych w procesie przygotowania i wspierania rodzin zastępczych. Kraków 2008.
  13. Milewska E., Kim są rodzice adopcyjni. Warszawa 2003.
  14. Obuchowska I., Dziecko zagubione w sieroctwie. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 1998, nr 5.
  15. Olearczyk T. E., Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny. Kraków 2008.
  16. Pawłowska R., Jundziłł I., Pedagogika człowieka samotnego. Gdańsk 2000.
  17. Raport o stanie sieroctwa społecznego oraz współdziałaniu w zapobieganiu i zwalczaniu tego zjawiska. Warszawa 1981.
  18. Schutterly – Fita M., Dlaczego są opuszczone dzieci. Kraków 1992.
  19. Sendyk M., Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001.
  20. Szymborska A., Sieroctwo społeczne. Warszawa 1969.
  21. Weszka W., Poczucie sieroctwa duchowego u dzieci. W: Stan i koncepcja rozwoju opieki i wychowania w Polsce. Red. Z. Brańka, J. Kuźma, Kraków 1996.
  22. Wojtyniak J., Radlińska H., Sieroctwo. Zasięg i wyrównywanie. Łódź 1946.

Autorka hasła:

dr Marzena Ruszkowska, PSW Biała Podlaska

Przypisy:


  1. B. Czeredrecka, Potrzeby psychiczne sierot społecznych, Warszawa 1988, s.44.
  2. S. Badora, Teoretyczne aspekty sieroctwa i jego opiekuńczej kompensacji, w: System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, (red.) S. Badora, D. Marzec, Kraków 2002, s. 72 – 73.
  3. J. Wojtyniak, H. Radlińska, Sieroctwo. Zasięg i wyrównywanie, Łódź 1946, s.9.
  4. A. Szymborska, Sieroctwo społeczne, Warszawa 1969, s. 13.
  5. Por: I. Janicka, Rodzina a poczucie osamotnienia, w: Współczesna rodzina polska, jej stan i perspektywy, (red.), H. Cudak, H. Marzec, Mysłowice 2005, t. I; I. Obuchowska, Dziecko zagubione w sieroctwie, „ Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”, 1998, nr 5; M. Sendyk, Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego, Kraków 2001.
  6. A. Szymborska, Sieroctwo…, s.14.
  7. T. E. Olearczyk, Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny, Kraków 2008, s. 105.
  8. Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza w zarysie, cz.1, Olsztyn 2006, s. 60 – 61.
  9. J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, Białystok 2004, s.26-29.
  10. Por: M. Schutterly – Fita, Dlaczego są opuszczone dzieci, Kraków 1992; W. Weszka, Poczucie sieroctwa duchowego u dzieci, w: Stan i koncepcja rozwoju opieki i wychowania w Polsce, (red.) Z. Brańka, J. Kuźma, Kraków 1996; E. Jundziłł, R. Pawłowska, Sieroctwo dziecięce – choroba XX wieku. Realizacja prawa dziecka do szacunku na przykładzie domu dziecka, w: Pedagogika opiekuńcza w okresie demokratycznych przemian, (red.) J. Żebrowski, Gdańsk 1998.
  11. M. Łopatkowa, Samotność dziecka, Warszawa 1989, s. 102 -108.
  12. S. Kozak, Sieroctwo społeczne, Warszawa 1986, s. 5, 9.
  13. Tamże, s. 34-35.
  14. I. Jundziłł, Sytuacja dziecka osieroconego a zadania w zakresie opiekuńczo – wychowawczym, „Studia Pedagogiczne”, (red.) E. Trempała, t. LVIII, 1992, s.100-102.
  15. M. Schutterly – Fita, Dlaczego …, s. 21.
  16. I. Janicka, Rodzina a poczucie osamotnienia, w: Współczesna rodzina polska, jej stan i perspektywy, ( red.), H. Cudak, H. Marzec, Mysłowice 2005, t. I, s. 328.
  17. I. Obuchowska, Dziecko zagubione w sieroctwie, „ Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze, 1998, nr 5, s. 3-6.
  18. A. Kelm, Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, Warszawa 1983.
  19. Raport o stanie sieroctwa społecznego oraz współdziałaniu w zapobieganiu i zwalczaniu tego zjawiska, Warszawa 1981.
  20. J. Matejek, Działalność ośrodków adopcyjno – opiekuńczych w procesie przygotowania i wspierania rodzin zastępczych, Kraków 2008, s. 13.
  21. J. Maciaszkowa, Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1991, s.91-92.
  22. R. Pawłowska, I. Jundziłł, Pedagogika człowieka samotnego, Gdańsk 2000, s. 216.
  23. E. Milewska, Kim są rodzice adopcyjni, Warszawa 2003, s. 31.
  24. B. Czeredrecka, Potrzeby …, s. 51.