Władza rodzicielska
Instytucja władzy rodzicielskiej wywodzi się z rzymskiej patria potestas, będącej określeniem władzy ojca. Przynależność do familii rzymskiej była jednoznaczna z podległością wobec władzy ojcowskiej. Władza ojcowska w Rzymie miała charakter dożywotni. Wcześniejsze jej zakończenie zależało od woli ojca. Zmiana przynależności familijnej następowała zazwyczaj w skutek arogacji, adopcji lub oddania córki w małżeństwo cum manu[1]. W prawie rzymskim zakres władzy rodzicielskiej był prawie nieograniczony. Zwierzchnikowi familijnemu przysługiwało uprawnienie do dysponowania życiem członków rodziny, które w późniejszym okresie ograniczono do możliwości karcenia dzieci. Na fundamencie rodziny rzymskiej powstał ustrój, który w stanie niezmienionym występował do początków XIX w. We wczesnym średniowieczu zasięg władzy ojcowskiej przypominał uprawnienia rzymskiego pater familias. Ojciec posiadał władzę rodzinną, która była zupełna i nieograniczona pod względem majątkowym i osobistym[2]. Ewolucja stosunków prawnych między rodzicami a dziećmi w systemach prawnych poszczególnych krajów trwała przez kolejne stulecia. W polskim systemie prawnym problematyka władzy rodzicielskiej jest uregulowana w art.92-112 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego[3].
Zgodnie z art.95§1 k.r.o. władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. Ustawa nie definiuje jednak wprost, co należy rozumieć pod tym pojęciem. W doktrynie prawniczej wyrażane są poglądy, iż jest to "ogół obowiązków i praw rodziców względem małoletniego dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów"[4]. Na etapie prac projektowych nad zmianą ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 6 listopada 2008r.[5] rozważono zastąpienie go pojęciem "piecza rodzicielska" albo "odpowiedzialność rodzicielska". Zrezygnowano z tych propozycji uznając taką zmianę za bezcelową. Zwrócono uwagę na fakt, iż rodzice powinni posiadać "władcze" kompetencje wobec dziecka i jego majątku, gdyż nie jest ono w stanie samodzielnie podejmować decyzji odpowiednich dla swojego dobra. Wynika to ze stanu jego rozwoju fizycznego, psychicznego i intelektualnego, a także niewielkiego poziomu doświadczenia życiowego. Jak podkreślono, władza rodzicielska nie wyklucza uwzględniania opinii i rozsądnych życzeń dziecka, czy też możliwości udziału dzieci przy podejmowaniu decyzji dotyczących ich spraw[6]. Wśród przedstawicieli doktryny prawniczej są zróżnicowane poglądy w zakresie ewentualnej zmiany tego pojęcia. J.Strzebińczyk popiera postulat zastąpienia nazwy tej instytucji zwrotem "piecza rodzicielska". Autor zwraca uwagę, że obecne rozwiązania wyeksponowały w relacjach z dzieckiem głównie obowiązki rodziców. Autor podkreśla, iż wprowadzona zmiana nie powinna wpłynąć na pogorszenie się autorytetu rodziców, który nie zależy od unormowań prawnych. Rodzice w dalszym ciągu posiadaliby możliwość ustalania dyspozycji postępowania dziecka i przymuszenia go do określonego zachowania, jeśli byłoby to zgodne z jego dobrem[7]. Z kolei według J. Ignaczewskiego najodpowiedniejszym sformułowaniem jest "odpowiedzialność rodzicielska". Podkreśla on, iż bez wątpienia obowiązki rodziców w odniesieniu do relacji z dziećmi zajmują miejsce pierwszoplanowe. Natomiast uprawnienia rodziców są jedynie wtórnym składnikiem władzy, mającym służyć dobru dziecka. Według J.Ignaczewskiego zatem termin "władza rodzicielska" jest niewłaściwy, gdyż eksponuje tę część stosunków, która ma charakter pochodny, a nie zasadniczy[8].
Należy zwrócić uwagę, iż Konstytucja RP[9] w art. 48 ust.1 kładzie nacisk na prawo rodziców: „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (…)”. Tymczasem kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 95§1 podkreśla przede wszystkim obowiązek i prawo rodziców: „Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.”
Z władzą rodzicielską związany jest obowiązek dziecka posłuszeństwa wobec rodziców, a w sprawach, w których dziecko może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra ( art. 95§2 k.r.o.).
