Trend sekularny

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Kierunkowe, długofalowe zmiany w procesie wzrastania i rozwoju w populacjach współczesnych w porównaniu do populacji wcześniejszych przejawiające się jako międzypokoleniowe zmiany wymiarów i tempa rozwoju w postaci wyższych wskaźników rozwoju fizycznego dzieci, wcześniejszego dojrzewania płciowego, wcześniejszego zakończenia procesu wzrastania oraz osiągania większych dorosłych wymiarów ciała, w literaturze antropologicznej znane są pod nazwą trendów sekularnych (saeculum (łac.) – pokolenie), tendencji przemian lub zmienności czasowej. Zmiany te mające charakter nieewolucyjny (adaptabilny) zauważone już w połowie XIX wieku, stopniowo się nasilały: wielkość trendu wysokości ciała pod koniec XIX wieku szacowano na 0,3cm na dekadę, w początkach XX wieku na 0,5cm a w połowie XX wieku na 1- 3cm na dziesięciolecie. Największe natężenie trendu sekularnego ma miejsce w okresach o największej dynamice wzrastania, szczególnie w okresie pokwitania. Pozytywny trend sekularny obserwowany jest w odniesieniu do długości ciała i masy ciała noworodków, jednak natężenie trendu jest niewielkie, ze względu na ograniczenia jakie stanowi wielkość miednicy i macicy matki. Pozytywne trendy sekularne obserwowano na każdym etapie progresywnej ontogenezy, jednak najintensywniejsze zmiany w kierunku wysokoroślenia (2 – 3 cm na 10 lat) obserwuje się u dzieci (bardziej nasilone u chłopców) w okresie pokwitania, równocześnie z przyspieszeniem dojrzewania płciowego. Zwiększanie się przeciętnej wysokości ciała w kolejnych pokoleniach osób dorosłych szacowano w oparciu o badania antropometryczne poborowych. Z badań prowadzonych przez Zakład Antropologii PAN we Wrocławiu wynika, że w Polsce w ostatnim stuleciu średnia wysokość ciała tych młodych mężczyzn zwiększyła się o 11cm (ze 166cm w roku 1927 do 177cm w 2001 roku). W życiu codziennym zmiany te manifestują się przerastaniem ojców przez synów, matek przez córki. Obok zmian wymiarów ciała trend sekularny przejawia się ogólnym przyspieszeniem rozwoju znanym pod nazwą akceleracji rozwoju (→akceleracja rozwoju). Szybsze w populacjach współczesnych tempo rozwoju manifestuje się wcześniejszym występowaniem typowych zjawisk rozwojowych: szybszym procesem kostnienia szkieletu, wcześniejszym wyrzynaniem się zębów, wcześniejszym występowaniem typowych chorób wieku dziecięcego, wcześniejszym dojrzewaniem płciowym oraz wcześniejszym zakończeniem procesu wzrastania.

Trendy sekularne przejawiają się z większym nasileniem w cechach długościowych niż szerokościowych, co skutkuje pewną leptosomizacją sylwetki. Zjawiskom wysokoroślenia populacji, w tym populacji polskiej, towarzyszą jednak pewne przeciwstawne tendencje tj. trend narastania nadwagi i otyłości oraz obserwowany w ostatnich latach brak pozytywnych zmian w rozwoju motorycznym a nawet regres sprawności fizycznej dzieci i młodzieży przy utrzymującym się trendzie cech somatycznych. Zjawisko to zauważono w wielu współczesnych badaniach i określono „rozwieraniem się nożyc” między rosnącym poziomem cech somatycznych a malejącą sprawnością fizyczną dziecka.

Trendy sekularne są zjawiskiem o charakterze fluktuacyjnym: słabną lub nawet przybierają kierunek ujemny w okresach kryzysów związanych z załamaniem się koniunktury ekonomicznej i nasilają się w miarę poprawy warunków bytowych. Z kolei utrzymujący się przez czas dłuższy wysoki poziom cywilizacyjny, przede wszystkim w zakresie żywienia i warunków higienicznych, powoduje osłabienie lub nawet zanikanie trendów sekularnych, jak to ma miejsce w niektórych krajach Europy zachodniej, w Skandynawii i w USA. Fakty te rzucają pewne światło na przyczyny trendów sekularnych, aczkolwiek mechanizm trendów sekularnych jest złożony i nie w pełni wyjaśniony. Najbardziej powszechny jest pogląd iż główną przyczyną zmian sekularnych jest zespół czynników związanych ze środowiskiem bytowania: poprawa sposobu odżywiania pod względem ilościowym i jakościowym (m. in. wzrost spożycia białka) unikanie nadmiernych wydatków energetycznych (m. in. ciężkiej pracy fizycznej dzieci) warunki higieniczne (spadek zachorowalności) i inne.

