Dziecko w prawie rodzinnym i opiekuńczym

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Pojęcie i źródła prawa rodzinnego i opiekuńczego

Prawo rodzinne i opiekuńcze jest to dział prawa zajmujący się rodziną, a ściślej stosunkami prawnymi wynikającymi z jej istnienia i funkcjonowania. Takie ujęcie sprawia, że podstawową kategorią prawa rodzinnego jest rodzina[1]. Jak się w piśmiennictwie wskazuje, przedmiotem uregulowań prawa rodzinnego jest: małżeństwo, pokrewieństwo oraz opieka nad małoletnim[2]. Wobec tego, do innych jeszcze pojęć mających fundamentalne znaczenie na gruncie prawa rodzinnego zaliczyć można także m.in. pojęcia małżeństwa i dziecka. Jak będzie o tym mowa, wspomnianych uprzednio pojęć polski kodeks rodzinny i opiekuńczy[3] nie definiuje.

Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.[4] źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Odnosząc to określenie do źródeł prawa rodzinnego należy stwierdzić, że podstawowe znaczenie w tej mierze mają: Konstytucja RP[5] oraz k.r.o. Wśród innych ustaw będących źródłami prawa rodzinnego można wskazać, jedynie tytułem przykładu chociażby: Prawo o aktach stanu cywilnego[6], czy ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej[7].

W związku z wejściem w życie w dniu 1 maja 2004 r. Traktatu o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej[8] prawo unijne stało się częścią polskiego porządku prawnego, aczkolwiek stanowienie prawa rodzinnego i określanie jego zasad należy do kompetencji państw członkowskich UE[9]. Wśród aktów prawa międzynarodowego należy ponadto zwłaszcza zwrócić uwagę na te, które odwołują się do dobra dziecka, jak np.: Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989 r.[10] , Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci z 24 kwietnia 1967 r.[11], czy Konwencja o ochronie dzieci oraz współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego z 29 maja 1993 r.[12]

Pojęcie dziecka

Jak już uprzednio o tym wspomniano, k.r.o. nie zawiera ustawowych definicji fundamentalnych dla tego działu pojęć, w tym definicji dziecka. Określenie takie zawiera natomiast art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka[13]. Zgodnie z tym przepisem, dzieckiem jest istota ludzka od momentu poczęcia do osiągnięcia pełnoletności[14]. Należy przyjąć, że wspomniana definicja znajduje również zastosowanie na gruncie prawa rodzinnego. W związku z tym, moim zdaniem, można np. uznać, że władza rodzicielska powstaje z chwilą poczęcia dziecka, a nie z chwilą urodzenia[15].

Zasada dobra dziecka

Wśród zasad prawa rodzinnego, wskazuje się m.in. na zasadę dobra dziecka[16] . Jak się podkreśla, wzgląd na dobro dziecka przejawia się w dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich – legislacyjna – charakteryzuje się tym, że przy tworzeniu prawa rodzinnego ustawodawca kierował się tą dyrektywą[17]. Po wtóre, druga płaszczyzna uwzględniania dobra dziecka dotyczy stosowania prawa i jego wykładni. Nawet bowiem jeżeli ustawa w konkretnym wypadku nie odwołuje się do pojęcia dobra dziecka, to każdy podmiot rozstrzygający sprawę dziecka, lub zajmujący się nim ma obowiązek – przy tym rozstrzygnięciu – uwzględnić dobro dziecka[18]. Jako przykład drugiego sposobu ujmowania dobra dziecka można wskazać chociażby regulacje zawarte w k.r.o. odnoszące się do przysposobienia. Wśród tych unormowań zamieszczone zostały przepisy wprost odwołujące się do dobra dziecka (np. art. 114 § 1 k.r.o.), ale i takie, w których to pojęcie nie występuje, lecz pomimo tego nie ma żadnych wątpliwości, iż służą one realizacji dobra dziecka (np. art. 1201 k.r.o. dotyczący tzw. okresu preadopcyjnego). Do drugiej kategorii unormowań można zaliczyć także przepisy k.r.o. odnoszące się do pochodzenia dziecka. Są to art. 619 – 86 k.r.o. zawarte w dziale I a (Rodzice i dzieci), rozdziale I – Pochodzenie dziecka. Poza nielicznymi wyjątkami (art. 6116 oraz art. 86 k.r.o.) nie odwołują się one do pojęcia dobra dziecka. Nie można jednak kwestionować, że przepisy wspomnianego rozdziału służą realizacji zasady dobra dziecka[19].

Pomimo tego, iż zasada dobra dziecka jest jedną z fundamentalnych zasad prawa rodzinnego, k.r.o. nie określa pojęcia dobra dziecka (podobnie jak i pojęcia dziecka). W związku z tym w piśmiennictwie pojawiło się szereg prób określenia tego pojęcia. Jedynie tytułem przykładu można wspomnieć tylko niektóre. Zgodnie z jednym z nich dobro dziecka należy ujmować jako zespół wartości zarówno o charakterze duchowym jak i materialnym, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju fizycznego oraz duchowego dziecka, z uwzględnieniem aspektu intelektualnego, moralnego, jak i należytego przygotowania dziecka do pracy dla dobra społeczeństwa[20]. W innym ujęciu wskazywano, że przez dobro dziecka należy rozumieć sytuację dziecka postulowaną w świetle dominującej doktryny moralnej w naszym społeczeństwie, bliżej określonej w przepisach prawnych i ustalonej w judykaturze sądowej. Podkreślano przy tym, że jest to model idealizacyjny, zakładający, że dziecko wychowuje się w rodzinie, w atmosferze miłości w warunkach pozwalających zaspokoić jego rozsądnie rozumiane potrzeby oraz najpełniej rozwijać jego talenty i zdolności. Wspomniany model zakłada też troskę o majątek dziecka. Jest zorientowany nie tylko na aktualną sytuację dziecka, ale jest również zwrócony ku jego przyszłości. Realizacja tego modelu wymaga indywidualnej oceny dziecka, a w szczególności wzięcia pod uwagę jego wieku, płci, stanu zdrowia, uzdolnień, cech charakterologicznych, wrażliwości psychicznej oraz więzi uczuciowych łączących je z otoczeniem[21].

W odniesieniu do poruszanej kwestii podkreślono również, że trudności w wyczerpującym zdefiniowaniu dobra dziecka są tak wielkie, iż lepszy efekt może zostać osiągnięty dzięki odwołaniu się do klauzuli generalnej dobra dziecka[22].

Regulacje prawa rodzinnego odnoszące się do dziecka

Wobec faktu, iż fundamentalne znaczenie w sferze prawa rodzinnego i opiekuńczego mają regulacje zawarte w k.r.o., dalsza uwaga skoncentrowana zostanie głownie na postanowieniach zawartych w tym kodeksie, a zwłaszcza tych odwołujących się do pojęcia dobra dziecka. Wśród nadmienionych regulacji zaakcentować można te spośród nich, które dotyczą: 1/ rozwodu i separacji, 2/ władzy rodzicielskiej, 3/ kontaktów z dzieckiem, 4/ przysposobienia oraz 5/ opieki.

Ad. 1.Wśród przepisów normujących problematykę rozwodu do dobra dziecka odwołują się wprost art. 56 § 2 k.r.o. i art. 58 § 1 k.r.o. Zgodnie z pierwszym z nich, pomimo istnienia pomiędzy małżonkami zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych, małoletnich dzieci małżonków. Wspomniany przepis określa tzw. negatywną przesłankę rozwodową. Kreując tę przesłankę ustawodawca zrealizował zasadę nadrzędności interesów dziecka, nawet kosztem interesów małżonków[23]. Drugi zaś z powołanych przepisów nakłada na sąd uwzględnienie porozumienia małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli to porozumienie jest zgodne z dobrem dziecka. Stwierdza ponadto, że rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym.

Analogiczne regulacje występują w odniesieniu do orzeczenia o separacji. Zob. art. 611 § 2 k.r.o. oraz art. 613 § 1 k.r.o.

Ad. 2. Zgodnie z art. 95 § 3 k.r.o. władza rodzicielska powinna być wykonywana m.in. tak jak wymaga tego dobro dziecka. Oznacza to np., że powinna ona być wykonywana w taki sposób, aby poczynania rodziców odpowiadały interesom dziecka[24]. Jak się wskazuje, na treść władzy rodzicielskiej składają się: piecza nad osobą dziecka, zarząd jego majątkiem oraz reprezentacja dziecka. Co do tej treści zob. art. 95 i nast. k.r.o. Władza rodzicielska może zostać na mocy orzeczenia sądu zawieszona lub ograniczona. Sąd może również rodziców tej władzy pozbawić. Przesłankę w tej mierze stanowi m.in. dobro dziecka. Zob. np. art. 93 § 2 k.r.o., 107, k.r.o., art. 109 § 1 k.r.o. Sąd opiekuńczy jest obowiązany pozbawić władzy rodzicielskiej tych rodziców, którzy nadużywają swojej władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka. Przesłankę pozbawienia tej władzy stanowi również trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 k.r.o.).

Ad. 3. Rodzice oraz dzieci mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów niezależnie od władzy rodzicielskiej (art. 113 § 1 k.r.o.). Sąd opiekuńczy może ograniczyć utrzymywanie tych kontaktów, jeżeli wymaga tego dobro dziecka (art. 1132 § 1 k.r.o.). W przypadku zaś, w którym utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka albo je narusza, wówczas sąd zakazuje ich utrzymywania (art. 1133 k.r.o.). Przytoczone rozstrzygnięcia sąd może zmienić, jeżeli wymaga tego dobro dziecka (art. 1135 k.r.o.).

Ad. 4. Zasada dobra dziecka jest fundamentalną zasadą przysposobienia. Przysposobić bowiem można dziecko małoletnie i tylko dla jego dobra (art. 114 § 1 k.r.o.). Trafne wydaje się zapatrywanie, według którego punktem wyjścia dla oceny zgodności przysposobienia z dobrem dziecka jest ustalenie, czy adopcja stanowi właściwy sposób najlepszego zabezpieczenia niematerialnych i materialnych potrzeb dziecka. Dopiero po takim ustaleniu konieczne staje się, właśnie ze względu na dobro dziecka, dokonanie optymalnego dla niego doboru rodziców adopcyjnych[25]. Dobro dziecka ma również znaczenie rozstrzygające w odniesieniu do orzeczenia przez sąd rozwiązania stosunku przysposobienia. Rozwiązanie to nie jest bowiem dopuszczalne jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka (art. 125 § 1 k.r.o.).

Ad. 5. Również instytucja opieki dla małoletniego jest ukierunkowana na jego dobro. Wśród przepisów regulujących te instytucję, część z nich wprost odwołuje się do tego pojęcia[26]. Inne należy stosować i dokonywać ich wykładni z uwzględnieniem interesów dziecka poddanego opiece.

Kieszonka:
Wśród innych ustaw zawierających regulacje dotyczące dziecka oraz służących realizacji zasady jego dobra jedynie tytułem przykładu można nadmienić chociażby o wspomnianych już uprzednio ustawach: z 9 czerwca 2011 r. o systemie pieczy zastępczej[27], ustawie z 6 stycznia o Rzeczniku Praw Dziecka[28]. Do tych ustaw zaliczyć także można np. ustawę z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich[29].

