Bajka jako gatunek w edukacji literackiej dzieci

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Bajka jako gatunek jest, ze względu na swój dydaktyczny charakter, morał, fabułę i czytelne rysy postaci – bohaterów, od dawna powszechnie wykorzystywana w szkolnej edukacji literackiej na różnych etapach kształcenia. Samo pojęcie bajka (łac. fabula) należy do nieostrych semantycznie. Słowniki staropolskie wymieniają takie jej warianty jak: baśń, mit, opowiadanie o treści fantastycznej, legendarnej lub alegoryczno – dydaktycznej. Bajką może być także po prostu informacja zmyślona, fałszywa, nieprawdziwa, plotka (zob. W. Woźnowski, wstęp do Antologia bajki polskiej, BN, Wrocław 1982, s. III).

Z bajką synonimicznie kojarzą się m.in. takie gatunki jak: przypowieść, apolog, powieść, fabuła, jednak aby doprecyzować znaczeniowo tę nazwę do pojęcia „bajka” dołączano określenia: ezopowa, moralna, zwierzęca, dydaktyczna (zob. W. Woźnowski, s. V). Wszystkie wymienione powyżej podgatunki mają charakter fabularny i przedstawiają (np. pod postacią zwierząt) ludzkie cechy charakteru, kształtując postawy etyczne, piętnują człowiecze wady i przywary; niektóre wpisane są także szerszy kontekst społeczno- polityczny (np. krytykują wadliwe struktury i systemy społeczne oraz niedostatki politycznych rządów); posiadają także przystępną formę: są najczęściej krótkie i wprowadzają czytelne egzemplifikacje.

Badania nad pochodzeniem gatunku kierują uwagę w stronę kultury ludowej oraz związany z nią typ bajki ludowej, której bohaterami w czasach prehistorycznych były tylko zwierzęta, znane człowiekowi z codziennej i bezpośredniej obserwacji natury: „wprawdzie krąg bohaterów bajki (…) rozszerzył się później na inne byty, to jednak zwierzęca maskarada miała w nim specjalne prawa jako główne tworzywo gatunku. Przypisywane zwierzętom cechy charakteru czy inne trwałe właściwości, reprezentatywne dla ludzi, ułatwiały tworzenie zwięzłych opowieści o charakterze parabolicznym. Sugestywność sądu ogólnego zależy w znacznym stopniu od konstrukcji fabuły, która opiera się najczęściej na dobitnych przeciwstawieniach, zwłaszcza sytuacji początkowej i końcowej (np. błędna ocena rzeczywistości i rozczarowanie) oraz ról bohaterów takich jak: wilk- owca, lis- kruk, mrówka – konik polny” (W. Woźnowski, s. VI- VII). Skrajnie różne zestawienia cech charakterów, postaw i zachowań wiążą się w bajce z dość prostym i schematycznym porządkiem fabularnym odwołującym się do antytez takich jak: dobro- zło, mądrość – głupota, uczciwość- nieuczciwość, odwaga – tchórzostwo, agresja i przemoc - słabość i uległość itd. Najstarsze zachowane teksy bajek pochodzą ze starożytnej Grecji. Ich zwierzęce motywy można odleźć tam już w wieku VIII i VII p.n.e. w twórczości Hezjoda i Stesichora, jednak najpełniejszy ich wyraz pojawił się w wyrastających z tradycji ludowej, napisanych prozą bajkach zwierzęcych Ezopa (VI w p.n.e) – ułomnego fizycznie (garbatego i brzydkiego) niewolnika, który jako świetny obserwator możnych z „lepszego świata”, zrobił w końcu „społeczną karierę” i stał się doradcą królów.