Wśród przyczyn tendencji przemian wymienia się również pewien wpływ czynników genetycznych. Podkreślana jest rola heterozji (dzieci urodzone z rodziców pochodzących z miejsc odległych są bardziej wrażliwe na wpływy środowiskowe i jeśli są one korzystne uzyskują wyższy poziom rozwoju somatycznego w porównaniu do dzieci urodzonych z rodziców pochodzących miejsc nieodległych tj. przy mniejszym tzw. promieniu krzyżowania). Efektem heterozji tłumaczy się też gwałtowne zmiany dorosłej wysokości ciała w pierwszym pokoleniu migrantów. Istnieją też poglądy których autorzy uważają, że podnoszenie się ostatecznej wysokości ciała jest wynikiem procesów mikroewolucyjnych, wywołanych przez międzypokoleniową zmianę struktury genetycznej populacji.

Na ogół uważa się, że trend sekularny jest zjawiskiem pozytywnym, pozwala bowiem w warunkach korzystniejszej sytuacji ekonomiczno-społecznej na pełniejszą realizację potencjału genetycznego, przy założeniu, że każdy osobnik posiada genetycznie zdeterminowany zakres reakcji fenotypowej tzw. normę reakcji a osiągnięcie górnego pułapu tej normy umożliwiają optymalne warunki środowiskowe. Mimo, że w Polsce nasilenie trendów sekularnych słabnie, to jednak nie mamy do czynienia z wyczerpaniem się potencjału wzrostowego populacji, co oznacza możliwość zwiększania się przeciętnej wysokości ciała w populacji polskiej.

Zjawiska trendów sekularnych niosą jednak ze sobą pewne skutki, które można określić jako negatywne. Akceleracja rozwoju, której efektem jest wcześniejsze zakończenie wzrastania, jest procesem którego kierunek jest przeciwny w stosunku do kierunku zmian w ewolucji człowieka, oznacza bowiem skrócenie okresu progresywnej ontogenezy, zatem przewaga jaką człowiek uzyskał w wyniku wydłużenia okresu dzieciństwa i młodości zostaje przynajmniej częściowo utracona. Nie jest też korzystna nadmierna leptosomizacja sylwetki, która nie jest stabilizowana przez rozwój elementów szerokościowych szkieletu i umięśnienia; taka wydłużona ale wiotka sylwetka szybko rosnącego młodego człowieka znacznie łatwiej ulega deformacjom i jest jedną z przyczyn rosnącej częstości wad postawy dzieci i młodzieży. Będące jednym z głównych przejawów trendów sekularnych przyspieszenie dojrzewania płciowego ma swoje konsekwencje społeczne i pedagogiczne, akceleracji dojrzewania biologicznego nie towarzyszy bowiem przyspieszenie dojrzewania psychicznego i społecznego.

Kieszonka:
Dojrzały biologicznie młody człowiek nie jest przygotowany psychicznie i społecznie do roli jaką mogą mu narzucić jego zachowania seksualne. Ta „próżnia” jaka powstaje między dojrzałością biologiczną a dojrzałością psychiczną i społeczną jest szacowana na ok. 6 – 10 lat. Z całą pewnością nie jest też korzystny trend ku nadwadze i otyłości, jednak przyczyny tego kierunku zmian są inne niż w przypadku trendu wysokoroślenia i przyspieszenia rozwojowego.

Literatura:

