Edukacja formalna / edukacja nieformalna / terminowanie

Triada pojęciowa, będąca zarazem typologią, stosowana do rozróżniania typów edukacji. Według niej edukacja dzieli się na: 1) edukację formalną, 2) terminowanie i 3) edukację nieformalną. Główne kryteria ich rozróżnienia to: stopień ich sformalizowania i oddzielenia od codziennego życia, stopień uwolnienia od kontekstu wiedzy będącej przedmiotem procesu edukacji oraz stopień namysłu nad nimi, jaki mają osoby biorące w nich udział. Typologia ta jest stosowana w kręgu nauki anglosaskiej przede wszystkim w obrębie psychologii międzykulturowej (cross-cultural psychology) i antropologii kulturowej. Najważniejsi badacze opisujący ją w sposób syntetyczny to Michael Cole, Sylvia Scribner i Jean Lave.

Edukacja formalna (formal education) to sytuacja edukacyjna, której ramy czasowe, przestrzenne i społeczne są dość ściśle określone i wydzielone ze sfery codzienności. Jej przedmiotem jest wiedza pozakontekstowa (oparta na pojęciach typu naukowego według terminologii Lwa S. Wygotskiego)<ref.L. S. Wygotski, Myślenie i mowa, Warszawa 1989.</ref>, której przyswojenie odbywa się często za pomocą metajęzyka (języka budującego znaczenia słów w sposób bardziej abstrakcyjny i pozakontekstowy, niż robi to mowa potoczna), którego stosowanie wymaga użycia specyficznego zestawu praktyk społeczno-poznawczych zwanych piśmiennością. Ponadto edukacja formalna jest przedmiotem szczególnej refleksji ze strony osób nią zainteresowanych, zwłaszcza wychowawców i wychowanków, i zwykle odbywa się wśród osób połączonych wyłącznie więzami instytucjonalnymi wynikającymi właśnie z edukacji, a nie z innych więzów społecznych (pokrewieństwa, sąsiedztwa itp.). Najczęściej przywoływanym przykładem edukacji formalnej są działania edukacyjne podejmowane w ramach instytucji edukacyjnych, przede wszystkim różnego rodzaju szkół. Są to zarówno odmiany szkół powstałe w społeczeństwach z kręgu kultur euroamerykańskich, a więc związane z edukacją masową, powszechną, prowadzoną przez państwo narodowe i opartą na racjonalności typu naukowego (tzw. IPBS), jak i warianty szkół z kręgu kultur pozaeuropejskich oparte ma kryteriach społecznych i religijnych (np. szkoły koraniczne ze świata współczesnego islamu, szkoły konfucjańskie dla urzędników z czasów starożytnego Dalekiego Wschodu).

Terminowanie (apprenticeship) to długotrwałe, przebiegające poza środowiskiem rodzinnym, uczenie się określonego korpusu wiedzy praktycznej dokonujące się pod okiem mistrza, z którym uczeń lub jego rodzina zawiera kontrakt określający warunki tej nauki. Warunkiem niezbędnym terminowanie jest więc osobista relacja społeczna nawiązana pomiędzy mistrzem a uczniem. Uczenie się obejmuje nie tylko wiedzę techniczną tyczącą sposobu wykonania rzeczy, ale także wiedzę moralną obejmującą sposoby zachowywania się, a często sposoby i treść myślenia charakterystyczne dla danej działalności. Najczęściej przywoływanym przykładem terminowania jest uczenie się rzemiosła w miejskich społeczeństwach średniowiecznej Europy (branie w termin), w czasie którego uczeń przechodził pod opiekę, kontrolę i władzę mistrza na okres kilkuletni, w zamian będąc zobowiązanym do pracy i życia wedle jego reguł. Po ukończeniu tego okresu uczeń zostawał terminatorem i miał prawo do opuszczenia mistrza oraz samodzielnego życia. Warto jednak pamiętać, że terminowanie nie ogranicza się tylko do społeczeństw historycznych lub pozaeuropejskich, różne formy terminowania są obecne także w społeczeństwach przemysłowych, gdzie łączy się idee edukacji szkolnej, praktycznej i pracy zawodowej (np. system G. Kerschentsteinera w XX w. Niemczech).

Edukacja nieformalna to nabywanie wiedzy konkretnej i jej przekazywanie dokonujące się w życiu codziennym wśród osób bliskich i spokrewnionych z ego (część socjologów będzie mówić tu o pierwotnej grupie odniesienia) i nie będące przedmiotem ich szczególnej refleksji. Edukacja nieformalna jest więc terminem o najszerszym zakresie znaczeniowym z całej triady i można go utożsamiać z enkulturacją lub socjalizacją (w zależności od pojmowania każdego z tych terminów). Najczęściej przywoływanym przykładem jest uczenie się konkretnej umiejętności praktycznej wśród ludów pozaeuropejskich, np. tkactwa. Ma ono miejsce wśród osób spokrewnionych, znanych bezpośrednio i bliskich, jest częścią codzienności, a wiodącą metodą jest naśladowanie (obserwowanie działań innych i samodzielna praktyka).

Kieszonka: W Polskiej humanistyce można napotkać nieco odmienne zastosowanie tej typologii. Najczęściej wykorzystuje się ją do zestawienia ze sobą edukacją szkolnej z edukacją pozaszkolną. Edukacja nieformalna jest tu rozumiana jako uzupełnienie lub rozbudowanie edukacji szkolnej (formalnej). Pojmuje się ją jako wszystkie sposoby uczenia się we współczesnych społeczeństwach z kręgu kultur euroamerykańskich realizowane poza systemem szkolnym, niesformalizowane, często oparte na relacjach niehierarchicznych i wolnym wyborze, polegające na praktycznej aktywności ucznia realizowanej w jego otoczeniu społecznym i kulturalnym. Proces ten trwa całe życie i może odbywać się za pomocą wielu kanałów (grup rówieśniczych, mediów, stowarzyszeń, organizacji itp.). Czasami edukację nieformalną utożsamia się z edukacją pozaformalną. Jak widać, w kręgu polskim pojęciu edukacji nieformalnej przypisuje się pewną celowość działań edukacyjnych i zakłada się, że podmioty biorące w niej udział mają (przynajmniej częściowo) świadomość ich edukacyjnego celu. Natomiast w kręgu anglosaskim uważa się, że w edukacji nieformalnej przekazywanie wiedzy jest tylko jednym z wielu celów, które pragną osiągnąć jednostki – cele edukacyjne są połączone z celami gospodarczymi czy społecznymi, a wymiar edukacyjny praktyki jest najczęściej podrzędny wobec innych jej wymiarów i często jest niezauważany.

Literatura uwidoczniona została w przypisach, podana jest do wglądu, do dodania przez czytelnika

Autor hasła:

dr Tarzycjusz Buliński, Uniwersytet Gdański

Przypisy:

---