Autor hasła:

prof. nadzw. dr hab. Janusz Gajda, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji Rzeszów


Przypisy:


  1. Zob. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Lexis Nexis Warszawa 2012, s. 24.
  2. Tak np. J. Winiarz [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, pod red. J. St. Piątowskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1985, s. 58.
  3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., tekst jednolity Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm. Dalej powoływany jako k.r.o.
  4. Dz. U. nr 78, poz. 483 ze zm.
  5. Zob. np. art. 18, 33 ust. 1, 47, 71, 72 Konstytucji.
  6. Ustawa z dnia 29 września 1986 r., tekst jednolity Dz. U. z 2011 r., Nr 212, poz. 1264 ze zm. Nadmienić jednak należy, że w dniu 10 października 2014 r. Sejm RP uchwalił nową ustawę Prawo o aktach stanu cywilnego. Została ona przekazana do Senatu oraz Prezydenta RP. Powinna wejść w życie z dniem 1 stycznia 2015 r.
  7. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r., tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 135 ze zm.
  8. Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864 ze zm.
  9. Zob. w tej mierze np. art. 9 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, zgodnie z którym prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zagwarantowane są zgodnie z ustawami krajowymi.
  10. Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526 ze zm.
  11. Dz. U. z 1999 r., Nr 99, poz. 1157.
  12. Dz. U. z 2000 r., Nr 39, poz. 448 i 449.
  13. Dz. U. Nr 6, poz. 69 ze zm.
  14. Zob. jednak też art. 1 Konwencji o prawach dziecka, według którego „dziecko” oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność.
  15. Zob. J. Gajda, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2002, s. 377.
  16. Inne to np. zasada monogamii, równouprawnienia małżonków, trwałości związku małżeńskiego.
  17. Zob. np. art. 56 § 2, 62 i nast., 95 § 3, 98 § 2, 109 § 1, 114 § 1, 118, 133 § 1, 147 k.r.o.
  18. Tak T. Smyczyński [w:] System prawa prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze. Tom 11, pod red. T. Smyczyńskiego, Wydawnictwo C. H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2014, s. 56.
  19. Szerzej w tej materii zob. np. J. Gajda, Przesłanka dobra dziecka przy ustalaniu jego pochodzenia, „Rodzina i Prawo” 2006, nr 1, s. 24 – 43.
  20. Tak S. Kołodziejski, Dobro wspólnych małoletnich dzieci jako przesłanka odmowy orzeczenia rozwodu, „Palestra” 1965, nr 9, s. 30.
  21. Tak Z. Radwański, Pojęcie i funkcja „dobra dziecka” w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, „Studia Cywilistyczne” 1981, t. XXXI, s. 19.
  22. Zob. T. Smyczyński [w:] System prawa prywatnego, s. 56.
  23. Tak A. Olejniczak [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. H. Doleckiego i T. Sokołowskiego, Wolters Kluwer Polska SA, Warszawa 2013, s. 408.
  24. Zob. np. J. Ignatowicz (w opracowaniu J. Gajdy) [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 870.
  25. Tak E. Holewińska – Łapińska [w:] System prawa prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze. Tom 12, pod red. T. Smyczyńskiego, Warszawa 2011, 587. Obszerniej na temat tej problematyki zob. tamże, s. 587 – 593; J. Gajda, Tajemnica przysposobienia i jej ochrona w polskim prawie cywilnym, Przemyśl – Rzeszów 2012, s. 88 – 97. Na temat postępowania adopcyjnego przeprowadzanego przez ośrodki adopcyjne, w tym kwalifikowania dziecka do przysposobienia zob. art. 154 – 175 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
  26. Zob. art. 147, 149 § 1, 154, 169 § 2 k.r.o.
  27. Warto zwrócić uwagę, że preambuła tej ustawy rozpoczyna się od słów: „Dla dobra dzieci…”.
  28. Zob. art. 1 ust. 3 tej ustawy, zgodnie z którym Rzecznik przy wykonywaniu swoich uprawnień kieruje się dobrem dziecka.
  29. Tekst jednolity Dz. U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178 ze zm. Zob. np. art. 3 tej ustawy, według którego w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem.