Uczucia

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

W życiu codziennym, jak również w niektórych pracach psychologicznych, używa się zamiennie i równoważnie terminów: uczucia i emocje. Przykładem jest cały drugi tom psychologii (W. Witwickiego, 1962) poświęcony uczuciom, a D. G .Myers (2003), cały 13 rozdział – emocjom.

Między tymi terminami jest jednak różnica treściowa, na którą zwraca uwagę N. Sillamy (1995, s.66-67 i s.312). Jego zdaniem emocja to „globalna reakcja organizmu na niespodziewaną sytuację, na zakłócenie równowagi w stosunkach z otoczeniem. Uczucie, złożony stan emocjonalny, kombinacja mniej więcej stałych elementów emotywnych i wyobrażeniowych, trwający mimo ustania pobudzenia”. W opracowaniu treści tego rozdziału pracy przyjęliśmy termin bardziej „złożony’ – „uczucia”, bo rzeczywiście są one bardziej złożone niż „emocje”. Świadczą o tym podane w tekście liczne terminy (pojęcia określające różne stany i przejawy naszych uczuć).

Uczucie – uczucia – termin używany w obu liczbach (pojedynczej i mnogiej). Józef Pieter (2004, s.328) zdefiniowała jako „czynności psychiczne” ustosunkowywania się do przedmiotów (treści) poznania, stanowiące czy to bezpośrednią podnietę do działania, czy to istotne składniki motywacji postępowania”.

Jerzy Siuta (red.) (2005, s.300) określił uczucie, że jest to „złożony proces lub stan emocjonalny, albo postawa z dominującym komponentem emocjonalnym”.

W. Szewczuk (1979, s.313) uważa, że „uczucia są produktem rozwoju społecznego jednostki i odzwierciedlają jej stosunek do przedmiotów i innych ludzi jako nosicieli wartości społecznych…”. Przykładami i objawami ludzkich uczuć są: gniew, strach, nienawiść, lęk, zdziwienie, smutek, płacz, ironia, śmiech, zadowolenie, wstyd, wstręt, błogość, humor, komizm, wzruszenie, uniesienie, pasja, skrępowanie, zażenowanie, irytacja, niechęć, miłość, pragnienie, wrogość.

Procesy uczuciowe i emocjonalne spełniają rolę pośredniczącą w regulacji układów człowieka z otoczeniem, a także z samym sobą. Mają one znaczący wpływ na poziom energii i jej wydatkowanie. Podstawowe emocje ludzkie są odzwierciedleniem zróżnicowanych rodzajów stosunku jednostki do otaczającej ją rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Jest to przejaw wartościowania i oceny sytuacji, zdarzeń, rzeczy. Emocje organizują określone formy zachowania się ludzi, różnicują te formy i wyznaczają je.

J. Reykowski (1968) wyróżnia cztery główne rodzaje form wyrażania uczuć:

  • określone wzorce ekspresyjne (mimika, pantomimika, wokalizacja),
  • określone zachowanie wyładowujące energię, np. agresja,
  • określone zmiany w stanie świadomości,
  • gotowość do określonych stosunków z otoczeniem (zbliżanie, oddalanie, atak, kontakt fizyczny), czyli emocjonalne ustosunkowanie się (K.M.Czarnecki, s.2014, s.132).

