Dziecko w procesie cywilnym: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj
(Utworzono nową stronę "Dziecko (na gruncie prawa cywilnego materialnego i procesowego określane również jako małoletni) może w procesie cywilnym występować jako strona (powód względni...")
 
m
Linia 41: Linia 41:
  
 
'''Autorka hasła:'''
 
'''Autorka hasła:'''
dr Kinga Flaga-Gieruszyńska, Uniwersytet Szczeciński
+
dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska, prof. US Uniwersytet Szczeciński
  
 
'''Przypisy:'''
 
'''Przypisy:'''

Wersja z 21:31, 9 sty 2016

Dziecko (na gruncie prawa cywilnego materialnego i procesowego określane również jako małoletni) może w procesie cywilnym występować jako strona (powód względnie pozwany), a także może pojawić się w charakterze świadka. W zależności od roli procesowej, w jakiej występuje dziecko, ustawodawca musi mu zapewnić należytą ochronę jego praw w postępowaniu, przede wszystkim przez właściwą reprezentację i realizację prawa do wysłuchania.

1. Zdolność sądowa dziecka. Zdolność sądowa, powiązana bezpośrednio ze zdolnością prawną na gruncie prawa cywilnego materialnego stanowi przymiot przynależny każdemu człowiekowi od chwili urodzenia aż po moment śmierci. Zgodnie z art. 64 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego[1], dalej k.p.c.) każda osoba fizyczna ma zdolność występowania w procesie jako strona. Zdolność sądowa jest kwalifikacją podmiotu do występowania w sądowym postępowaniu cywilnym w charakterze strony, interwenienta ubocznego lub uczestnika postępowania nieprocesowego oraz podmiotów postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego[2]. W dorobku prawa cywilnego procesowego[3] przyznaje się także w pewnych stosunkach prawnych (np. w zakresie spadkobrania, żądania naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem, uznania ojcostwa, ustanowienia kuratora) warunkową zdolność prawną dziecku poczętemu (nasciturus), które w procesie cywilnym ma zdolność sądową. Jeśli jednak dziecko poczęte w toku postępowania urodzi się martwe, sąd umarza postępowania na podstawie art. 355 k.p.c., ponieważ nie ma podmiotu, który może mieć status strony postępowania.

2. Zdolność procesowa dziecka. Zgodnie z art. 65 § 1 zd. 1 ab initio zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, ale w odniesieniu do dzieci zasadnicze znaczenie mają postanowienia ustawy procesowej odnoszące się do ograniczeń zdolności procesowej i związanych z tym skutków procesowych. Zdolność procesowa stanowi bezwzględną przesłankę procesową. Wymóg jej posiadania dotyczy nie tylko strony, ale również interwenienta ubocznego, uczestników postępowania nieprocesowego oraz podmiotów innego rodzaju postępowań cywilnych. Osoby, które w danej sprawie nie mają zdolności procesowej muszą dokonywać czynności za pośrednictwem przedstawiciela ustawowego. Przedstawicielem osób małoletnich mogą być: rodzice (art. 98 k.r.o.) lub jedno z nich (art. 94 § 1 k.r.o.), opiekun (art. 94 § 3 k.r.o.), kurator (np. art. 99 w zw. z art. 98 § 2) oraz kurator nasciturusa (art. 182 k.r.o.). Dotyczy to nie tylko wytoczenia powództwa, ale także wszelkich innych czynności w toku postępowania sądowego.

Osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ( w tym osoba między 13 a 18 rokiem życia z wyjątkiem kobiet powyżej 16 roku życia, które zawarły związek małżeński) ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie. Zasadnicze znaczenia mają postanowienia art. 17 k.c., zgodnie z którym, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Do wskazanych w tym przepisie wyjątków (czynności, które osoba między 13 a 18 rokiem życia może dokonywać samodzielnie) należą:

a) umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.);
b) rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi (art. 21 k.c.);
c) jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą; wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 22 k.c.).

W konsekwencji należy uznać, że w tych rodzajach spraw, w których spór obejmuje wskazane czynności prawne, dziecko powyżej 13 roku życia może samodzielnie występować w charakterze strony, ponieważ ma możliwość skutecznego dokonywania czynności procesowych.

Natomiast osoba fizyczna niemająca zdolności procesowej (w tym dziecko poniżej 13 roku życia) może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Nie zawsze jest tak, że rodzice mogą reprezentować dziecko pozbawione zdolności procesowej. W szczególności odnosi się to sytuacji, w którym interes prawny rodzica pozostaje w sprzeczności z interesem dziecka. Na przykład W sprawie z powództwa windykacyjnego jednego z rodziców przeciwko małoletnim dzieciom wytoczonego w ramach ochrony prawa rzeczowego ograniczonego małoletnich pozwanych musi reprezentować kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.). Przedstawicielem ustawowym nie może być matka dzieci, nawet jeśli jest współpozwaną w sprawie. Regułą jest, że powinno się ustanowić tylu kuratorów, ile dzieci ma być reprezentowanych. W konsekwencji, zaniechanie tych czynności powoduje nieważność postępowania ponieważ małoletni uczestnicy postępowania, niemający zdolności procesowej (art. 65 k.p.c.) byli pozbawieni przedstawiciela ustawowego (art. 379 pkt 2 k.p.c.)[4].