Tadeusz Sinko podkreślając dydaktyzm bajek ezopowych napisał, że „Ezop był u Greków pierwszą lekturą szkolną” (T. Sinko, Literatura grecka, Kraków 1931, t.1, cz. 1, s. 193) wskazując w tym typie tekstu przede wszystkim na prawdy moralne związane z życiowym doświadczeniem oraz pouczenia na temat ludzkich zachowań o charakterze praktycznym. Oto dla przykładu pouczenie pochodzące z bajki Lis i kozioł: „Tak też powinni rozumni ludzie najpierw patrzeć na koniec a potem brać się do dzieła” (Bajki Ezopowe, przeł. i oprac. M. Golias, BN, Wrocław 1961, s. 8).

Tradycję zwierzęcych bajek ezopowych, tworząc formę bajki wierszowanej lecz w kształcie epigramatycznym, podtrzymał w Europie piszący po łacinie rzymski Fedrus (I w. p.n.e.) a następnie niemiecki pisarz, teoretyk literatury, krytyk i esteta epoki oświecenia, miłośnik Żydów i obrońca tolerancji religijnej Gotthold Ephraim Lessing (1729- 1781).

Pochodzenie bajki wiążą badacze tego gatunku także z zainteresowaniem Orientem, fabularnym i „postaciowym” bogactwem opowieści hinduskich i arabskich oraz z żyjącym także w VI wieku legendarnym Pilpajem i przypisywanym mu zbiorem pięciu ksiąg sanskryckich bajek dydaktycznych z pierwszych wieków n.e. Pańczatantra (pol. tłum. Markowska Wanda, Milska Anna, wyd. 1956; tematyka Pańczatantry odwołuje się do szerszych problemów społeczno- politycznych np. zagadnień wojny i pokoju oraz dotyczy tematów o charakterze etycznym np. przyjaźni, kwestii niefrasobliwego zachowania). Humor dalekowschodni – bliski konstrukcji żartobliwej bajki wiązał się – zdaniem znawców tej kultury – z wykorzystywaniem paraboli, zagadek oraz mówieniem przy pomocy obrazów (zob. J. U. Niemcewicz, Rozprawa o bajce czytana na publicznym posiedzeniu Tow. Kró. War. P.N. w: Baji i powieści, Warszawa 1817).

Badania nad tradycją polskiej bajki literackiej wskazują na źródła średniowieczne np. kazania i kroniki, a później także na listy. Jednym z takich przykładów będzie pięć egzemplów IV część Kroniki polskiej Wincentego Kadłubka, przywołujących na zasadzie moralnej wykładni analogie postępowania różnych władców (por. A. Rutkowska – Płachcińska, Bajka i polityka. Na marginesie księgi IV Kroniki Wincentego Kadłubka¸ Studia Źródłoznawcze, Warszawa 1968, t. XIII, s. 123- 127).

„Rozwój sztuki oratorskiej w okresie staropolskim – pisze Wacław Woźnowski – wróżył powodzenie sposobowi uzasadniania racji za pomocą moralizatorskich przykładów, ozdabiano nimi chętnie kazania i mowy sądowe. „Dowody prawdy” czerpano z różnych źródeł: z Biblii, z europejskich zbiorów bajek, niekiedy z rodzimego folkloru” (W. Woźnowski, op.cit., s. XXII).