Wszystko to, co człowiek poznaje, jak poznaje i ile poznaje, wywołuje u niego odpowiedni stan doznań i przeżyć uczuciowych. Człowiek poznaje nie tylko otoczenie i odpowiednio na nie reaguje, ale również poznaje samego siebie, swoje reakcje intelektualne, emocjonalne i motoryczne. Ma wiec możliwość kontrolowania samego siebie w procesie kontaktu z otoczeniem w określonych sytuacjach życiowych. Człowiek poznający otoczenie zawsze reaguje uczuciowo. Coś mu się podoba, coś mu się nie podoba, coś go cieszy lub drażni, coś smuci lub rozwesela, coś napawa zadumą lub nagłym olśnieniem. Wszystkie zatem skuteczne poznawanie rzeczywistości jest procesem twórczym, polegającym na ukształtowaniu myśli, uczuć i działań człowieka. Trzeba jednakże stwierdzić, że nie każdy człowiek posiada w jednakowym stopniu występujące i ukształtowane zdolności do myślenia, przeżywania i działania. Żeby dokładnie i skutecznie poznawać rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, trzeba dokładnie znać samego siebie, swoje motywy postępowania i działania, zainteresowania, zdolności, dążenia i plany życiowe, możliwości fizyczne i zdrowotne. Człowiek musi wiedzieć do czego dąży i jakie ma ku temu możliwości realizacyjne.

Poznawane rzeczy, przedmioty, zjawiska, sytuacje, zdarzenia wywołują w nas różne stany napięć uczuciowo-nerwowych określane mianem emocji. Człowiek zajmuje określoną oceniającą postawę wobec poznawanej rzeczywistości zgodnie z uznawanymi i ukształtowanymi u niego wartościami życiowymi. Wiadomo, że zawsze, kiedy procesowi poznawania towarzyszą dodatnie, szerokie i głębokie uczucia, efekty końcowe procesu poznawczego są znacznie lepsze, skuteczniejsze, trwalsze. Człowiek nigdy nie zachowuje się obojętnie wobec otaczającego świata. Nawet taka reakcja człowieka, która nazywamy obojętną, jest reakcją uczuciową, wartościującą, oceniającą określoną rzeczywistość. Nie ma „przepaści” między tym co poznajemy, a tym co przeżywamy, istnieje natomiast integracja i współzależność tych dwóch procesów psychicznych. Procesowi poznawania towarzyszy przeżywanie. Silne przeżycia warunkują jakość poznawanej rzeczywistości. W czasie kontaktu człowieka z rzeczywistością zachodzą w jego życiu psychicznym procesy, które nazywamy uczuciami, emocjami, nastrojami i afektami. Są to przejawy naszego osobistego stosunku do przedmiotów i zjawisk. Uczucia są procesem wartościującym rzeczywistość biologiczną i społeczną. Stany uczuciowe wyrażamy dość często w postaci fizjonomii naszej twarzy w postaci zdziwienia, smutku, radości, strachu. Objawy naszych uczuć zależą od otoczenia, w jakim się znajdujemy i stanu naszego organizmu.

Głównymi źródłami naszych uczuć i emocji są:

  • procesy fizjologiczne i potrzeby organizmu, (np. potrzeba pożywienia wywołuje uczucie głodu),
  • życie społeczne człowieka (normy prawne i moralne, zwyczaje, zasady),
  • poznawanie rzeczywistości (uczucia intelektualne związane z procesem uczenia się – powodzenia i niepowodzenia w nauce),
  • wyobraźnia prospektywna i myślenie (uczucie lęku wobec ważnego życiowego wydarzenia, jakie ma lub może nastąpić). (K. M. Czarnecki, 2014, s.133).

Uczucia ludzi i zwierząt badali:

  • Karol Darwin (1809-1882) – twórca ewolucjonizmu (K. Darwin, 1954);
  • C. Lange (1834-1900) – psychofizjolog duński (C. Lange, 1887);
  • Wiliam James (1842-1910)- amerykański filozof i psycholog, przedstawiciel pragmatyzmu (W. James, 1890);
  • Wiliam Mc Dougall (1871-1938) – amerykański psycholog społeczny, twórca teorii instytutów (W . Mc Dougall, 1936);
  • Stanisław Gerstmann (1911-1983) – polski psycholog (S. Gerstmann, 1959, 1963, 1976).

Badacze ci stwierdzili m.in., że uczucia powstają jako jedna z form przystosowania się zwierząt i ludzi do warunków walki o byt. Rolę główną w powstawaniu uczuć spełniają ośrodki podkorowe.

Uczucia dzieli się na proste i złożone. Uczuciami prostymi są np. przyjemności, ból, głód. Uczucia złożone nazywamy emocjami lub uczuciami wyższymi. Są one typowe dla życia ludzi. Powstają w wyniku społecznego doświadczenia i rozwoju jednostki ludzkiej. Uczucia dzieli się również ze względu na ich ambiwalencję (biegunowość) występowania. Przykładami takich uczuć mogą być: radość – smutek, wesołość – zmartwienie, miłość – nienawiść. Wszystkie uczucia dzieli się również na dodatnie (steniczne) i ujemne (asteniczne) lub czynne i bierne. Przykładami uczuć dodatnich są: entuzjazm, radość, podniecenie. Ten rodzaj uczuć mobilizuje naszą całą energię w kierunku określonego działania (zachowania się). Przykładami uczuć ujemnych są: rezygnacja, przygnębienie zniechęcenie, apatia, załamanie. Uczucia tego typu obniżają i hamują naszą energię w kierunku działania, osłabiają zdolność do działania twórczego. W życiu ludzi występują również namiętności jako rodzaj uczuć bardzo silnych i długotrwałych. Są one związane z naszymi zainteresowaniami, zamiłowaniami i upodobaniami. W życiu naszym pojawiają się również afekty. Są to uczucia bardzo silne, o wybuchowym charakterze. Na szczęście są one stosunkowo krótkotrwałe. Przejawem tych uczuć są gwałtowne ruchy i zachowanie się idące często w kierunku niszczenia wszystkiego wokół siebie. W stanie afektu człowiek często traci panowanie nad swoimi czynami. Człowiek w stanie afektu może popełnić zbrodnię. W czasie silnego afektu mogą wystąpić takie zachowania człowieka, jak: „osłupienie”, „otępienie”, „skamienienie”. Te silne stany uczuciowe mogą pozostawić w życiu psychicznym człowieka trwałe ślady w postaci różnego rodzaju chorób psychicznych. W życiu ludzi występują również nastroje: tzw. błogi, pogodny i przyjemny stan organizmu. Uczucia tego rodzaju nie są ukierunkowane na określony przedmiot czy zjawisko. Wynikają one z dobrego stanu organizmu, jak również dobrze wykonywanych obowiązków zawodowych, bez konfliktów i trudności.

Duża i różnorodna grupa uczuć związana jest ściśle z życiem społecznym ludzi. Do tej grupy uczuć zalicza się uczucia: • społeczne, do których należą uczucia rodzinne, macierzyńskie, koleżeńskie, uczucie przyjaźni solidarności, patriotyzmu; • moralne, do których zalicza się poczucie winy, obowiązku i powinności, krzywdy, niesprawiedliwości, oburzenia; • estetyczne, do których zalicza się odczuwanie i podziwianie piękna przyrody, twórczości ludzkiej; • intelektualne, do których zalicza się zadowolenie i radość z odnoszonych sukcesów w uczeniu się lub smutek i niezadowolenie wynikające z niepowodzeń szkolnych; • patriotyczne (miłość do ojczystej ziemi, języka, kultury, narodu); • religijne, związane z wierzeniami i obrzędami religijnymi; • polityczne (duma narodowa, poczucie odrębności narodowej i państwowej)(K. M. Czarnecki, 2013, s.8-84).

W doznaniach uczuciowych ludzi zachodzą pewne różnice indywidualne. Różnice te dotyczą głębi i trwałości uczuć. Głębia uczuć związana jest z dążeniami, pragnieniami i predyspozycjami człowieka. Wyznacza ona kierunek działań na dłuższy czas. Uczucia głębokie charakteryzują się dużą siłą, lecz słabszym napięciem. Trwałość uczuć związana jest z ich głębią oraz trwałością zainteresowań i zamiłowań określoną dziedziną życia.

Uczucia sami przeżywamy, a u ludzi innych obserwujemy i poznajemy ich przejawy. Szczególną rolę w życiu człowieka spełniają takie uczucia, jak: strach, ból, głód, gniew, radość, miłość. Związane są one z walką o byt i utrzymaniem gatunku oraz życiem społecznym. Rozwój uczuć ludzi przebiega według pewnych prawidłowości i w określonej kolejności. Pierwszym przejawem uczuć jest płacz niemowlęcia. Jest on związany ściśle z potrzebami jego organizmu i stanowi rodzaj uzewnętrznienia tych potrzeb jako swoisty stan przeżyć. Pod koniec 1-2 miesiąca życia dziecka pojawia się na jego twarzy uśmiech jako przejaw ogólnego, dobrego samopoczucia. W okresie przedszkolnym pojawia się duża zmienność uczuć i emocji oraz ich wyraźne powiązanie z zabawą i procesem myślenia. Pojawiają się uczucia społeczne, estetyczne, intelektualne oraz tzw. kaprysy i upór. Nauka szkolna dzieci i młodzieży wiąże ich uczucie z przebiegiem procesu uczenia się, głównie z powodzeniami i niepowodzeniami szkolnymi. Uczucia intelektualne ujawniają się na planie pierwszym. W okresie gimnazjum uczucia młodzieży ujawniają się z dużą siłą. Obserwuje się wówczas entuzjazm, porywy, projekty wzniosłych czynów i przeżyć oraz impulsywność i szybką reakcję psychomotoryczną. Dzieje się to wszystko w związku z dojrzewaniem fizycznym, psychicznym, moralnym, dorastaniem społecznym i politycznym. U młodzieży zmienia się nastawienie dziewcząt do chłopców i odwrotnie. U dziewcząt i u chłopców dają się zauważyć takie przejawy rozwoju uczuciowego, jak: adoracja, kokieteria, flirt, miłość młodzieńcza, miłość zmysłowa. U chłopców uwidacznia się dążność do „popisywania się” przed dziewczętami siłą, odwagą, zręcznością, elokwencją demonstrowaniem dojrzałości w postaci oficjalnego palenia papierosów, opowiadania „męskich” dowcipów. U dziewcząt i u chłopców jest wyraźna chęć zbliżania się do siebie, nawiązywania rozmów i przebywania blisko siebie.