Podmiotami władzy rodzicielskiej są rodzice oraz dziecko. W przypadku ojca dziecka, przysługiwanie władzy rodzicielskiej od chwili urodzenia się dziecka jest uzależnione od tego, czy pomiędzy ojcem a dzieckiem zostało prawnie ustalone pochodzenie. Ponadto jej nabycie od chwili urodzenia się dziecka zależy od tego czy nie doszło do ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej ojca np. poprzez jej pozbawienie, jak może to mieć miejsce na wypadek sądowego ustalenia ojcostwa. W przypadku gdy dziecko pozamałżeńskie zostaje uznane przez ojca (uznanie ojcostwa – art.73-77 k.r.o.), nabywa on władzę rodzicielską w chwili dokonania uznania. Jeśli dziecko urodzone zostanie w małżeństwie, mąż matki, w stosunku do którego zastosowanei ma domniemanie pochodzenia od męża matki, nabywa władzę rodzicielską w chwili urodzenia się dziecka. Władza rodzicielska rodziców nad dzieckiem trwa aż do osiągnięcia przez nie pełnoletności (art. 92 k.r.o.). Zgodnie z art. 93§1 k.r.o. władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, przy czym każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania (art.97§1k.r.o.). Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że każdy z rodziców jest uprawniony i zobowiązany do samodzielnego realizowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, zwłaszcza jeśli chodzi o reprezentację dziecka, bowiem wyraźnie w art. 98 k.r.o., każde z rodzicow posiadającego władzę rodzicielską może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Ustawodawca wymaga jednak, aby w istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygali wspólnie (art.97§2 k.r.o.), a gdy nie są w stanie osiągnąć porozumienia, wówczas o istotnej dla dziecka sprawie rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Jeżeli jedno z rodziców nie żyje albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców (art.94§1 k.r.o.). Również w przypadku gdy władza rodzicielska jednego z rodziców zostaje zawieszona lub gdy został jej pozbawiony, władza rodzicielska nad dzieckiem przysługuje drugiemu. Należy podkreślić, że ograniczenie, zawieszenie czy pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma wpływu na inny obowiązek wynikający z pokrewieństwa, a mianowicie na obowiązek alimentacyjny. Ten obowiązek obciąża rodziców nawet w przypadku, gdy nie posiadają oni władzy rodzicielskiej. Zgodnie bowiem z art. 128 k.r.o. obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Podobnie w przypadku realizacji prawa do kontaktów, które w oparciu o art. 113§1k.r.o. przysługuje niezależnie od władzy rodzicielskiej.
Na treść władzy rodzicielskiej składają się następujące elementy: piecza nad osobą dziecka, zarząd majątkiem dziecka oraz reprezentacja dziecka (art. 95 k.r.o.). Pojęcie pieczy nad osobą dziecka obejmuje wychowanie dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską i kierowanie nim. Ustawodawca wskazuje wyraźnie na ten obowiązek w art.96§1 k.r.o. Zgodnie z tą regulacją, rodzice zobowiązani są ponadto troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień Z tej powinności wynika konieczność zapewnienia dziecku właściwych warunków materialnych, opieki zdrowotnej oraz ochrony przed niebezpieczeństwem[10]. Wszelkie działania w ramach władzy rodzicielskiej powinni oni wykonywać tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 §3). W ramach pieczy nad majątkiem dziecka ustawodawca w art.101§1 k.r.o. nakłada na rodziców obowiązek zachowania należytej staranności przy sprawowaniu zarządu nad majątkiem dziecka. Spod zarządu rodziców wyłączone są jednak zarobki dziecka oraz przedmioty oddane mu do swobodnego użytku. Wyłączenia zarządu majątkiem przez rodziców może również zażądać darczyńca lub testator, poprzez zastrzeżenie, że przedmioty przypadające dziecku z tytułu darowizny lub testamentu, nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. Jeżeli natomiast rodzice zamierzaliby dokonać czynności przekraczającej tzw. zwykły zarząd lub wyrazić zgodę na dokonanie takich czynności przez dziecko, wówczas ustawodawca zobowiązuje ich do uprzedniego uzyskania zgody od sądu opiekuńczego[11]. Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia „zwykłego zarządu”. J.Ignatowicz podaje, iż czynności zwykłego zarządu polegają na załatwieniu bieżących spraw związanych ze zwykłą eksploatacją rzeczy i utrzymaniu jej w stanie niepogorszonym, w ramach aktualnego jej przeznaczenia, natomiast wszystkie czynności nie mieszczące się w tych granicach, stanowią czynności przekraczające zwykły zarząd[12]. Jeżeli natomiast majątek dziecka, którym zarządzają rodzice w ramach posiadanej władzy rodzicielskiej przynosi dochód, wówczas zgodnie z art. 103 k.r.o. powinien być on przede wszystkim obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, nadwyżka zaś na inne uzasadnione potrzeby rodziny. Po ustaniu zarządu rodzice obowiązani są oddać dziecku lub jego przedstawicielowi ustawowemu zarządzany przez nich majątek dziecka ( art. 105 k.r.o.).
