Tekst źródłowy strony Dziecko w postępowaniu karnym

Ogólną definicję  pokrzywdzonego (w tym pokrzywdzonego dziecka) podaje art. 49 k.p.k.<ref>Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego ( Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.).</ref>. Jednakże dziecka dotyczą tylko niektóre postanowienia powołanego przepisu. Pokrzywdzonym, co dotyczy dziecka, jest osoba fizyczna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 § 1 k.p.k.). Rozszerza to pojęcie poszkodowanego w rozumieniu prawa cywilnego, gdyż uprawnienie do działania w charakterze pokrzywdzonego przyznano także osobie, wobec której nie tylko dokonano przestępstwa, ale dopuszczono się usiłowania przestępstwa, np. usiłowanie przestępstwa ściganego na wniosek. O pokrzywdzeniu decyduje z reguły bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia przestępstwem, dobra prawnego<ref>K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008, s. 200.</ref> dziecka. Dla bytu pokrzywdzenia nie ma znaczenia, czy dobro jest głównym, czy jedynie ubocznym przedmiotem ochrony w danej normie prawnej, byle tylko było ono objęte zespołem znamion danego przestępstwa jako indywidualny przedmiot ochrony danej normy prawnokarnej<ref>T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, T. I, Warszawa 2014, s. 254.</ref>. Osoba fizyczna może być pokrzywdzonym bez względu na to, czy ma pełną czy też ograniczoną zdolność do czynności prawnych<ref>K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 156.</ref>. O tym czyje dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone w konkretnej sprawie decydują przepisy kodeksu karnego. W dyspozycji  przepisu prawa karnego materialnego osoba pokrzywdzona może być w pewien sposób określona rodzajowo, np. małoletni, osoba poniżej 15 lat. Najczęściej jednak, takiego zacieśnienia kręgu osób pokrzywdzonych prawo karne nie przewiduje<ref>K. Marszał: Proces…, s. 200.</ref>, co oznacza, że może nim być każda osoba ( także dziecko). 

Decydujące dla określenia bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia dobra prawnego pokrzywdzonego mają czynności wykonawcze, wypełniające ustawowe znamiona danego przestępstwa. O pokrzywdzeniu decyduje z reguły bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia przestępstwem dobra prawnego oznaczonej osoby. Pokrzywdzenie jest stanem obiektywnym, wynikającym z roli określonego podmiotu w zdarzeniu faktycznym, interesującym z punktu widzenia prawa karnego materialnego<ref>K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2013, s. 234.</ref>. Przyjmuje się, że zawarte w art. 49 § 1 k.p.k. sformułowanie dobro prawne należy rozumieć jako dobro stanowiące równocześnie tzw. przedmiot ochrony indywidualnej normy prawa karnego materialnego, który naruszony został w wyniku przestępstwa, a nie wszelkie dobra prawne określonej osoby, chronione innymi pozakarnymi normami prawa (np. prawa cywilnego)<ref>K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania…, s. 158.</ref>. Dla legitymacji pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia. Wystarczy, że ma ono charakter hipotetyczny, tzn. możliwy w świetle twierdzeń wskazanego lub istniejącego materiału dowodowego<ref>K. Marszał, Proces…, s. 200.</ref>. 

Problem, czy pokrzywdzony jest stroną procesową uregulowany jest odmiennie, w zależności od stadium procesu. W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony jest stroną, co wynika z treści art. 299 k.p.k., według którego w postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są stronami. Pokrzywdzony z racji samego pokrzywdzenia jest stroną postępowania przygotowawczego.  Natomiast w postępowaniu sądowym jest stroną procesową, gdy wystąpi w roli oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego, czy powoda cywilnego. Wystąpienie w takich rolach należy do swobodnej decyzji pokrzywdzonego. Jeżeli pokrzywdzony nie występuje w żadnej z tych ról nie jest stroną postępowania przed sądem, choć w postępowaniu tym uzyskuje określone uprawnienia, np. prawo do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania ( art. 341 § 1 k.p.k.), prawo do udziału w posiedzeniu co do wniosku prokuratora o wydanie wyroku i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub środków bez przeprowadzania rozprawy ( art. 343 § 5 k.p.k.), prawo do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku ( art. 422 § 1 k.p.k.), prawo do wniesienia apelacji od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie ( art. 444 k.p.k.). 