Młodzież doznaje różnorodnych uczuć i emocji. Występuje w jej życiu uczucia strachu, zmartwienia, złości, zazdrości i zawiści, radości i smutku ciekawości, niepokoju wewnętrznego, irytacji, namiętności i afektów. Młodzież przeżywa strach przed przedmiotami martwymi i zjawiskami przyrody (burza, pioruny, powodzie, pożary), przed sytuacjami społecznymi (samotność, wystąpienie publiczne, samodzielne działanie), w związku z własną osobą (bieda, śmierć lub choroba, kalectwo, zły rozwój fizyczny, brak zdolności). Młodzież przeżywa różnego rodzaju strapienia i zmartwienia jako przejawy jej niepokoju wewnętrznego. Dotyczą one głównie braku odpowiednich zdolności, trudności w nauce oraz mało atrakcyjnego wyglądu fizycznego. Dziewczęta mają więcej strapień niż chłopcu. Są one związane głównie z ubiorem i urodą. Młodzież przeżywa również uczucie gniewu. Gniew ma charakter społeczny. Częściej wywołują go ludzie niż przedmioty i zjawiska. Gniew młodzieży wiąże się z pewnymi sytuacjami, jak np.: przerywanie interesującej pracy lub zabawy, przerywanie snu „krzyżowanie” planów i dążeń. Dziewczęta częściej niż chłopcy wybuchają gniewem w stosunku do ludzi. Chłopcy częściej w stosunku do przedmiotów martwych, zwłaszcza w sytuacjach majsterkowania. U młodzieży pojawia się irytacja. Jest ona pewną formą gniewu i niezadowolenia. Ma jednak łagodniejszy przebieg. Przyczynami irytacji są najczęściej zachowania się ludzi, sposób ubierania się oraz cechy fizyczne. W przeżyciach uczuciowych młodzieży występuje zazdrość i zawiść. Zazdrość powstaje w sytuacjach uczuć sympatii do kogoś, kiedy te uczucia zostają naruszone. Dziewczęta w takiej sytuacji najczęściej skarżą się i płaczą. Chłopcy atakują fizycznie. Podłożem zawiści są różnego rodzaju przedmioty, jakie posiada inna osoba. Mogą to być: modne ubranie, buty, telefon komórkowy, odtwarzacz MP3, gry komputerowe. U młodzieży często występują takie przejawy uczuć, jak: radość, przyjemność, zadowolenie, zniechęcenie, entuzjazm. Pojawiają się one zawsze w związku z powodzeniami i niepowodzeniami szkolnymi i koleżeńskimi. Młodzież przeżywa uczucia sympatii głównie do osób, z którymi łączą ją przyjemne wspomnienia i więzy. Chodzi tu głównie o rodziców, koleżanki i kolegów z lat szkolnych, krewnych i znajomych. Przejawem takiej sympatii jest chęć i dążenie do częstego kontaktu z daną osobą. Jak łatwo zauważyć, młodzież w wieku dojrzewania przeżywa najwięcej najrozmaitszych uczuć. Jest to więc okres szczególnie ważny w życiu człowieka, w którym można wiele osiągnąć lub zaprzepaścić, jeśli stosowane przez rodziców i nauczycieli metody nie są odpowiednio dostosowane do stanu uczuciowego młodzieży.

W okresie dzieciństwa i młodzieńczym uczucia stale się rozwijają, wzbogacają i dojrzewają. W okresie pełnej dojrzałość człowieka uczucia stabilizują się i wyrażają się trwałymi postawami wobec ludzi, rzeczy i zjawisk.

Przeżywanie różnych uczuć wywołuje dwojakiego rodzaju skutki: pozytywne i negatywne. Do pozytywnych skutków uczuć można zaliczyć pobudzanie do skutecznego, społecznie wartościowego działania (uczenia się, pracy), przeżywanie radości życia, zadowolenia i twórczego entuzjazmu. Do negatywnych skutków uczuć należy zaliczyć zaburzenia snu, niepokój wewnętrzny i rozdrażnienie, zniechęcenie do twórczego działania, spadek wydajności pracy, złe nastawienie do ludzi i otoczenia. Uczucia trzeba umiejętnie kształtować od najmłodszych lat życia, a ich przebieg odpowiednio kontrolować i korygować. Człowiek musi się uczyć przeżywania odpowiednich stanów uczuciowych, tak jak się uczy chodzić, mówić, pisać, czytać, liczyć i wykonywać bardziej złożone czynności.

Zadaniem rodziców, nauczycieli i wychowawców jest kształtowanie u dzieci i młodzieży uczuć czynnych, towarzyszących aktywnie każdemu pozytywnemu działaniu, jak równie zwalczanie negatywnych przejawów życia uczuciowego. Ludzie dojrzali muszą sami, na zasadzie samodoskonalenia swojej osobowości, dbać o „czystość” przeżyć uczuciowych, o ich wartość społeczną. Nad spontanicznymi reakcjami uczuciowymi musi zawsze panować rozum i rozwaga. Kontrola umysłu nad emocjami jest zawsze wskazana, zwłaszcza u ludzi niezrównoważonych uczuciowo. W procesie kształtowania i kontrolowania przebiegu uczuć warto przestrzegać następujących, praktycznych wskazań:

  • reagować na sytuacje życiowe w sposób rozumny i rozważny,
  • nie interpretować sytuacji życiowych w sposób gwałtowny i porywczy,
  • kontrolować i opanowywać swoją wyobraźnię, nie przedstawiać sobie niczego w sposób przejaskrawiony,
  • pomagać młodzieży rozwiązywać bieżące kłopoty i trudności,
  • wskazywać przyczyny niepowodzeń życiowych,
  • rozumieć kłopoty młodzieży i dawać temu wyraz w postaci pomocy,
  • porównywać własne zachowanie z pozytywnym zachowaniem ludzi innych,
  • wskazywać młodzieży trudniejsze sytuacje niż te, które ona przeżywa zmniejsza to stan napięcia uczuciowego, aktualnie przeżywanego,
  • wykazywać zmienność i przejściowość uczuć w życiu codziennym,
  • unikać oschłego i formalnego traktowania czyichś spraw, kłopotów,
  • pozwolić młodzieży na przeżywanie uczuć przyjemnych, związanych ze sportem, muzyką, grami i zabawami, wycieczkami i turystyką,
  • stale wzbogacać przeżycia młodzieży o nowe treści, sytuacje i zjawiska społeczne,
  • starać się przeżywać razem to, co autentycznie przeżywa młodzież w związku z jej nauką, pracą i zabawą (K. M. Czarnecki, 2014, s.137).

Ze względu na istniejącą i dostępną literaturę źródłową, poświęconą uczuciom, podane zostały najistotniejsze informacje dotyczące rozwoju przejawów zachowań uczuciowych. W rozwoju uczuciowym dzieci dominują dwie reakcje: niezadowolenie i reakcje przyjemne – zadowolenie. Wraz z ogólnym rozwojem dzieci ich uczucia wyraźnie się różnicują, zmieniają i utrwalają. (K. M. Czarnecki, M. Staworzyńska-Grządziel, 2004; K.M. Czarnecki, 2015, s.120).

Proponujemy zapamiętanie zawartości treściowej pojęć: uczucia, formy wyrażania uczuć, źródła uczuć, rodzaje uczuć, praktyczne wskazania w procesie kształtowania i kontrolowania przebiegu uczuć.

W celu zainteresowania Czytelników i poszerzania katalogu problemów związanych z uczuciami polecamy następujące pozycje literaturowe.

Literatura:

  1. Czarnecki K.M., Psychologia różnic indywidualnych cech człowieka. Sosnowiec 2014.
  2. Czarnecki K.M., Psychologia zmian rozwojowych człowieka. Sosnowiec 2015.
  3. Czarnecki K.M., Różnice indywidualne człowieka. Sosnowiec 2013.
  4. Czarnecki K.M., Staworzyńska-Grządziel M., Podstawowe pojęcia psychologii ogólnej. Ryki 2004.
  5. Darwin K., O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt. Warszawa 1954.
  6. Gerstmann S., Kształtowanie uczuć dzieci i młodzieży. Warszawa 1959.
  7. Gerstmann S., Rozwój uczuć. Warszawa 1976.
  8. Gerstmann S., Uczucia w naszym życiu. Warszawa 1963.
  9. James W., Principles of Psychology. Nowy Jork 1890.
  10. Lange C., Uber Gemütsbewegungen. Berlin 1887.
  11. Mc Dougall W., Psychoanalysis and Social Psychology. Chicago 1936.
  12. Myers D.G., Psychologia. Poznań 2003.
  13. Pieter J, Słownik psychologiczny, Katowice 2004.
  14. Reykowski J., Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa 1968.
  15. Sillamy N., Słownik psychologii. Katowice 1995.
  16. Siuta J. (red.), Słownik psychologii. Kraków 2005.
  17. Szewczuk w. (red.), Słownik psychologiczny. Warszawa 1979.
  18. Witwicki W., Psychologia. Warszawa 1962.

Autorzy hasła:

prof. zw. dr hab. Kazimierz M. Czarnecki, Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu

dr Piotr Kowolik, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Mysłowicach