  1. Bielicki T., Charzewski J., 1977. Badania nad przerastaniem rodziców przez potomstwo. Wychowanie Fizyczne i Sport, 3, 49 – 59.
  2. Bielicki T., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski C., 1997. Nierówności społeczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965 – 1995. Monografie Zakładu Antropologii PAN, Nr 16, Wrocław.
  3. Bielicki T., Szklarska A., Kozieł S., Welon Z., 2003. Transformacja ustrojowa w Polsce w świetle antropologicznych badań 19-letnich mężczyzn. Monografie Zakładu Antropologii PAN, Nr 23, Wrocław.
  4. Bocheńska Z., 1978. Zmiany w rozwoju osobniczym człowieka w świetle trendów sekularnych i różnic społecznych. Wyd. II. Praca monograficzna Nr 5 AWF Kraków.
  5. Bocheńska Z., Gołąb S., 1988. Zmienność sekularna wybranych cech morfologicznych oraz dojrzewania płciowego. [W:] Dziecko krakowskie. Monografia Nr 34 AWF Kraków, 245 – 273.
  6. Charzewski J., 1998. Wiek menarche dziewcząt warszawskich 1986 – 1997. Wychowanie Fizyczne i Sport 1, 61 – 66.
  7. Chrzanowska M., Gołąb S., Żarów R., Sobiecki J.. Matusik S., 2002. Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Pediatria Polska LXXVII, 2, 113 – 119.
  8. Chrzanowska M., Gołąb S., Brudecki J., 2013. Zmiany sekularne w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieży krakowskiej, [W:] Wzrastanie i dojrzewanie dzieci i młodzieży Krakowa na przełomie XX i XXI wieku. Monografie Nr 25, AWF Kraków, 54 – 63.
  9. Cole T. J., 2003. The secular trend in human physic growth: a biological view. Economics and Human Biology, 1, 161 – 168.
  10. Cichocka B., Żarów R., 2002. Zmiany sekularne wieku menarche u dziewcząt z Krakowa, Warszawy i Wrocławia w latach 1965 – 2000 a sytuacja psychosocjalna. Pediatria Polska, LXXVII, 4, 317 – 332.
  11. Cieślik J., 1979. Wielopoziomowy rozwój fenotypowy populacji i osobnika w ontogenezie. Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań.
  12. Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A., 1985. Rozwój cech morfologicznych i proporcji ciała [W:] Malinowski A., Strzałko J. (red.) Antropologia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa – Poznań. 491 – 510.
  13. Dobosz J., 2004. Trendy sekularne sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce. [W:] Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. Siódme Warsztaty Antropologiczne. AWF Warszawa, 55 – 73.
  14. Gołąb S., Chrzanowska M., Żarów R., Sobiecki J., Brudecki J., 2002. Secular changes in the physical development of children and adolecsents in Cracow in the last three decades of the 20th century. Physical Education and Sport, No 3, 315 – 329.
  15. Kopczyński M., 2006. Wielka transformacja. Badania nad uwarstwieniem społecznym i standardem życia w Królestwie Polskim 1866 – 1913 w świetle pomiarów antropometrycznych poborowych. Oficyna Wydawnicza Mówią Wieki. Warszawa.
  16. Kowal M., Cichocka B., (red.), 2011. Międzypokoleniowe zmiany w budowie ciała i akceleracja pokwitania u dzieci i młodzieży w wieku 7 – 15 lat z populacji wielkomiejskiej w świetle uwarunkowań psychosocjalnych. Monografie Nr 5 AWF Kraków.
  17. Milicer H., 1966. Zjawisko trendu sekularnego w populacji polskiej. Wychowanie Fizyczne i Sport. X, 1.
  18. Łaska-Mierzejeska T., Łuczak E., 1993. Biologiczne mierniki sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce latach 1967, 1977, 1987. Monografie Zakładu Antropologii PAN Nr 10, Wrocław.
  19. Panek S., Bocheńska Z., Chrzanowska M., 1979. Zmiany sekularne w rozwoju dzieci i młodzieży Nowej Huty w latach 1967 – 1977. Materiały i Prace Antropologiczne Nr 97, Wrocław, 3 – 16.
  20. Piontek J., 2004. Wysokość ciała populacji ludzkich w okresie neolitu w Europie Środkowej: zmiana adaptacyjna czy trend sekularny? [W:] Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. Siódme Warsztaty Antropologiczne. AWF Warszawa, 7 – 30.
  21. Przewęda R., Dobosz J., 2003. Growth and physical fitness of Polish youth in two succesive decades. The Journal of Sports Medicine and Turism Fitness. Vol. 43, 1 – 10.
  22. Siniarska A., 1983. Tendencja przemian populacji polskich na tle warunków środowiskowych. Zdrowie Publiczne, 94, 4, 183 – 191.
  23. Szklarska A., Kozieł S., Bielicki T., Welon Z., 2004. Polacy rosną czy tyją? Międzypokoleniowe trendy sekularne na tle zmian społeczno-ekonomicznych. [W:] Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. Siódme Warsztaty Antropologiczne. AWF Warszawa, 31 – 38.
  24. Tanner J. M. 1963. Rozwój w okresie pokwitania. PZWL Warszawa.
  25. Welon Z., 1976. Trend sekularny. [W:] Mały słownik antropologiczny. Wiedza Powszechna. Warszawa, 467 – 469.
  26. Wolański N., 1967. Tendencje przemian u Homo sapiens, jej elementy i przyczyny. Kosmos A, 16, 4, 381 – 401.
  27. Wolański N., 2012. Międzypokoleniowe przemiany przebiegu ontogenezy [W:] Wolański N. Biologiczny rozwój człowieka. Wyd. Ósme. PWN. 572 – 586.
  28. Woynarowska B., 2010. Rozwój biologiczny człowieka [W:] Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. PWN Warszawa, 53 – 55.
  29. Ziółkowska-Łajp E., 1999. Studia tendencji przemian cech morfologicznych. Uwarunkowania i skutki w świetle badań wieloletnich. Monografie Nr 336 AWF Poznań.
  30. Żarów R., Chrzanowska M., Cichocka B., Gołąb S., Brudecki J., Sobiecki J., 2006. Trendy sekularne wieku menarche dziewcząt krakowskich [W:] Wszystkich rzeczy miarą jest człowieka. Tower Press. Sopot, 138 – 142.


Autorka hasła:

prof. dr hab. Maria Chrzanowska, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie