Dziecko w prawie cywilnym

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Dziecko w prawie cywilny materialnym, będąc osobą fizyczną[1], traktowane jest jako podmiot praw i obowiązków. Podstawowymi aktami prawnymi regulującym sytuację prawną dziecka na gruncie prawa cywilnego są Kodeks cywilny[2] oraz Kodeks rodzinny i opiekuńczy[3]. Osobą fizyczną jest człowiek od chwili urodzenia, natomiast dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone, określane jest pozaustawowo mianem nasciturusa (od łac. nasciturus – mający się urodzić). Problem statusu prawnego płodu ludzkiego jest przedmiotem dyskusji prawniczej. Wyróżnić można cztery zasadnicze nurty zapatrywań na sytuację prawną nasciturusa: że nie ma zdolności prawnej; że ma zdolność prawną jeszcze przed urodzeniem, pod warunkiem rozwiązującym martwego urodzenia dziecka; że ma zdolność prawną warunkową pod warunkiem zawieszającym żywego urodzenia się dziecka; że posiada pełną zdolność prawną[4]. W obecnym stanie prawnym przeważa stanowisko przyznające nasciturusowi nieograniczoną zdolność prawną w zakresie stosunków niemajątkowych oraz warunkową (pod warunkiem, że dziecko poczęte, urodzi się żywe) w zakresie stosunków majątkowych. Koncepcja ta zakłada, że dopiero po urodzeniu się żywego dziecka, spełnia się warunek ustawowy (conditio iuris): „kiedy nasciturus staje się dzieckiem narodzonym, uzyskuje pełną zdolność prawną, a zarazem powstają jego prawa”[5]. Jest to w zasadzie kontynuacja wywodzącej się z okresu starożytności zasady „naciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur” (,,dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone, uważa się za już narodzone, o ile dotyczy to jego korzyści”)[6]. W ujęciu kompromisowym, bez rozstrzygania problemu podmiotowości prawnej, wskazuje się też, że „nasciturus jest postacią życia ludzkiego”[7]. W okresie od 16 marca 1993 r. do dnia 3 stycznia 1997 r. w polskim porządku prawnym obowiązywał § 2 art. 8 k.c., który wyraźnie przewidywał, że „Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe”. Przepis ten został wprowadzony do k.c. przez ustawę z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży[8]. Przewidywał pełną zdolność prawną nasciturusa w odniesieniu do praw niemajątkowych, takich życie, zdrowie, prawa stanu cywilnego - zwłaszcza pochodzenie od określonych rodziców, oraz warunkową zdolność prawną – w odniesieniu do praw niemajątkowych[9]. Pomimo uchylenia § 2 art. 8 k.c.[10] ustawodawca nadal w szeregu przepisów gwarantuje dziecku poczętemu ochronę, przewidując możliwość uznania dziecka poczętego, lecz jeszcze nienarodzonego (art. 75 k.r.o.), dochodzenia naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem (art. 4461 k.c.), bycia spadkobiercą, zapisobiercą, uprawnionym do zachowku, ale pod warunkiem, że dziecko urodzi się żywe (art. 927 § 2 k.c. art. 962 k.c., art. 994 § 2 k.c.), ustanowienia kuratora, jeżeli jest to potrzebne dla strzeżenia przyszłych prawa dziecka poczętego (art. 182 k.r.o.), ponadto, jeżeli ojcostwo mężczyzny niebędącego mężem matki zostało uwiarygodnione, matka może żądać, ażeby mężczyzna ten jeszcze przed urodzeniem się dziecka wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu. Termin i sposób zapłaty tej sumy określa sąd. Ochrona nasciturusa jest więc w tym przypadku także, choć pośrednio, zagwarantowana (art. 142 k.r.o. i 754 k.p.c.).