Pierwszym polskich bajkopisarzem, nawiązującym tu do tradycji bajek ezopowych, którego twórczość weszła do obiegu europejskiego stał się Biernat z Lublina i jego obszerny poemat (3000 wierszy) utrzymany w poetyce bajki opatrzony tytułem Żywot Ezopa Fryga mędrca obyczajnego, i z przypowieściami jego (I wyd. ok. 1522 r.; II – 1578). Idea poematu o „nadzwyczajnym awansie” Ezopa z Frygii reprezentowała popularną w renesansowej Europie grupę tekstów literackich o charakterze sensacyjno – rozrywkowym z wyrazistym typem bohatera, który pokonuje trudności losu i walczy z niebezpieczeństwami, przeżywając różne, niezwykłe przygody. W założeniu opowieść o brzydkim, wręcz poczwarnym Ezopie, który „budził odrazę kobiet i straszył dzieci” miała też śmieszyć, albowiem bohater był też „ludycznym błaznem, zwłaszcza na początku swojej kariery, kiedy płatał swemu panu Ksantowi niewybredne figle. Ale idee, które głosił pod zasłoną komicznej opowieści, nie miały już z rozrywką nic wspólnego: mówiły o wartości człowieka upośledzonego przez system społeczny […]. Ulubiona przez bajkopisarzy zasada antytezy kształtuje utwór na kilku płaszczyznach, stanowi podstawę układu fabularnego (Ezop- niewolnik, Ezop – doradca królów) i na niej opiera się konstrukcja bohatera. Z poczwarnym wyglądem Ezopa […] kontrastuje jego szlachetna dusza i dowcip godny filozofa. Literacki walor takiego wyjaskrawienia kryje sensy głębsze, służy dobitnemu uzasadnieniu bliskiej bajce idei demaskowania pozoru i odkrywania prawdy. Kwestionuje się przede wszystkim uznane i utrwalone sposoby oceniania człowieka” (W. Woźnowski, op.cit., s. XXIII - XXIV). Argumentacja Ezopa, potrafiącego odpowiedzieć na wszystkie trudne pytania, „ludowego wieszcza”, który znakomicie dobiera sugestywne przykłady a ich zastosowanie rozwija potem w barwnej „bajkowej opowieści”, potrafi wyciągać klarowne wnioski z egzemplifikacji jednostkowych wywołuje entuzjazm słuchaczy. Mimo jednoznacznej oceny dydaktycznej postępowania bohaterów ezopowych opowieści i klarownego podziału na dobro i zło Żywot Ezopa eksponuje interesującą z wychowawczego punktu widzenia konstrukcję dialogową a narrator przybiera tu postać pedagoga, który prowokuje do rozmowy wykorzystując formę dyskusji – wyjaśnia, argumentuje, uzasadnia, przekonuje i tłumaczy.

Wzmocnienie dydaktyczne występuje w poemacie autora z Lublina także dzięki „podwójnemu morałowi”. „Zgodnie ze zwyczajem znanym już w Starożytności, lecz szczególnie rozpowszechnionym od Średniowiecza, Biernat stosuje dwa typy morałów, które zamykają fabułę w układzie klamry. Zaczyna bajkę morał sygnalizujący sprawę w formie promytionu tytułowego – zwięzła sentencja, maksyma lub przysłowie. Kończy ją wypowiedź nieco dłuższa (z reguły czterowersowa strofa), zamykająca sprawę przez powtórzenie i rozwinięcie myśli lapidarnie wyrażonej w tytule” (W. Woźnowski, op.cit., s.XXX).

Struktura bajki przyjęła z czasem wyrazistą, mającą indywidualny charakter fabułę, zindywidualizowane postacie i jasno nakreślone jednostkowe wydarzenia. Tu znakomitą kontynuacją bajkowej tradycji literackiej stał się francuski bajkopisarz Jean de La Fontaine, tworzący bajki narracyjne, wprowadzające prostą fabułę, przyjmujące formę krótkiej noweli wierszem.

Wyjątkowość bajek Jeana de La Fontaine’a (1621- 1695) – jego Contes (1665) i Fables (pierwszych sześć ksiąg wydano w 1668 roku) opiera się na poetyckości i plastyczności artystycznej kreacji a przede wszystkim na prostocie, prawdzie, naturalności i żywości w ukazywaniu antropomorfizowanego świata przyrody. La Fontaine, nazywany „poetą wdzięku i wesela” - „uporał się z istotną sprzecznością, jaka od wieków była główną troską bajkopisarzy usiłujących ożywić paraboliczne schematy i przezwyciężyć dominację dydaktyzmu. Autor Fables zachował tradycyjne wątki, ale w ich zarysach stworzył całkowicie nowy świat zwierzęcych bohaterów, będący nie tylko parabolicznym obrazem społeczności ludzkiej, ale też poetycką opowieścią z życia natury” (zob. W. Woźnowski, op.cit., s. L).

Największe triumfy święci bajka jako gatunek literacki w okresie Oświecenia – epoce, która w myśl hasła „uczyć – bawiąc” promowała naukę i edukację. Woźnowski pisze, że twórcy Oświecenia poświęcają wiele uwagi wielofunkcyjności bajki w życiu kulturalnym a utwór ten jako temat pojawia się w tym okresie również w wielu pracach o charakterze teoretycznoliterackim (zob. W.Woźnowski, Bajka w literaturze polskiego Oświecenia, Kraków 1974) np. w edycjach poświęconych poetyce normatywnej (tu: F. N. Golański, F. K. Dmochowski, I. Krasicki, E. Słowacki), we wstępach do szkolnych wydań bajek (G. Piramowicz, I. Trąpczyński, S. Czerski, I Koch, J. Popliński) oraz w osobnych edycjach (np. J. U. Niemcewicz).

Bajka jako gatunek stała się atrakcyjna w edukacji polonistycznej również dlatego, że łączyła w sobie cechy epickie z dramatycznymi, była „teatralna” w swych charakterze i posiadała swych „aktorów” (zob. S. Czerski). Do najważniejszych oświeceniowych twórców bajek należeli: Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Julian Ursyn Niemcewicz oraz – najwybitniejszy reprezentant tego gatunku – Ignacy Krasicki.

W 1779 roku ukazują się Bajki i przypowieści Ignacego Krasickiego, reprezentujące swoistą miniaturyzację świata przedstawionego, oraz miniaturową biografię bohatera, często oparte o pomysły oryginalne, wprowadzają portret bohatera posiadającego „rysy skrajnie kontrastowe (np. duma i pokora), konkretne i uzasadnione psychologicznie, ale uderzające niezwykłością. Dzięki temu konkretna sytuacja sugeruje sens wyższy – ogólną prawdę o życiu” (zob. W. Woźnowski, op.cit., s. LXXXIII).

Wybitny oświeceniowy bajkopisarz tworzy teksty, których nadrzędnymi kategoriami stają się: ich intelektualny charakter oraz poziom filozoficzny. Filozoficzny sens bajek Krasickiego – jak zauważa J. Abramowska - uwzględnia trzy istotne antytezy: zło i dobro, tożsamość i różnicę oraz trwałość i zmianę (zob. J. Abramowska, „Bajki i przypowieści” Krasickiego czyli krytyka sztuki sądzenia, „Pamiętnik Literacki”, R. LXIII, 1972, z. 1, s. 42), do wyróżnionych sytuacji dramatycznych należy natomiast „katastrofa”.

Mistrzostwo formy Krasickiego widać np. w bajce – czterowierszu Ptaszki w klatce, w której pojawiają się dwa przeciwstawne portrety postaci. Woźnowski pisze: utwór „zawiera sugestię o wyglądzie postaci (stary czyżyk płacze, młody dziwi się) oraz informację biograficzną (stary czyżyk urodził się na wolności, młody w niewoli), która uzasadnia tak różne psychiki bardzo sobie bliskich bohaterów (obaj są czyżykami w niewoli). Oprócz tego portret starego czyżyka został wzbogacony rysem dodatkowym, indywidualizującą postać wypowiedzią: <<przeto ci wybaczę>>” (zob. W. Woźnowski, op.cit, s. LXXXIV). Istotną rolę w tekstach mistrza tego gatunku odrywa organizacja rytmiczna, dzięki której wyeksponowane są te partie wiersza (wyrazy), które mają wyjątkowe znaczenie dla sensu utworu lub odgrywają ważną rolę pod względem emocjonalnym.

Pod koniec okresu stanisławowskiego pojawia się w polskiej twórczości literackiej także typ bajki politycznej (np. popularne stają się bajki sejmowe Niemcewicza).

Bajkę przeznaczoną dla najmłodszych odbiorców, uwzględniającą percepcyjne możliwości dzieci, ich językowe kompetencje, uczucia i emocje oraz wyobraźnię stworzył natomiast popularny pedagog i działacz społeczny Stanisław Jachowicz (1796- 1857). Pierwszy zbiór wierszyków i powiastek dydaktyczno- moralizatorskich Jachowicza zatytułowany Bajki i powieści ukazał się w 1824 roku, kolejny – rozszerzony w 1829 roku, następne – opatrzone tytułem Bajki i powiastki (t. 1–4) wychodziły w latach 1842–1847 i przetłumaczone zostały na kilka języków.