Trzeci element władzy rodzicielskiej – reprezentacja dziecka została uregulowana w art. 98 k.r.o. Zdaniem T. Smyczyńskiego obowiązek ten jest instrumentem służebnym w stosunku do dwóch pozostałych elementów władzy rodzicielskiej i ma na celu wykonywanie związanych z nimi zadań[13]. W treści art. 98 § 2 k.r.o. zawarto okoliczności w których żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka tj. przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską, przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania. Sąd Najwyższy w uchwale z 1961r. podkreślił, że w przypadku, gdy rodzice nie mają umocowania lub przekraczają jego zakres wykonane w imieniu dziecka czynności są bezwzględnie nieważnie i nie podlegają konwalidacji[14]. A.Zieliński zwraca uwagę, że przedstawicielstwo ustawowe obejmuje również czynności procesowe, bowiem jak stanowi art. 66 Kodeksu postępowania cywilnego oraz art. 30§2 Kodeksu postępowania administracyjnego dziecko nie posiadające zdolności procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swojego przedstawiciela ustawowego[15].
W wykonywaniu władzy rodzicielskiej rodzice mają możliwość skorzystania z pomocy sądu opiekuńczego oraz innych organów władzy publicznej, ilekroć jest ona im potrzebna do należytego sprawowania władzy rodzicielskiej (art. 100 k.r.o.).
Za nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej ustawodawca nie przewidział w k.r.o. żadnej formy odpowiedzialności odszkodowawczej. Należy zatem odwołać się do zasad ogólnych tj. odpowiedzialności kontraktowej określonej w art. 471 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi”. Wobec dziecka rodzice mogą również ponosić odpowiedzialność deliktową, określoną w art. 415 k.c.: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Jeżeli natomiast dziecko wyrządzi szkody osobie trzeciej, wówczas stosownie do art. 427 k.c. odpowiedzialność ponoszą rodzice, chyba, że uczynili oni zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru.
Nieprawidłowości w wykonywaniu władzy rodzicielskiej mogą stanowić podstawę do do ingerencji sądu opiekuńczego we władzę rodzicielską poprzez ograniczenie, zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej. Przesłanki do ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej uregulowane zostały w art.109-112 k.r.o, natomiast przepisy prawne regulujące procedurę postępowania w tego rodzaju sprawach są uregulowane w art. 579-5792 k.p.c. |
Literatura podstawowa: Prawo rodzinne i opiekuńcze z komentarzami
Autorka hasła:
dr Aleksandra Wilk, Uniwersytet Opolski
Przypisy:
- ↑ W. Litewski, Prawo Rzymskie Prywatne. Warszawa 2003, s. 190-191.
- ↑ M. Dobrzański, Historya prawa niemieckiego w zarysie wraz z historyą tego prawa w Polsce, Kraków 1876, s. 27, 128.
- ↑ Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 2012, poz.788 ze zm. j.t.)
- ↑ W. Stojanowska, Władza rodzicielska, Warszawa 1988, s.7; J. Ignatowicz w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003, s. 801.
- ↑ Utawa z dnia 6 listopada 2008r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2008 nr 220, poz.1431)
- ↑ Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, s. 7 i nast., http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/1E8CDBD5F38B2E25C125746700371126/$file/629.pdf [dostęp 1.02.2015 r.]
- ↑ J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2013, s. 247-248.
- ↑ J. Ignaczewski, Pochodzenie dziecka i władza po nowelizacji. Komentarz, Warszawa 2009, s. 138-140.
- ↑ Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U. 1997 Nr 78, poz.483 ze zm.)
- ↑ T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005, s. 205.
- ↑ Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 kwietnia 2007r. II UK 178/06 OSNP 2008/9-10/141 uznał, że: „Umowa dzierżawy zawarta bez zgody sądu opiekuńczego przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych jest nieważna jako przekraczająca zakres zwykłego zarządu i nie podlega konwalidacji na podstawie art. 18 k.c.”.
- ↑ J.Ignatowicz, prawo rzeczowe, Warszawa 1997, s.131.
- ↑ T. Smyczyński, Prawo..., op. cit. 2005, s. 204.
- ↑ Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1961 r.I CO 16/61, OSNCP 1963, nr 9, poz. 187.
- ↑ A.Zieliński, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2011, s.196.