Z chwilą urodzenia dziecko uzyskuje zdolnością prawną, co wynika z art. 8 § 1 k.c., który przewiduje, że każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. Zdolność prawna jest kategorią materialnego prawa cywilnego i podstawowym atrybutem każdej osoby fizycznej. Oznacza możność bycia (stania się) podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, czyli możliwość nabywania praw oraz zaciągania zobowiązań cywilnoprawnych (np. zawierania umów, dziedziczenia)[11]. Zdolność prawna przesądza o istnieniu podmiotowości prawnej oraz stanowi kategorię podstawową względem pochodnej od niej kategorii, jaka jest zdolność do czynności prawnych[12] . Cechy indywidualizujące człowieka jak płeć, rasa, narodowość, wyznanie ani pochodzenie nie mają obecnie żadnego wpływu na zdolność prawną[13]. Zgodnie z art. 11 § 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe[14] zdolność prawna osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu (prawu państwa, którego osoba jest obywatelem). O tym, czy ktoś jest obywatelem danego państwa, rozstrzyga prawo tego państwa[15]. W Polsce obywatelstwo zostało uregulowane w ustawie z 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim[16]. Ewentualne ograniczenia zdolności prawnej z powodu np. przynależności rasowej, kastowej lub wyznaniowej czy posiadania określonego obywatelstwa (występujące niekiedy w prawie obcym), jako sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawego RP, zostaną wyłączone na gruncie prawa polskiego przez zastosowanie klauzuli porządku publicznego (art. 7 p.p.m.). Na zakres zdolności prawnej nie ma wpływu to, że możliwość nabywania niektórych praw i obowiązków cywilnoprawnych jest uzależniona od spełnienia pewnych, przewidzianych prawem wymogów, np. osiągnięcia określonego wieku lub stanu umysłu (np. dla zawarcia małżeństwa)[17]. Początek zdolności prawnej przypada na moment żywego urodzenia się każdego dziecka (art. 8 § 1 k.c.). Uzyskanie zdolności prawnej nie zależy od stanu zdrowia fizycznego lub umysłowego i, w związku z tym, zdolność prawna przysługuje także żywym noworodkom dotkniętym różnymi dysfunkcjami somatycznymi lub mentalnymi (np. każdemu z bliźniąt syjamskich posiadających wspólne ograny)[18]. Natomiast rzeczywista śmierć człowieka powoduje ustanie jego zdolności prawnej oraz podmiotowości prawnej[19]. Z faktem urodzenia się każdego dziecka wiąże się usuwalne (wzruszalne) domniemanie prawne, że przyszło ono na świat żywe (art. 9 k.c.). Urodzenie to wydobycie noworodka z ustroju matki. Urodzenie może być żywe albo martwe, w tym ostatnim przypadku dziecko umiera przy urodzeniu i nie uzyskuje zdolności prawnej, a jego ciało ma szczególny status zwłok ludzkich[20]. Definicja żywego urodzenia (a także martwego urodzenia oraz poronienia) znajduje się w rozporządzaniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej oraz sposobu jej przetwarzania[21]. Według pkt 3 załącznika nr 1 do tego rozporządzenia, urodzenie żywe to: „całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje jakiekolwiek inne oznaki życia, takie ja czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli, bez względu na to, czy sznur pępowiny został przecięty lub łożysko zostało oddzielone”. Żywe urodzenie powoduje uzyskanie pełnej zdolności prawnej przez dziecko. Konsekwencją zastosowania domniemania żywych narodzin jest konieczność traktowania każdego dziecka jako podmiotu prawa cywilnego, dopóki domniemanie to nie zostanie obalone dowodem przeciwnym. Domniemanie to przesuwa ciężar dowodu na podmiot zainteresowany wykazaniem, że w rzeczywistości dziecko urodziło się martwe, czyli, że po oddzieleniu od organizmu matki dziecko nie wykazywało żadnych oznak życia lub to, że w konkretnej sytuacji doszło do poronienia, a więc naturalnego lub sztucznego zakończenia ciąży, która trwała krócej niż 22 tygodnie.

W świetle Kodeksu cywilnego pełnoletnim jest osoba, która ukończyła lat osiemnaście (art. 10 par. 1 k.c.). Od zasady tej wprowadzono wyjątek, zgodnie z którym małoletni (czyli osoba poniżej osiemnastego roku życia) może również uzyskać status osoby pełnoletniej. Następuje to przez zawarcie małżeństwa (zob. art. 10 k.r.o.). Celem takiego unormowania jest zrównanie statusu prawnego obojga osób pozostających w związku małżeńskim[22]. Upełnoletnienie przez zawarcie małżeństwa jest ostateczne i bezwarunkowe. Na upełnoletnienie nie ma bowiem wpływu ewentualne późniejsze unieważnienie małżeństwa (art. 10 § 2 zd. 2 k.c.), czy orzeczenie rozwodu albo separacji[23]. Co do zasady, nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny (art. 10 § 1 k.r.o.).

Kolejnym ważnym atrybutem każdej osoby fizycznej jest jej zdolność do czynności prawnych. Zdolność ta umożliwia samodzielne dokonywanie każdej czynności prawnej przewidzianej w polskim systemie prawa prywatnego. Oznacza możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań w sferze prawa cywilnego poprzez własne działania – osobiste składanie oświadczeń woli[24]. Istnieją trzy zakresy zdolności do czynności prawnych: pełna zdolność do czynności prawnych, ograniczona zdolność od czynności prawnych oraz brak zdolności do czynności prawnych. W odniesieniu do dzieci istotne znaczenie odgrywają dwie ostatnie kategorie, albowiem pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości (art. 11 k.c.). O ile zdolność prawna osoby fizycznej jest nieograniczona, o tyle na zdolność do czynności prawnych wpływa wiek, ubezwłasnowolnienie (całkowite albo częściowe) bądź ustanowienia w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie doradcy tymczasowego (art. 549 § 1 k.p.c.). Nie mają zdolności do czynności prawnych dzieci, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c.). Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego określa art. 13 k.c. Mianowicie, osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Przesłankami ubezwłasnowolnienia całkowitego są: wiek (co najmniej 13 lat), choroba psychiczna czy innego rodzaju zaburzenia psychiczne oraz niemożność kierowania swoim postępowaniem. Ponadto, w orzecznictwie akcentuje się, iż ubezwłasnowolnienie ma na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia[25]. Istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 k.c. przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana przyczynowo z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie „niemożność” rozumieć należy brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw[26]. Osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych nie mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych. W ich imieniu czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele ustawowi (rodzice, opiekun). Wyjątek dotyczy czynności prawnych zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Taka umowa zawarta przez dziecko w wieku do lat 13 (osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie) staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. Inne czynności prawne, nie zaliczone do kategorii drobnych bieżących umów życia codziennego, zawarte przez osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych, są bezwzględnie nieważne (nie wywołują skutków prawnych). Dzieci, które ukończyły lat 13 a nie są jeszcze pełnoletnie, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo, posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Konsekwencją takiego unormowania jest, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, że do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Rozwiązanie to wskazuje, że osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych nie ma kompetencji do samodzielnego i skutecznego dokonywania niektórych czynności – zobowiązujących lub rozporządzających (czyli zwiększających pasywa lub zmniejszających aktywa)[27]. Ustawodawca wprowadził bowiem system kontroli czynności takiej osoby[28], przez wymóg uzyskania zgody ze strony przedstawiciela ustawowego. Zgoda przedstawiciela ustawowego musi być wyrażona w formie przewidzianej w art. 63 k.c., zasadniczo przed dokonaniem danej czynności prawnej, ale również po jej dokonaniu, przybierając formę potwierdzenia. Skutki braku zgody zależą od rodzaju czynności dokonanej czynności. Przy umowach zobowiązujących i rozporządzających – skutkiem braku wymaganej zgody będzie tzw. bezskuteczność zawieszona, co oznacza, że ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych. Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność taka jest nieważna. Kodeks cywilny modyfikuje powyższą zasadę, gdyż wymienia kategorie czynności prawnych, które osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może dokonać samodzielnie: czynności nie będące zobowiązaniami ani rozporządzeniami, czynności upoważniające; umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego; ponadto bez zgody przedstawiciela ustawowego może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi (art. 21 k.c.). Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 22 k.c.). Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka (art. 98 k.r.o.). Czynności, przy których rodzice nie mogą reprezentować dziecka, określa art. 98 par. 2 k.r.o.; ponadto niektóre czynności wymagają uprzedniej zgody sądu opiekuńczego (art. 101 par. 3 k.r.o.).

Kolejnym atrybutem dziecka w prawie cywilnym jest miejsce zamieszkania, które oznacza miejscowość, w której dana osoba fizyczna przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.) tzw. domicilium voluntarium. Jednakże dzieci pozostające pod władzą rodzicielska (małoletnie - art. 10 k.c.) oraz osoby pozostające pod opieką (art. 27 k.c.) nie mają możliwości wyboru miejsca zamieszkania. W tym sensie można w ich przypadku mówić o koniecznym lub pochodnym miejscu zamieszkania (domicilium necessarium). Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy (art. 26 k.c.). Miejscem zamieszkania osoby znajdującej się pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna (art. 27 k.c.). Od miejsca zamieszkania należy odróżniać adres zameldowania, który jest kategorią prawa administracyjnego[29].

Dziecku, będącemu pełnoprawnym podmiotem prawa cywilnego, przysługują dobra osobiste i ich ochrona. Dobra osobiste są to prawnie uznane wartości, dobra prawne niematerialne (nieposiadające bezpośredniego odnośnika ekonomicznego), związane ściśle z istnieniem i psychiką określonych osób fizycznych[30]. Kodeks cywilny nie zawiera analitycznej definicji pojęcia dóbr osobistych, ich przykładowy katalog znajduje się w art. 23 k.c. (zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, racjonalizatorska). Dobra osobiste są chronione przez prawa osobiste; są to prawa bezwzględne, zasadniczo niezbywalne i niepodlegające dziedziczeniu. Środki ochrony dóbr osobistych przewiduje m.in. art. 24 k.c.

Dziecko może być sprawcą czynu niedozwolonego (tzw. deliktu)[31]. Jeżeli czyn taki stanowi źródło szkody, rodzi obowiązek jej naprawienia (art. 415 k.c.). Przesłankami odpowiedzialności ex delicto są: szkoda, czyn naruszający prawo lub zasady współżycia społecznego, związek przyczynowy między szkodą a czynem naruszającym prawo lub zasady współżycia społecznego, wina. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez dziecko może obciążać dziecko (od 13 roku życia na zasadzie winy albo poniżej 13 roku życia - na zasadzie słuszności lub na zasadzie ryzyka), bądź osobę zobowiązaną do nadzoru nad dzieckiem. Małoletniego, który w chwili dokonywania czynu niedozwolonego nie ukończył 13 lat, nie obciąża obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, jeżeli przepisy prawne przewidują odpowiedzialność sprawcy szkody na zasadzie winy (art. 426 k.c.). Małoletni, który nie ukończył 13 lat, może ponosić odpowiedzialność na zasadzie słuszności (np. art. 428, 431 § 2 k.c.) lub na zasadzie ryzyka (np. art. 433-436 k.c.). Ustawa określa wiek 13 lat jako ustawową granicę dojrzałości psychofizycznej, a więc zdolności do rozpoznania znaczenia i kierowania swoim postępowaniem przez małoletniego. Jeżeli jednak bezpośrednim sprawcą szkody jest osoba, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, dla zapewnienia skutecznej ochrony poszkodowanemu ustawodawca przewiduje szczególne unormowania ułatwiające dochodzenie roszczenia od zobowiązanego do nadzoru (art. 427 k.c.) oraz umożliwiające dochodzenie roszczenia od bezpośredniego sprawcy, na zasadzie słuszności (art. 428 k.c.)[32].

Autorka hasła:

dr Katarzyna Anna Dadańska, Uniwersytet Szczeciński

Przypisy:


  1. Obok osób fizycznych podmiotami prawa cywilnego są osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej wyposażone w zdolność prawną (art. 2 i 331 k.c.).
  2. Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.; dalej: k.c.
  3. Tekst jedn. Dz.U. z 2012r., poz. 788 ze zm.; dalej: k.r.o.
  4. Sokołowski T. , Komentarz do kodeksu cywilnego. Tom I. Część ogólna, red. Kidyba A., Warszawa 2009, s. 55.
  5. Ibidem, s. 56; Radwański Z., Prawo cywilne - cześć ogólna, Warszawa 2004, s. 150; Piasecki K.
  6. Kolańczyk K., Prawo rzymskie, Warszawa 1973, s. s.164; W. Rozwadowski W., Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992, s. 86.
  7. Smyczyński T., Pojęcie i status prawny dziecka poczętego, SP 1989, nr.4, s. 25; zob. Dyoniak A., Pozycja nasciturusa na obszarze majątkowego prawa prywatnego, RPEiS 1994, nr 3, s. 49 i n.;. Cisek A., Mazurkiewicz J., Strzebińczyk J., O rozszerzenie ochrony dóbr osobistych dziecka i macierzyństwa prenatalnego, NP 1088, nr 10-12, s. 73-86.
  8. Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.
  9. Sokołowski T., Komentarz, op.cit., s. 57.
  10. Dz. U. Nr 139, poz. 646.
  11. Ziemianin B., Kuniewicz Z., Prawo cywilne. Cześć ogólna, Poznań 2017, s. 75; Sokołowski T., w: Komentarz, op.cit., s. 51.
  12. Stelmachowski A., Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984, s. 238; tenże, Czy kryzys osoby prawnej?, RPES 1968, nr 3, s. 199 i n.; Sokołowski T., Komentarz, op.cit., s. 52.
  13. Pazdan M., Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2011, s. 96.
  14. Dz.U. Nr 80, poz. 432 ze zm.; dalej: p.p.m.
  15. Art. 2 Konwencji haskiej z dnia 12.04.1930 r. w sprawie pewnych zagadnień dotyczących kolizji ustaw o obywatelstwie, Dz.U. z 1937 r. Nr 47, poz. 361 ze zm.
  16. Dz.U. z 2012, poz. 161 ze zm.
  17. Sokołowski T., Komentarz, op.cit., s. 52.
  18. Srzebińczyk J., Kodeks cywilny. Komentarz, red. Gniewek E, Warszawa 2008, s. 33; Sokołowski T., Komentarz, op.cit., s. 52 i przywołana tam literatura.
  19. Broniewicz B., Glosa do wyroku SN z dnia 17 lipca 1997 r., III CKN 149/97, OSP 2000, z. 4, s. 63; Sośniak M. , Śmierć (Problematyka lekarsko-prawna), PiP 1970, z. 3-4, s. 506; zob. też Haberko J., Koniec życia człowieka a kres podmiotowości prawnej. Kilka uwag na temat czy prawnik i lekarz rozumieją się „stwierdzając zgon”, Prawo i Medycyna 2007, nr 2, s. 71-85.
  20. Pazdan M, w:, Pietrzykowski K., Kodeks cywilny, tom I, Komentarz do art. 1-44911, Warszawa 2008, s. 88-91; tenże, w: System Prawa Prywatnego, tom 1, Warszawa 2007, s. 956-957 i przywołana tam literatura.
  21. Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. , poz. 177 ze zm.
  22. Strzebińczyk J., Komentarz, op.cit., s. 37.
  23. Ibidem, s. 38.
  24. Ziemian B., Kuniewicz Z., Prawo cywilne, op.cit., s. 79.
  25. Por. orz. SN z 3 grudnia 1974 r, I CR 580/74, niepubl.; 16 stycznia 1964 r., I CR 32/63, OSNCP 1965, nr 2, poz. 28).
  26. Tak SN w postanowieniu z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 122/13, Lex nr 1353039.
  27. Sokołowski T., Komentarz, op.cit., s. 84.
  28. Ibidem.
  29. Por. orz SN z dnia 13 lutego 1976 r., I CR 930/75, OSN 1977, nr 1, poz. 5; orz. SN z 7 czerwca 1983 r, II UR 4/83, OSP 1984, nr 12, poz. 265. Zob. ustawę z dnia 24 września 2010 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych, Dz.U. nr 212, poz. 1427 ze zm.
  30. Co do sposobu pojmowania dóbr osobistych zob. Pazdan M., System, t. 1, s. 1116 -1118 i przywołana tam literatura.
  31. Co do pojęcia czynu niedozwolonego zob. szerzej Machnikowski P., w: System Prawa Prywatnego, Tom 6, Prawo zobowiązań – cześć ogólna, red. Olejniczak A., Warszawa 2009, s. 366 i n.
  32. A. Olejniczak, w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, red. Kidyba A., Warszawa 2014, kom. do art. 426 k.c.; zob. szerzej Ziemianin B., Kitłowski E., Prawo zobowiązań. Cześć ogólna, Warszawa 2013, s. 191 i n.; Machnikowski P., w: System, op.cit., s. 404 i n.