Elementarz

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

(z łac. elementarius – początkowy) – 1) książka dla dzieci w wieku szkolnym pomagająca w przyswojeniu elementarnej wiedzy, najczęściej nauki czytania i pisania; 2) książka dla dzieci w wieku przedszkolnym stosowana w początkowym etapie nauki (kojarzenia, myślenia połączonego z zabawą, zasad, zjawisk itp.), nie wprowadza jeszcze liter, w dużej mierze rysunkowy z poleceniami, które wymagają pomocy rodziców, np. elementarz 3-latka, elementarz 4-latka, elementarz przedszkolaka; 3) powszechnie określenie książek zawierających podstawy jakiejś dziedziny, poradnik, podręcznik, np. elementarz żeglarstwa, elementarz sztuki współczesnej itp.; 4) niekiedy także synonim ważnej i poważanej książki z podstawową, najważniejszą dla danej osoby wiedzą, bazy dla budowania własnej wiedzy czy systemu wartości (inaczej: biblia), lub podstaw wiedzy czy zasad, np. elementarz demokracji.

Terminologia i zawartość: Istniejące nazwy elementarzy odzwierciedlają stosowane metody dydaktyczne. Nauka liter spowodowała powstanie nazw pochodzących od pierwszych trzech lub czterech liter alfabetu łacińskiego, np. pol. abecedariusz czy abecedalnik, niem. ABC-Buch, szw. ABC-bok, włos. abecedario, węg. ábécéskönyv, łotew. ābece, niderl. abc-boekje, rum. abecedar, fr. abécédaire, ang. abcee czy abcie. Zbliżony źródłosłów ma ang. nazwa alphabet book, ros., białorus., ukr. букварь (od słowa „litera”). Zmiana metody nauczania (z litery na sylabę) stworzyła też inne nazwy, np. ang. syllabarium i syllabary, czes. slabikář. Ciekawe jest także pochodzenie innych nazw. Niem. Fibel pochodzi od słowa Bibel (na określenie i Biblii, i książki, z gr. biblia – księgi) i oznaczał tzw. „małą Biblię”; od początkowego uczenia na tekstach religijnych. Ang. nazwa primer pochodziła od początkowego etapu nauczania, a battledore od drewnianej paletki do gry w badmintona (zob. dalej), port. cartilha od kartki/litery. W badaniach nad podręcznikami, w tym elementarzami można zauważyć dwie tendencje. Niektórzy badacze odróżniają od siebie (różnie nazywane) pomoce do nauki czytania od właściwych elementarzy (książek wykorzystywanych jedynie w nauce szkolnej, nigdy w nauczaniu domowym i zawierających poza nauką czytania i pisania dodatkową wiedzę z uznawanej w danym czasie za istotną do poznania i za elementarną), inni zaś traktują je jak jedną z odmian ujmowanego w szerokim znaczeniu elementarza. Pierwsi zawężają elementarze do pomocy dydaktycznych powstających dopiero od XV w. i ściśle pilnują, żeby używać do nazywania pomocy precyzyjnych nazw (np. abecedariusz, sylabariusz), drudzy zaś badają je we wszystkich epokach i krajach, począwszy od wynalezienia sztuki pisania.