Jeżeli chodzi o pokrzywdzone przestępstwem dziecko to art. 51 § 2 k.p.k. przewiduje, że jeżeli pokrzywdzony jest małoletni, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy, albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator działając z urzędu ( art. 52 § 1 k.p.k.). Samodzielnie w procesie karnym jako pokrzywdzony może działać tylko osoba pełnoletnia, mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Stąd też pokrzywdzony będący małoletnim ( dziecko) musi być reprezentowany przez przedstawiciela ustawowego ( art. 96 k.c.) lub opiekuna faktycznego, tj. przez osobę, pod której pieczą pozostaje<ref>J. Bratoszewski, L.Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, T. I., Warszawa 2003, s. 445.</ref>. Kodeks postępowania karnego nie dopuszcza osobistego działania pokrzywdzonego, kiedy jest on małoletni, tzn. kiedy nie ukończył on 18 lat<ref>K. Marszał, Proces…, s. 222.</ref>. Pokrzywdzony, będący osoba fizyczną, zyskuje pełną zdolność do czynności prawnych dopiero po ukończeniu lat 18. Do tego czasu prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo tzw. opiekun faktyczny. Osoby wykonujące prawa pokrzywdzonego dziecka nie są pokrzywdzonymi w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k., ale działają na podstawie i w granicach przewidzianych dla pokrzywdzonego<ref>J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, T. I, Zakamycze 2006, s. 214.</ref>. 

Przedstawicielem ustawowym dziecka będą jego rodzice ( art. 93 § 1 i art. 97 § 1 k.r.o.). Przedstawicielami ustawowymi małoletniego jest każdy z rodziców, jeżeli dziecko znajduje się pod władzą rodzicielską obojga rodziców, a w wypadku, gdy żadne z nich nie może reprezentować małoletniego, kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy ( art. 98 w zw. z art. 92 i art. 99 k.r.o.). W razie zaistnienia rozbieżności stanowisk między rodzicami rozstrzygnięcie wydaje sąd opiekuńczy<ref>J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania…, s. 446.</ref>.  W razie, gdy żadne z rodziców nie może reprezentować małoletniego sąd opiekuńczy ustanawia dla niego kuratora ( art. 99 k.r.o.). 

W procesie karnym z mocy art. 51 § 2 k.p.k. uprawnienia procesowe przedstawiciela ustawowego dziecka uzyskuje osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. O jej legitymacji decyduje faktyczne sprawowanie pieczy nad pokrzywdzonym małoletnim. To, czy sprawowanie pieczy ma miejsce w konkretnym wypadku, może być sprawdzone przez organ procesowy ( art. 97 k.p.k.). 

Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego dziecka może dokonywać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego małoletniego ze skutkiem prawnym dla tego ostatniego<ref>K. Marszał: Proces…, s. 223.</ref>. Przedstawiciel pokrzywdzonego dziecka korzysta ze wszystkich uprawnień procesowych, które przysługiwałyby dziecku, gdyby mogło samo działać w postępowaniu karnym, tak jak działałby pokrzywdzony.  

Zgodnie z art. 87 § 1 k.p.k. pokrzywdzony może ustanowić pełnomocnika. Pełnomocnik może też być wyznaczony z urzędu przez prezesa sądu lub referendarza sądowego na wniosek strony innej niż oskarżony ( art. 87a k.p.k.).  W świetle nowelizacji z 2013 r. wyznaczenie pełnomocnika z urzędu dla strony innej niż oskarżony, z uwagi na niezamożność, aktualizuje się tylko w postępowaniu przygotowawczym. Natomiast w postępowaniu sądowym strona taka, a więc pokrzywdzony, występuje o powołanie jej takowego bez potrzeby wykazywania swej niezamożności ( art. 87a § 1 k.p.k.)<ref>T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania…., s. 260.</ref>. Działający w imieniu dziecka przedstawiciel ustawowy może udzielić pełnomocnictwa pełnomocnikowi. Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny ( art. 88 k.p.k.). Pokrzywdzony może jednocześnie korzystać z pomocy nie więcej niż trzech pełnomocników. 

