Tekst źródłowy strony Archeologia dzieciństwa - 2 ujęcie

Studia nad kategoriami dziecka i dzieciństwa w archeologii, określane jako archeologia dzieciństwa (ang. archaeology of childhood, archaeology of children), powstały stosunkowo niedawno, gdyż w ostatniej dekadzie XX wieku, głównie w anglosaskiej i skandynawskiej, archeologii (np. Sofaer-Derevenski 1994; 1997; 2000; Moore, Scott 1997; Scott 1999; Kamp 2001; Baxter 2005;). Zostały one zainicjowane w ramach studiów nad kategorią płci kulturowej w przeszłości, tzw. „gender archaeology”, dlatego zwykle łączone są z tym nurtem badawczym, stanowiącym odmienną perspektywę od dotychczasowego, implicite androgenicznego, modelu postrzegania przeszłości i uprawiania archeologii (Sofaer-Derevenski 1994; 1997; Lillehammer 2000, 17; Gilchrist 2003). Ich trajektorie są zbliżone, zarówno pod kątem kontekstu powstania i dalszego rozwoju, nie zauważania istotności tej problematyki przez archeologów, a także metodyki i metodologii badawczej. Oprócz „gender archaeology”, na powstanie, rozwój i kształt archeologii dzieciństwa, duży wpływ posiadały trzy inne perspektywy, mianowicie: (1) społeczna historia dzieciństwa (m. in. Ph. Ariés, L. DeMause), ukazująca zmienność kategorii dzieciństwa na przestrzeni dziejów i podważająca jej „naturalność”, uniwersalność i ahistoryczną wymowę; (2) perspektywa etnokulturowa, uwypuklająca kulturowe odmienności i zróżnicowane formy dzieciństwa i bycia dzieckiem; oraz (3) nowy paradygmat socjologii dzieciństwa, podkreślający m.in. iż dzieciństwo to konstrukcja społeczno-kulturowa, która nie jest tożsama ze stanem biologicznej niedojrzałości, że nie stanowi ono naturalnej czy uniwersalnej cechy społeczności ludzkich, lecz jest ich kulturowym i strukturalnym komponentem, jak również akcentująca konieczność ukazywania dzieci jako podmioty aktywnie konstruujące i określające swe życie społeczne (m. in. James, Jenks, Prout 1998).

Wzięcie pod uwagę tych perspektyw doprowadziło do stopniowego rozwoju na gruncie archeologii studiów nad dzieciństwem, poprzez włączenie do rozważań pojęć związanych z dziećmi, podjęcie prób zidentyfikowania ich obecności i działalności w kontekstach archeologicznych, oraz ukazania roli i znaczenia dzieci w życiu przeszłych społeczności. W przypadku archeologii dzieciństwa wydziela się trzy etapy: (1) konstatacja marginalizacji problematyki dziecka i dzieciństwa w archeologii i poszukiwanie przyczyn, odpowiedzialnych za taki stan rzeczy; (2) dodanie dzieci do obrazu przeszłości i uzupełnienie interpretacji archeologicznych; (3) ujmowanie wieku osoby jako istotnego czynnika strukturyzującego, zróżnicowanego w odniesieniu do innych zmiennych, jak płeć kulturowa, etniczność czy status społeczny (Sofaer-Derevenski 1994, 10).

Na stosunkowo późne zainteresowanie się przez archeologów problematyką dziecka / dzieciństwa złożyło się wiele przyczyn, wśród których ogólnie można wyróżnić (1) ograniczenia ewidencji materialnej, oraz (2) negację na płaszczyźnie poznawczej. Do pierwszej grupy czynników należy brak odpowiednio reprezentatywnych źródeł archeologicznych dotyczących dzieci w przeszłości, na podstawie których można podejmować tą problematykę. Wskazuje się tu m.in. zły stan zachowania się szkieletów i szczątków kostnych dzieci z powodu niesprzyjających warunków glebowych; płytkie zaleganie grobów dzieci w ziemi, co mogło spowodować ich zniszczenie; mniejsze rozmiary kości dzieci od kości osób dorosłych, efektem czego mogły się one nie zachować lub zostać niezauważone podczas badań archeologicznych; brak fachowej (antropologicznej) eksploracji grobów podczas wykopalisk; niejednokrotnie niemożność wykonania w ich przypadku dokładnych analiz antropologicznych; mniejsze zainteresowanie archeologów pochowkami dzieci ze względu na zjawisko ubogiego ich wyposażania, a także nieprzydatność materiału kostnego z punktu widzenia analiz typologicznych (zob. Scott 1999, 109; Lillehammer 2000).