Kończąc rozważania dotyczące aspektów procesowych należy podkreślić, że zdolność procesowa stron oraz niedziałanie za stronę niemającą zdolności procesowej przedstawiciela ustawowego stanowią bezwzględne przesłanki procesowe brane przez sąd pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 zd. 3 k.p.c.).

3. Prawo dziecka do wysłuchania przed sądem cywilnym. Z uwagi na obowiązek organów wymiaru sprawiedliwości przestrzegania prac dziecka, w szczególności poszanowania jego godności i uwzględnienia potrzeb małoletniego, sąd cywilny nie powinien traktować dziecka przedmiotowo, zwłaszcza w sytuacji, gdy rozstrzygnięcie sądu będzie się bezpośrednio odnosiło do sytuacji dziecka. Wprowadzone w Kodeksie postępowania cywilnego postanowienia dotyczące wysłuchania dziecka wynikają również z przepisów Konstytucji RP, która w art. 72 ust. 3 nakłada na organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko obowiązek ich wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.

Zgodnie z art. 2161 k.p.c. sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Spełnienie tych przesłanek musi być ocenione przez sąd w świetle okoliczności sprawy w odniesieniu do konkretnego małoletniego dziecka. Ze względu na to, że wysłuchanie dziecka stanowi czynność procesową, zarówno o jej przeprowadzeniu, jak i pominięciu decyduje sąd, a więc skład orzekający sądu, a nie jego przewodniczący. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Sąd stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia.

W literaturze podkreśla się obowiązek dbałości sądu, aby osobisty udział dziecka w postępowaniu nie miał ujemnych następstw natury społeczno-wychowawczej albo tego rodzaju następstwa ograniczone były do minimum Autorzy trafnie podkreślają, że wysłuchanie małoletniego nie jest przesłuchaniem go w charakterze świadka i formułuje obszerne wnioski oraz postulaty pod adresem praktyki sądowej, mające zapewnić wystarczającą ocenę co do dojrzałości postawy i racjonalności wyrażanych przekonań, zwłaszcza w niełatwych relacjach, a niekiedy - uwikłaniach natury rodzinnej bądź środowiskowej. Kwestia rozeznania stopnia rozwoju umysłowego małoletniego dziecka oraz stopnia jego dojrzałości i w konsekwencji oceny rozsądności jego wypowiedzi może uzasadniać powołanie osoby dysponującej wiedzą specjalistyczną (art. 278 § 1 k.p.c.)[5].

W uzasadnieniu projektu zmian ustawy[6] wskazano, że przepis art. 2161 k.p.c. dotyczyłby ustalania w procesie praw tylko niemajątkowych, w szczególności w związku z kształtowaniem władzy rodzicielskiej w sprawach o rozwód, unieważnienie małżeństwa, separację (art. 425 k.p.c.), ustaleniem lub zaprzeczeniem pochodzenia dziecka, unieważnieniem uznania dziecka i rozwiązaniem przysposobienia (art. 453 k.p.c.). Nie byłoby natomiast celowe stosowanie omawianego przepisu w sprawach alimentacyjnych. Jednak jak podkreśla P. Telenga, brak ograniczenia w treści art. 2161 k.p.c. zakresu spraw do spraw tylko niemajątkowych stawia jednak pod znakiem zapytania, czy zamierzony cel legislacyjny został zrealizowany. Za ograniczeniem obowiązku wysłuchania dziecka w sprawach spornych jedynie do spraw majątkowych nie tylko nie przemawia wykładnia gramatyczna art. 2161, lecz także wykładania systemowa, ponieważ ani Konstytucja RP, ani Konwencja o prawach dziecka nie zawierają ograniczeń w zakresie spraw, w których należy wysłuchać małoletniego[7]. Tym samym należy uznać, że przepis ten może znaleźć zastosowanie we wszystkich sprawach, w których zdanie dziecka ma istotne znaczenie dla ukształtowania rozstrzygnięcia sądowego.

4. Dziecko jako świadek. Ustawodawca nie ogranicza w sposób precyzyjny wieku dziecka, poniżej którego nie może ono wystąpić w sprawie cywilnej w charakterze świadka. Jedynym tego rodzaju ograniczeniem jest to, które odnosi się do udziału małoletnich świadków w sprawach małżeńskich. Zgodnie z art. 430 k.p.c. małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków. Zakaz ten ma charakter bezwzględny i związany jest z charakterem spraw małżeńskich i ich specyfiką, a jego przeprowadzenie wbrew zakazowi skutkować powinno koniecznością bezwzględnego pominięcia treści złożonych zeznań. Pojęciem zstępnych stron objęte są także małoletnie dzieci przysposobione[8]. W ten sposób ustawodawca ogranicza stopień niepożądanego zaangażowania dzieci w spory między rodzicami dotyczące ich pożycia małżeńskiego. Zakaz ten ma charakter bezwzględny i nie może być uchylony ani decyzją sądu, ani też zgodą stroną. Należy jednak uznać, że zakaz przeprowadzenia dowodu z zeznań tych świadków nie jest równoznaczny z niedopuszczalnością informacyjnego przesłuchania tych osób, np. co do ich zdania na temat zamieszkiwania z jednym z rodziców (w tego rodzaju przypadkach może znaleźć zastosowanie omówiony wyżej art. 2161 K.p.c.).

W pozostałych kategoriach spraw mają znaczenie ogólne ograniczenia odnoszące się do zeznań świadków. W szczególności należy wskazać postanowienia art. 259 pkt 1 k.p.c., według którego świadkami nie mogą być osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń. W odniesieniu do tych dwóch zdolności, pierwszą ocenia się na moment zaistnienia faktów będących przedmiotem zeznań świadka, a drugą na chwilę składania zeznań przez świadka. Sąd Najwyższy stwierdził, że owa niezdolność musi być faktyczna i aktualna w czasie, np. jeśli ustąpił stan odurzenia, to nie ma przeszkód do przesłuchania danej osoby jako świadka[9]. Warto podkreślić, że ocena zdolności świadka do złożenia zeznań stanowi samodzielną kompetencję sądu. W praktyce sąd dokonuje tego najczęściej po stawieniu się przez świadka na sali sądowej, we wstępnej fazie składania zeznań. Ułatwiają to postanowienia art. 266 § 2 k.p.c., zgodnie z którym przesłuchanie rozpoczyna się od zadania świadkowi pytań dotyczących jego osoby oraz stosunku do stron. Przy tej okazji sąd może - w razie wątpliwości - zadać kilka pytań ogólnych sprawdzających stan świadomości i percepcji świadka. W ten sposób sąd może zweryfikować dojrzałość i rozwój umysłowy dziecka, które ma złożyć zeznania. W konsekwencji nawet małe dziecko, jeżeli jest wystarczająco rozwinięte umysłowo i psychicznie może być świadkiem co do faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

Jednym z podstawowych obowiązków świadka bezpośrednio powiązanych ze składaniem zeznań jest złożenie przyrzeczenia. W przypadku świadków małoletnich wprowadzono jednak kluczowe ograniczenie, ponieważ zgodnie z art. 267 ab initio k.p.c. nie składają przyrzeczenia świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli lat siedemnastu. Jednak w przypadku małoletniego nie można przyjąć, że zeznanie złożone bez przyrzeczenia ma mniejszą moc dowodową od zeznania złożonego po odebraniu przyrzeczenia. Wyłączenie w tym przypadku przyrzeczenia jest uzasadnione z jednej strony uniknięciem nadmiernych przeżyć małoletniego świadka, wystarczająco już obciążonego koniecznością stawienia się w sali sądowej, a z drugiej – nieprzywiązywaniem wagi przez młodych ludzi do zobowiązań o charakterze abstrakcyjnym, co czyni przyrzeczenie w wielu przypadkach iluzorycznym zobowiązaniem do mówienia prawdy.

Kieszonka:
Zagadnienia te odnoszą się jedynie do podstawowych kwestii dziecka jako świadka w procesie cywilnym, aczkolwiek nie wyczerpują wszystkich zagadnień budzących wątpliwości interpretacyjne np. co do niestawiennictwa czy też odmowy złożenia zeznań przez małoletniego świadka, które jednak wykraczają poza ramy opracowania.

Podstawowa literatura odnosi się do Kodeksu Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego a także Cywilnego wraz z komentarzami

Autorka hasła: dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska, prof. US Uniwersytet Szczeciński

Przypisy:


  1. T.j. Dz. U z 2014, poz. 101 ze zm.
  2. W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, NP 1965, nr 5, s. 577; A.G. Harla, Zdolność sądowa w świetle obowiązujących przepisów prawnych, Studia Prawnicze 1986, nr 3-4, s. 31z
  3. wyrok SN z dnia 4 kwietnia 1966 r., II PR 139/66, OSNCP 1966, nr 9, poz. 158; wyrok SN z dnia 7 października 1971 r., III CRN 255/71, OSNC 1972, nr 3, poz. 59
  4. Postanowienie SN z dnia 21 grudnia 2010 r., III CZP 114/10, LEX nr 738036.
  5. M.M. Cieśliński, Wysłuchanie dziecka procesie cywilnym (art. 2161 k.p.c.), PS 2012, nr 6, s. 63-72; A. Czerederecka, Psychologiczne kryteria wysłuchania dziecka w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, Rodzina i Prawo 2010, nr 14-15, s. 22 i n.; T. Żyznowski, Komentarz do art.216(1) Kodeksu postępowania cywilnego [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1-366, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Lex 2013.
  6. Sejm RP VI kadencji, Nr druku: 888.
  7. P. Telenga, Komentarz do art.216(1) Kodeksu postępowania cywilnego [w:] Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, red. A. Jakubecki, Lex 2015.
  8. M. Białecki. Separacja. Komentarz. Wzory pism, LEX 2014.
  9. wyrok SN z 7.09.2000 r., I CKN 872/00, LEX nr 530682.