Z tego, że przedstawiciel ustawowy dziecka działa jak strona procesowa wynikają określone, zgodnie z zasadą kontradyktoryjności, jego uprawnienia, tj. m.in.: prawo do udziału w czynnościach procesowych, prawo do złożenia wniosku o ściganie, prawo do zadawania pytań i składania oświadczeń procesowych, prawo wypowiadania się co do każdego przeprowadzonego dowodu, prawo do składania wniosków dowodowych, czy też prawo do zaskarżania decyzji procesowych.

Z uprawnieniami pokrzywdzonego związane są też jego obowiązki, np. obowiązek poddania się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego ( art. 192 § 1 k.p.k.). przez uzależnienie karalności czynu od stanu zdrowia pokrzywdzonego należy rozumieć zarówno potrzebę ustalenia, czy czyn w ogóle miał miejsce (np. czy doszło do zbliżenia fizycznego wedle twierdzeń pokrzywdzonego z art. 197 § 1 k.k.), jak i ustalenie elementów stanowiących znamiona określonego typu przestępstwa, np. naruszenie czynności narządu ciała<ref>Op. cit., s. 678.</ref>.  

W postępowaniu karnym dziecko może też być przesłuchane w charakterze świadka, bowiem możliwe jest łączenie roli pokrzywdzonego z rolą świadka. Wówczas nie może sprzeciwić się przesłuchaniu z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, z tym zastrzeżeniem, że nie może być poddana badaniu lub przesłuchaniu w takich warunkach osoba, która odmówiła składania zeznań lub została od nich zwolniona ( art. 192 § 3 k.p.k.). Więcej na ten temat: Dziecko w postępowaniu dowodowym. 

W postępowaniu przed sądem pokrzywdzony może realizować swoje prawa jako oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny lub powód cywilny. Z uprawnień tych korzysta też dziecko reprezentowane przez przedstawiciela ustawowego lub osobę pod której stała pieczą pozostaje. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego (art. 53 k.p.k.). W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony uzyskał możliwość działania jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego: 1/ obok oskarżyciela publicznego, który wniósł oskarżenie (oskarżyciel posiłkowy uboczny), 2/ zamiast oskarżyciela publicznego, gdy nie wniósł aktu oskarżenia ( oskarżyciel posiłkowy subsydiarny)<ref>K. Marszał, Proces …, ( 2013 ), s. 239.</ref>.  

Pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (art. 59 § 1 k.p.k.). Pokrzywdzony może też aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62 k.p.k.). Jest to żądanie uprawnionego podmiotu, to znaczy pokrzywdzonego, aby sąd karny w ramach procesu karnego rozpoznał także kwestię odpowiedzialności cywilnej<ref>J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania…, s. 490.</ref>. 

{| class="wikitable" width=100%
|+ style="text-align:left; color: #487eac"|Kieszonka: 
|style="background-color: #d9edff; border-color: #487eac" font-size:85%|Szczególną sytuację dziecka w postępowaniu karnym dostrzegł ustawodawca, czemu dał wyraz w art. 185 a i 185b k.p.k.. Przepisy te dotyczą przesłuchania dziecka, pokrzywdzonego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określonych w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI kodeksu karnego, które w chwili przesłuchania nie ukończyło 15 lat, a także dziecka – świadka w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXV i XXVI kodeksu karnego. Te szczególne uprawnienia omówione zostaną pod hasłem: Dziecko w postępowaniu dowodowym.  
|} 
 
'''Literatura:'''

# Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wyd. 5, Warszawa 2014.
# Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wyd. 5, Warszawa 2012.
# Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, T. I., Warszawa 2003.
# Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2007.
# Gierowski J.K., Jaśkiewicz-Obydińska T., Najda M., Psychologia w postępowaniu karnym, Warszawa 2010.
# Grajewski J., Paprzycki L.K., Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, T. I, Zakamycze 2006.
# Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, T. I, Warszawa 2014.
# Marszał K., Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2013.
# Marszał K., Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008.
# Muras Z., Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym i w prawie karnym materialnym. Komentarz, Warszawa 2010.
# Murzynowski A., Ułaskawienie w Polsce Ludowej, Warszawa 1965. 
# Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2013.

'''Autorka hasła:'''

dr hab. Danuta Tarnowska, prof. US, Uniwersytet Szczeciński

'''Przypisy:'''

----

[[kategoria: Prawny konstrukt dzieciństwa]]