Czynniki te nie przesądzają jednak o braku zainteresowania archeologów problematyką dziecka / dzieciństwa, lecz przyczyny jej marginalizowania są bardziej złożone i odnoszą się głównie do sfery epistemologicznej. Zalicza się tu ograniczenie badań nad dzieckiem w archeologii do antropologicznie określanych kategorii wiekowych, co prowadziło do biologizacji / naturalizacji dzieciństwa. Wiek osoby postrzegano jako kategorię biologiczną, nie zaś społeczno-kulturową, na podstawie której określano następnie role społeczne dzieci i ich społeczne znaczenie, przykładowo przypisując kobiety i dzieci do sfery domowej. Kolejną istotną przeszkodę stanowił brak na potrzeby archeologii precyzyjnych definicji dziecka i dzieciństwa, oraz ujednoliconych kryteriów określania jego długości. Zazwyczaj traktowano je jako niezróżnicowany etap w życiu człowieka, do momentu osiągnięcia dorosłości, bez wyróżniania poszczególnych faz dzieciństwa, co ilustruje posługiwanie się przez badaczy uogólnionymi kategoriami jak „osoba niedorosła”, ,,osobnik młodociany” czy „dziecko”. W archeologii długość dzieciństwa i jego poszczególnych faz definiowane są głównie podług kryteriów biologicznych (np. infans I, infans II), stosowanych przez antropologów fizycznych. Konsekwencją takich założeń było przydawanie uniwersalnej wymowy kategoriom dziecko / dzieciństwo, co znajdowało oparcie w niepodważalnych „naturalnych” faktach biologicznych i dodatkowo było wzmacnianie wiedzą potoczną, określającą stereotypowe wizerunki i role dzieci w przeszłości (Sofaer-Derevenski 1994, 9; Gilchrist 2003,151).

Kolejnym z czynników, odpowiedzialnych za pomijanie tej problematyki w archeologii, było uznawanie jej za nieistotną z punktu widzenia celów i priorytetów poznawczych archeologii. Spowodowane to było m.in. nikłym zainteresowaniem „człowiekiem” w archeologii, wobec dominacji orientacji badawczych, ukierunkowanych na badanie przedmiotów i przeszłych procesów kulturowo-społecznych, androcentrycznym charakterem tej dyscypliny, powodującym skupianie uwagi wyłącznie na dorosłych mężczyznach, rozpowszechnionymi w interpretacjach archeologów, apriorycznymi założeniami na temat patriarchalnego charakteru pradziejów i przypisanie kobiet i dzieci do sfery prywatnej (domowej), uznawanych za mniej ważne niż męska sfera publiczna (Scott 1997, 2-3). Ważną przyczynę, znajdującą się u powodów marginalizacji problematyki dziecka / dzieciństwa w archeologii, jak również odpowiedzialną za dominujący, stereotypowy wizerunek dziecka w interpretacjach archeologicznych, stanowi nowożytna koncepcja dzieciństwa, której przydaje się status uniwersalnej prawidłowości. Oparta jest ona na nacechowanych wartościami binarnych opozycjach pomiędzy dorosłym a dzieckiem (kultura : natura, aktywność : pasywność : praca : zabawa, niezależność : zależność itd.). Postrzega ona dziecko i dzieciństwo poprzez koncepcje naturalności i uniwersalności, zależności, ekonomicznej niewydajności, naturalnego związku z matką, czy niskiej pozycji społecznej (co wyrażało się m.in. ubogim wyposażaniem ich pochówków w pradziejach, rozpowszechnionymi praktykami dzieciobójstwa itd.). Zakłada także rozdzielność świata dziecka - w tym materialnego - od świata dorosłych, co posiadało znaczące konsekwencje dla archeologii. Taki wizerunek był następnie bezrefleksyjnie przekładany przez badaczy na przeszłość, stanowiąc jawny anachronizm i źródło błędów w ujmowaniu przeszłości poprzez pryzmat projekcji na nią doświadczeń teraźniejszości (Scott 1999). Nie pozwalał on na dostrzeżenie aktywnej roli dzieci w pradziejach oraz docenienie ich wkładu w życie i rozwój przeszłych społeczności, każąc postrzegać je w stereotypowy sposób i traktować jako biernych uczestników przeszłych procesów społeczno-kulturowych.

Archeologia dzieciństwa wymagała przyjęcia określonych założeń teoretycznych, jak również opracowania własnej metodologii badawczej, służącej analizowaniu kwestii związanych z dzieckiem i dzieciństwem, uwzględniającej specyfikę badań archeologicznych oraz danych, jakimi ona dysponuje. Podstawowym założeniem było przyjęcie, że wiek osoby stanowi istotny czynnik strukturyzujący społeczeństwo i relacje międzyludzkie. Jest on ważnym elementem w definiowaniu i określaniu kategorii społecznych, tożsamości, zarówno na poziomie jednostkowym, jak również grupowym, a także składnikiem określonych struktur czy ideologii, regulujących istniejące relacje społeczne, sferę praktyki, stosunek dorosłych do dzieci itd. Drugą, kluczową przesłanką było odejście od definiowania wieku jako kategorii biologicznej, a wskazanie na jego kulturowe uwarunkowanie. Skoro wiek jest konstruowany kulturowo, jego wymowa nie posiada uniwersalnego i ahistorycznego znaczenia, jak również nie może on być określany w prosty sposób, na podstawie faktu biologicznej niedojrzałości, lub do niej redukowany. W zamian podkreślano znaczenie wieku społecznego, mającego związek ze społecznie ustalanymi normami wiekowymi i zachowaniem, aprobowanym dla danego okresu życia człowieka, oraz regulującymi to zasadami (Sofaer-Derevenski 1994, 10-11; Kamp 2001, 4). Podkreślano również, że wiek nie stanowi statycznej kategorii, lecz jest to dynamiczny proces, przyjmujący zmienną wymowę w trakcie życia jednostki. Ponadto, jest on połączony z innymi zmiennymi, takimi jak płeć kulturowa, etniczność, klasa społeczna itd. i nie może być rozpatrywany w oddzieleniu od nich. Szczególnie istotną przesłanką z punktu widzenia archeologii była kwestia materializowania się wieku i różnych kategorii wiekowych. O ile wiek osoby nie stanowi materialnego korelatu i nie może zostać „odkopany”, niemniej kultura materialna spełnia ważną rolę w określaniu pewnych treści i kategorii społecznych, stanowiąc aktywny substrat w procesie konstruowania tożsamości. Poszczególne stadia wiekowe mogą być podkreślane i manifestowane za jej pośrednictwem, w trakcie rytuałów przejścia, oraz znajdować odbicie w kulturze materialnej, z którą ma do czynienia archeolog. Jednak znaczenie i wymowa wieku muszą być każdorazowo badane przez archeologów, a nie zakładane z góry (Sofaer Derevenski 1997, 486, Kamp 2001, 3).