Oto „garść” cytatów na temat roli i funkcji bajki w edukacji dzieci, pochodząca z teoretycznych prac Jachowicza: „Bajki małe, proste, po większej części bez wszelkich ozdób, czasem tylko powszechny, codzienny wypadek; mały obrazek, powiastka, żarcik, zabawka – nic ważnego” lub „bajka nauczy, bajka w pamięci zostanie; z pamięci przejdzie do serca, serca w życie praktyczne i wyda owoc, owoc pożyteczny” (zob. S. Jachowicz, Kilka słówek w: Powiastki i bajki, wyd. VI, Warszawa 1842, t.1, s. II; zob. też I. Kaniowska – Lewańska, Stanisław Jachowicz, Opole 1970). Oto sformułowany przez Jachowicza wierszowany zbiór zasad „określający” poetykę dziecięcej literatury:

Język dziecięcy, toć już rzecz nie nowa,
Jest to oddzielna, rzewna serca mowa,
U nich świat inny i poezja inna –
Do ich serduszek podobną być winna.
Drobne serduszka, wyrazy zdrobniałe,
Dziatki tak lubią to wszystko, co małe”

(zob. S. Jachowicz, Sto nowych powiastek dla dzieci z dodaniem wierszyków moralnych, wyd. II, Warszawa 1855; cyt. za I. Kaniowska – Lewańska, Literatura dla dzieci i młodzieży d roku 1864, Warszawa 1973, s. 239).

Jachowicz Pasterz i wilk z 1860 r.
Jachowicz Gęsi z 1858 r.

Bajki Jachowicza odwołują się do surowych ideałów wychowawczych; utrzymane jeszcze w stylu dydaktycznych utworów oświeceniowych, wprowadzają realizm szczegółów oraz elementy sentymentalnej stylistyki (m.in. wykorzystywane w utworach deminutiva); posiadają także elementy humorystyczne. Najważniejszym novum w konstrukcji Jachowiczowskiego gatunku była jednak rezygnacja z alegorii - nie zawsze zrozumiałej dla dziecięcego odbiorcy; zamiast cech alegorycznych odsyłających do świata ludzi, bajkopisarz wykorzystuje natomiast postacie zwierząt, które stają się w jego utworach pełnoprawnymi bohaterami. Choć pisarz wprowadza do swych tekstów także bohatera z ludu to jednak prezentowany w bajkach świat jest raczej mieszczański; przedstawia klarowny zbiór zasad moralnych i promuje postawy etyczne (także konkretne cnoty), które są przyswajalne i zrozumiałe przez dziecko: pracowitość, uczciwość, posłuszeństwo, dobroć, solidność, oszczędność, praktyczny rozsądek, szacunek dla tradycji, właściwe zachowanie wobec ludzi i zwierząt.

W XIX wieku tradycję bajkopisarską podtrzymywał także Adam Mickiewicz jako autor tekstów, w których dominuje komizm antropomorfizacji świata zwierzęcego, z elementami szczegółów o charakterze obyczajowym oraz sytuacji z życia społecznego i politycznego. Do „politycznej maskarady”, nawiązującej do starego wątku, pojawiającego się zarówno w twórczości Ezopa a następnie i La Fonytaine’a, o królu lwie, który, kryjąc się w jaskini, udaje chorego i – jak w prawdziwej monarchii feudalnej - nakazuje zwierzętom, aby go odwiedzały, można by zaliczyć bajkę romantycznego wieszcza opatrzoną tytułem Król chory i lisy. „Lew nie jest [tu] banalnym „królem zwierząt” , ale jego „Lwią Mością”, a zwykła jaskinia staje się jego letnią rezydencją - „Jaskiniewskiem Zbójskim”. Jak przystało na XIX – wiecznego tyrana, lew dysponuje nowoczesnym aparatem przemocy. Wydaje ukaz wzywający do Jaskiniewska przedstawicieli zwierząt „zaszczytnie nam znanych z tycia” (w. 20), ministra czyni odpowiedzialnym za ich bezpieczeństwo, ten zaś każe im wydać paszporty z „Lwiej Kancelaryi tajnej”. Dokumenty są potrzebne, by chronić reprezentantów „baroństwa” i „stanu oślego” przed wyższymi urzędnikami Królestwa, oczywiście drapieżnikami, mającymi wbrew swemu dostojeństwu naturę zwierzęcą; zachodzi obawa, że mogą kogoś <<ukąsić lub drapnąć>> albo też <<w pół drogi capnąć>>” (Zob. W. Woźnowski, op.cit., s. CVI).

Wyjątkowe miejsce w historii bajkopisarstwa zajmuje także romantyczny komediopisarz hrabia Aleksander Fredro m.in. jako autor słynnej bajki pochodzącej z komedii Pan Jowialski – Paweł i Gaweł. Bajka ta osadzona w tradycji staropolskiej, przywołująca dowcip utrzymany w poetyce twórczości Reja czy Potockiego, oparła swą fabułę na anegdocie, na konkretnym zabawnym wydarzeniu (tu: niezwykłej sytuacji); Fredro uwzględnił w swej opowieści szczegóły obyczajowe oraz ukazał wyraziste portrety bohaterów ludzkich już bez kostiumu zwierzęcego.

Najważniejszym elementem konstrukcyjnym bajki Fredry staje się niewątpliwie antagonizm charakterów postaci. Oto interpretacja Pawła i Gawła w ujęciu Wacława Borowego:

„Gaweł: niesamowity dziwak, urządzający polowanie w pokoju, uważający się za pana samowładnego i nieuległego, w hotelowym lokalu, a tak boleśnie potem za swoja butę ukarany; Paweł: spokojniutki, cierpliwy, poważny i wyrozumiały (pamiętajmy, że prosi Gawła o to tylko, aby ciszej polował), później zaś metodycznie i nieubłagalnie mściwy: czy nie są to wspaniałe dzieła sztuki charakteryzowania” (zob. W. Borowy, O Pawle i Gawle. Humoreska krytyczna. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydział I, 1917. Przedruk: Studia i rozprawy, Wrocław 1952, t. 2, s. 210).

Kieszonka:
Bajka jako gatunek moralizatorsko – dydaktyczny świetnie wpisuje się w szkolny model polonistycznego kształcenia dla najmłodszych. Przede wszystkim dlatego, że uwzględnia czytelny model bohatera oraz prezentuje jasne zasady jego postępowania. Bohaterami bajek są zarówno ludzie, jak i zwierzęta oraz przedmioty, zjawiska i pojęcia, które zawsze odsyłają do świata ludzi i uosabiają ludzkie cechy. W swej konstrukcji związana jest najściślej z parabolą (przypowieścią) i ma charakter alegoryczny dzięki dwóm planom zdarzeń: dosłownemu i przenośnemu; posiada morał i często jest żartobliwa; parabola ukazuje jednak głębiej schematyczność świata i w przeciwieństwie do dominujących w bajkach postaciach zwierząt – przywołuje postacie ludzkie. Bajka odwołuje się do motywów i tematów znanych, powtarzalnych, wątków często wywodzących się z tradycji literackiej, reprezentatywnych i utrwalonych w zbiorowej świadomości; nawet jeśli odsyła do znaczeń przenośnych to i tak zmierza do utrwalenia uniwersalnych prawd, sądów i konkluzji natury ogólnej. Warto zastanowić się nad podobieństwem i różnicą miedzy bajka i baśnią a także nad ich adresatem. Czy rzeczywiście baśń jest najlepsza forma literacka dla dzieciństwa?

Autorka hasła:

Dorota Michułka, Uniwersytet Wrocławski