W kwestii źródeł, wykorzystywanych przy podejmowaniu tej problematyki, wskazywano, że trudności w identyfikacji dzieci w przeszłości mają swe przyczyny nie tylko w ich rzeczywistej „niewidoczności”, lecz w problemie zidentyfikowania ich obecności oraz aktywności w materiale archeologicznym. Nie jest to więc kwestia odpowiednio reprezentatywnej ewidencji materialnej, lecz głównie adekwatnych pytań badawczych, skupionych na tych aspektach. Badaczki i badacze wykorzystywali w swych studiach kilka rodzajów źródeł. Podstawową kategorię danych stanowią szkielety (szczątki kostne) dzieci, znane z wielu pradziejowych kontekstów. Określane są one przez antropologów fizycznych pod kątem wieku w chwili śmierci, co w przypadku, gdy są dobrze zachowane, jest możliwe do określenia z dość dużą precyzją, z dokładnością do jednego roku, niekiedy płci, a także przebytych za życia chorób, urazów, modyfikacji ciała za życia, czasami przyczyn śmierci. Inną kategorię źródeł stanowią pochówki dzieci, analizowane pod kątem ich formy i rodzaju (ciałopalne, szkieletowe, pojedyncze, zbiorowe itd.), sposobu wykonania, lokalizacji, orientacji i ułożenia ciała dziecka w grobie, itd., oraz przedmioty znajdowane w pochówkach dzieci, stanowiące ich pośmiertne wyposażenie. Kolejna kategoria danych to artefakty, w tym głównie przedmioty o miniaturowych rozmiarach, znajdowane często w grobach dzieci, lecz również w innych kontekstach, których rozmiar mógł posiadać względy praktyczne, elementy stroju, jak również przedmioty, interpretowane jako zabawki. Ważne zagadnienie w tym aspekcie stanowiła kwestia odmienności kultury materialnej dzieci oraz dorosłych, oraz poszukiwanie przez badaczy w kontekstach archeologicznych materialnych atrybutów dzieciństwa. Ponadto, w zakres szczególnie przydatnych do tego rodzaju studiów źródeł zalicza się wszelkiego typu przedstawienia ikonograficzne dzieci (malarstwo, rzeźby itd.), znane choćby z terenów starożytnej Grecji, Rzymu czy Egiptu, jak również plastykę figuralną, rysunki naskalne z wizerunkami dzieci, itd.

W pierwszych studiach nad problematyką dzieciństwa w archeologii starano się podkreślać widoczność dzieci w kontekstach archeologicznych (Lillehammer 1989; Gilchrist 2003, 151). Polegało to z jednej strony na odkłamywaniu mitów i anachronizmów, z drugiej na zaproponowaniu odmiennego od dotychczasowego spojrzenia na rolę i znaczenie dzieci w przeszłości, posiłkując się obserwacjami etnograficznymi oraz analogiami historycznymi. Odrzucono nowożytną koncepcję dzieciństwa jako nieodpowiednią dla badanej przez archeologię przeszłości, w zamian zaś zaczęto analizować dzieciństwo jako historycznie i kulturowo specyficzną konstrukcję. Zapoczątkowano też badanie specyfiki kulturowej dzieciństwa w przeszłych kontekstach społecznych, określanie kulturowej wymowy i zróżnicowania wieku oraz poszczególnych kategorii wiekowych, z rozróżnieniem na poszczególne etapy dzieciństwa, oraz sposoby jego materializowania się (Gilchrist 1999, 90; Sofaer Derevenski 2000).

Towarzyszyły temu studia, akcentujące aktywną rolę dzieci w przeszłości. Jednym z wiodących tematów było ukazywanie czynnego uczestnictwa dzieci w życiu przeszłych społeczności i ich wkładu w sferę gospodarczą, np. w procesach wytwórczych artefaktów krzemiennych, produkcji tkackiej czy produkcji ceramicznej. Obiecujących wyników w tym aspekcie dostarczają zwłaszcza studia nad produkcją ceramiki i badaniem pozostawionych na niej odcisków palców (tzw. daktyloskopia). Zagadnienia te analizowane były zwykle w kontekście procesów socjalizacji i nauki pewnych rzemiosł, zdobywania przez dzieci pewnych umiejętności praktycznych, roli, jaką w tym procesie odgrywała zabawa, jak również szerszego podziału pracy i wkładu dzieci w ekonomię przeszłych grup ludzkich. Rozpatrywano je także pod kątem możliwości identyfikacji w materiale archeologicznym dziecięcych aktywności.

Inny ważny temat badawczy uwzględniał zagadnienia statusu społecznego dzieci w pradziejach. Starano się ukazywać inną pozycję dzieci w życiu przeszłych społeczności, konfrontując ją z dotychczasowymi interpretacjami, zakładającymi niski status dziecka w przeszłości i jego nieistotność. Badania w tym zakresie prowadzono poprzez obserwację zróżnicowania obrządku pogrzebowego i odmiennych - w stosunku do pochówków osób dorosłych - reguł i praktyk pogrzebowych, orientacji i ułożenia ciała w grobie, wyposażenia (zwykle ubogiego) ich pochówków oraz jego specyfiki, przestrzennej lokalizacji pochówków dzieci, itd. Podejmowano także kwestie niedoszacowania ilości grobów dzieci na pradziejowych cmentarzyskach w kontekście wysokiej śmiertelności dzieci i niemowląt w przeszłości, jak również nabywania przez dziecko statusu społecznego, w tym prawa do właściwego pochówku, a także dziedziczenia statusu społecznego. Inne zagadnienia dotyczyły grobów zbiorowych, w tym domniemanych grobów matek z dziećmi, kwestii składania ofiar z dzieci - aczkolwiek nie z powodu ich niskiego statusu, ale ich szczególnego znaczenia w sferach sakralnych i kultowych, odkłamywania mitów na temat dzieciobójstwa, oraz indyferencji emocjonalnej z powodu wysokiej śmiertelności dzieci.

Ważnym aspektem, podejmowanym na gruncie archeologii dzieciństwa, było łączenie obserwacji archeologicznych z ustalenia antropologii fizycznej na temat biologicznych aspektów bycia dzieckiem, dających wgląd w warunki życia dzieci w przeszłości. W ich zakres wchodziły takie zagadnienia jak wzorce reprodukcyjne, wiek odstawienia dzieci od piersi i przejście na pokarm sztuczny (tzw. weaning stress), stresy żywieniowe, traumy, przebyte choroby, rodzaj wykonywanych za życia czynności, zagadnienia paleodemograficzne, co jest możliwe do ustalenia na podstawie szczegółowych badań szkieletów. Obejmowały one dające się określić na szkieletach fizyczne modyfikacje ciała, np. deformacje czaszek u Hunów. Branie pod uwagę ustaleń antropologicznych niweluje ryzyko zanegowania przez badaczy materialnego (cielesnego) aspektu bycia dzieckiem i ograniczeń, jakie  on  generuje (np. Lewis 2006). Pozwala tym samym ukazywać dzieciństwo jako kategorię, będącą wzajemnym splotem czynników biologicznych i kulturowych, a także konfrontować obserwacje antropologiczne z archeologicznymi, przy analizowaniu szerszych aspektów, odnoszących się do dzieciństwa, jak opieka nad dzieckiem, macierzyństwo, zależność itd. Ponadto, ukazują one ważność w tego rodzaju studiach problematyki ciała, stanowiącego locum dla wieku, oraz zachodzących w nim z upływem czasu zmian, które są za jego pośrednictwem manifestowane, a także podkreślane przy pomocy kultury materialnej.

W ramach archeologii dzieciństwa podejmowano się próby określania kulturowego znaczenia wieku, przyjmującego zmienną wymowę w kontekście cyklu życiowego jednostki (Gilchrist 2003). Zmiany statusu osoby na poszczególnych etapach życia, przynależność do pewnych klas wiekowych, ujmowanych nie jako odseparowane od siebie stadia życiowe, lecz w ramach całego cyklu życiowego, mogły być manifestowane za pomocą rytuałów przejścia i materializowane za pośrednictwem stroju, ozdób, odpowiedniego dla danych grup wiekowych wyposażenia grobowego czy prawa do pochówku (Gilchrist 1999, 90; Sofaer Derevenski 2000). W tym kontekście wskazywano na nieadekwatność pojęć i kategorii wiekowych, stosowanych przez archeologów (np. infans I, Infans II) i konieczność kontekstowego śledzenia poszczególnych etapów życia człowieka na podstawie danych archeologicznych.

{| class="wikitable" width=100%
|+ style="text-align:left; color: #487eac"|Kieszonka: 
|style="background-color: #d9edff; border-color: #487eac" font-size:85%|Badania nad problematyką dziecka i dzieciństwa w archeologii stanowią  rozszerzenie studiów nad kategorią gender. Uwidacznianie obecności i aktywnej roli dzieci w pradziejach pozwala na przyznanie im właściwego miejsca i roli w obrazach przeszłości, odmiennych zapewne od dorosłych, lecz niemniej istotnych i ważnych. Badania archeologiczne ukazują przy tym, że dzieciństwo nie posiadało wszędzie i zawsze jednorodnego kształtu i wymowy, zgodnych z jego nowożytną koncepcją, lecz że jest to kategoria umowna i historyczna, zmienna w czasie i przestrzeni, posiadająca w przeszłości szeroką gamę kulturowo określonych znaczeń. Istnieje pewne ryzyko w wydzielaniu odrębnej kategorii badawczej - archeologii dzieciństwa, gdyż prowadzić to może do powstania subdyscypliny, stanowiącej przedmiot zainteresowania jedynie wąskiego grona specjalistów. Niebezpieczeństwo to pozwala zredukować rozpatrywanie dzieciństwa nie jako odrębnego stadium w życiu, lecz analizowanie go w perspektywie cyklu życiowego. Dzieciństwo jest istotne z punktu widzenia badań archeologicznych i konstruowania wiedzy o pradziejach człowieka, gdyż okres ten dotyczy wielu podstawowych procesów, takich jak narodziny, opieka, konstruowanie tożsamości, w tym tożsamości rodzajowej, formowanie się ciała, nabywanie określonych umiejętności praktycznych, uczenia się, procesów socjalizacyjnych, transmisji kultury i wiedzy, a więc kwestii ważnych nie tylko z punktu widzenia jednostki, ale szeroko pojętej kultury. Postuluje się więc, by problematyka podejmowana w ramach archeologii dzieciństwa stała się integralnym elementem archeologii społecznej.
|}

'''Literatura:'''

# Baxter J. E. The Archaeology of Childhood: Children, Gender and Material Culture. Walnut Creek: 2005.
# Gilchrist, R., 1999. Gender and Archaeology. Contesting the Past. London, New York, 1999.
# Gilchrist R. Archaeology and the Life Cycle: a Time and Age for Gender (w:) L. Meskell, R. W. Preucel (red.), “A Companion to Social Archaeology”. Oxford, 2003.
# James, A., Jenks, C. and Prout, A., 1998. Theorizing Childhood. Cambridge: Polity Press.
# Kamp C. Where Have all the Children Gone?: the Archaeology of Childhood. “Journal of Archaeological Method and Theory”, t. 8(1), 2001. Archaeology of Infancy and Childhood. Oxford, 2011.
# Lewis M.E. The Bioarchaeology of Children: Perspectives form Biological and Forensic Anthropology. Cambridge, 2006. 
# Lillehammer G. A Child is Born: the Child’s World in an Archaeological Perspective. “Norwegian Archaeological Review”, t. 22, 1989.
# Lillehammer G. The World of Children, (w:) J. Sofaer-Derevenski (red), “Children and Material Culture”. London, New York, 2000.
# Moore J., Scott E. (red.), Invisible People and Processes. Writing Gender and Childhood into European Archaeology. London, New York, 1997.
# Scott E. Introduction: on the Incompleteness of Archaeological Narratives, (w:) J. Moore, E. Scott (red.), “Invisible People and Processes. Writing Gender and Childhood into European Archaeology”. London, New York, 1997.
# Scott E., 1999. The Archaeology of Infancy and Infant Death. Oxford, 1999.
# Sofaer-Derevenski J. Where are the Children? Accessing Children in the Past. “Archaeological Review from Cambridge”, t. 13(2), 1994.
# Sofaer-Derevenski J. Linking Age and Gender as Social Variables. “Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift”, t. 38, 1997. 
# Sofaer-Derevenski J. (red.), Children and Material Culture. London, New York, 2000.
# Finlay N. Kid Knapping: the Missing Children in Lithic Analysis, (w:) J. Moore, E. Scott (red.), “Invisible People and Processes. Writing Gender and Childhood into European Archaeology”. London, New York, 1997.


'''Autor hasła:''' 

dr Michał Pawleta, Uniwersytet Adama Mickiewicza

[[kategoria:Antropologiczno-kulturowy konstrukt dzieciństwa]]