Historia: Kształt i formuła elementarzy na przestrzeni wieków są nierozerwalnie związane z ideami danej epoki, aktualną myślą pedagogiczną, a także rozwojem sztuki edytorskiej. W starożytności uczono czytania i pisania dzieci bogatych warstw społecznych na podstawie zbiorów tekstów, których wymowa służyła wychowaniu młodego pokolenia, np. w Atenach od V w. zarówno w domach, jak i prywatnych szkołach elementarnych „elementarzami” były zbiory utworów cenionych autorów; Homera, Ezopa, Hezjoda i Solona, zaś w Rzymie zwykle na podstawie „Prawa XII tablic", które było zarazem fundamentem wychowania obywatelskiego i patriotycznego. Podobne „elementarze” stosowano w średniowieczu: początkowo dzieci uczyły się czytać na podstawie katechizmów, pacierzy, psalmów; stąd najprawdopodobniej wywodzenie się wielu obcych nazw późniejszego elementarza od Biblii. Pierwsze elementarz były więc małymi zbiorami tekstów religijnych. Podczas nauki czytania, która trwała 3 lata, uczono się głosek i sylabizowania słów. Po niej następowała nauka pisania, w której stosowano tabliczki powleczone woskiem, na których uczniowie odwzorowywali litery zapisywane przez nauczyciela na tablicy. Dużą wagę przywiązywano do kształtu liter, ozdobnego pisania. Nauka czytania i pisania zawsze była powiązana z tekstami, na których pracowano, jednocześnie wpajając zasady religijne i moralne. Uczono głównie łaciny, języki ojczyste były wtórne, co zmieniło się w renesansie, gdy także wprowadzono litery i dwuznaki na oznaczenie głosek typowych dla języków narodowych. Między XI a XIII w. nauka odbywała się w szkołach klasztornych. W XIV w. wraz ze wzmocnieniem się roli mieszczaństwa pojawiły się też szkoły dla dzieci bogatych mieszczan, z wykładową łaciną. Powoli przełamywano monopol Kościoła na kształcenie, ponieważ umiejętność czytania i pisania była niezbędna świeckim, choćby kupcom. Na początku XV w. zaczęły powstawać w Europie pierwsze szkoły czytania i pisania w językach narodowych. Do nauki czytania i pisania wykorzystywano litery wycięte z drewna lub też namalowane na drewnianych tabliczkach. Temu samemu celowi od XIV służyły także sprzedawane na targach pierniki w kształcie liter lub tabliczek z literami. Po odkryciu przez J. Gutenberga ruchomej czcionki i usprawnieniu druku (1445) pomoce dydaktyczne potaniały i upowszechniły się. W Niemczech w 1471 r. ukazała się tabliczka autorstwa Christofferusa Huebera z ułożonymi alfabetycznie wyrazami, w których wyróżniono pierwsze litery. Metoda Huebera zmieniła naukę czytania i pisania z odwzorowywania wyrazów, przez naukę liter i literowania (Buchstabiermethode). Pomocne było przedstawianie poszczególnych liter w kształcie czegoś rozpoczynającego się na daną literę, np. litera A jako Aal (węgorz). W 1477 r. Hueber wydał pierwszy elementarz, książkę do nauki czytania pt. Modus legendi, na podstawie której uczono liter, sylab i wyrazów w różnych kombinacjach. W 1487 r. powstał Ayrer-Titularen-Büchlein, w którym przez wybór wyrazów można przypuszczać, że został napisany dla zajmujących się handlem. Wciąż jednak aż do połowy XVI w. pojawiały się jednocześnie religijne elementarze łacińskie. Jednym z nich były Enschedé Abecedarium z końca XV w. czy Horae ad usum Sarum, wydawany co kilka lat i w Londynie i w Paryżu od 1476. Ich zmienioną wersją był bardzo popularny i wydany po angielsku The Salisbury Primer (1514), zawierający alfabet i modlitwy katolickie.

Wiek XVI to czas pojawiania się niemal we wszystkich krajach (w różnym czasie) pierwszych, właściwych elementarzy, które jednakże wciąż były związane z nauką Kościoła. Początkowo były to ilustrowane broszury uczące liter. Forma broszur (formatu ok. 2 1/2 x 4 cale), sprzedawanych w pakietach za grosze upowszechniła się dopiero w XVII i XVIII w., wiele z nich wydawano wówczas w wielotysięcznych nakładach. Większość najstarszych elementarzy poszczególnych krajów zawiera modlitwy, katechizm, sentencje biblijne: angielskie jak wydany w Londynie przez Thomasa Petyta ok. 1538 pt. The BAC [sic!] bothe in latyn and in Englysshe czy najpopularniejszy w tym czasie The ABC withthe catechisme (1549), czeski to Slabikář Czeský a jiných náboženství počátkové, kterýmžto věcem dítky křesťanské hned z mladosti učeny býti mají (1547), Наука ку читаню и розуменю писма словенскаго Laurentego Zyzaniego (Wilno, 1596) i inne. Aż do XVIII w. uczono czytania i pisania w powiązaniu z nauką religii, katolickiej lub odłamów protestanckich. W Anglii za czasów Szekspira bardzo popularny był tzw. hornbook (nazywany też letter board). Ten rodzaj elementarza składał się kawałka pergaminu lub papieru naklejonego na deskę w kształcie wiosła z dziurką, przez którą przeciągnięty był sznurek lub wstążka. W Anglii i Ameryce do ochrony papieru były wykorzystywane cienkie kawałki rogu, stąd nazwa hornbook. W innych krajach wykorzystywano też mikę. Pokazywał litery alfabetu (małe i wielkie litery), sylaby i modlitwy (Modlitwa Pańska, wezwanie do Trójcy Świętej) dla początkujących czytelników. Alfabet był ogólnie poprzedzony krzyżem i dlatego został nazwany „Criss-Cross Rows”. Potem dodawano do niego sylabariusz uczący wymowy samogłosek i kombinacji spółgłosek. Hornbooki towarzyszyły jednak książkowym elementarzom aż do polowy XIX w. Uczniowie używali swoich hornbooków także jako rakiet do gry w rodzaj ówczesnego badmintona (zw. battledores and shuttlecocks). W dobie reformacji w Europie pojawiały się świeckie elementarze, a raczej abecedariusze, np. najwcześniejszy wydany elementarz ang. A methode, or comfortable beginning forall unlearned (1570) Johna Harta. Literom towarzyszyły drzeworyty ukazujące różne istoty i rzeczy zaczynające się na daną literę, co służyło celom mnemotechnicznym. Inne książki uczące czytania to Azbuka (1574), pierwsza wschodniosłowiańska książka z tekstami wydana we Lwowie. Na Węgrzech działacz luterański Mátyás Bíró Dévai wydał Krakkai ÁBC (1549). Na początku XVI w. w Niemczech gramatyk Valentin Ickelsamer wprowadził nową metodę, którą zastosował w elementarzu Die rechte weis…: nie uczono już czytania przez sylabizowanie, ale nazywanie liter, np. „Tisch” dawniej jako [te-i-es-ce-ha], teraz [t-i-s-c-h]. Poza nową metodą integralną częścią elementarzy od XVI w. stały się ilustracje, najczęściej drzeworyty. Z ciekawostek: od ok. 1570 r. przeważnie w krajach protestanckich, Niemczech, Szwecji, Niderlandach, krajach bałtyckich na tylnej stronie okładki elementarzy występował symbol koguta będącego symbolem pilności i nauki. Motyw ten pojawiał się nawet jeszcze w XX w.

W 1658 roku w Norymberdze, czeski protestancki filozof, teolog i pedagog Johann Amos Comenius, zwolennik powszechnego nauczania w językach ojczystych, wydał w języku łacińskim i niemieckim książkę Orbis sensualium pictus. Już rok później ukazała się angielska wersja, potem także inne. Przedstawienie świata w obrazach jest uważane za pierwszą książkę obrazkową zaprojektowaną specjalnie dla dzieci. Tekst, zarówno w łacinie i językach narodowych, zawiera alfabet, w którym każda litera jest ilustrowany przez zwierzę zaczynające się na daną literę (np. litera B – baranka). Metoda ta była powszechnie stosowana w elementarzach XVII i XVIII w. Wciąż silna jednak była w dobie kontrreformacji obecność w elementarzach poszczególnych religii z ich modlitwami, katechizmem, przekonaniami. I tak np. pierwszy łotewski elementarz został wydany w XVII w przez pastorów, pierwszy świecki dopiero 1782. Kościelne abecedariusze i elementarze zawsze oprócz nauki czytania i pisania wprowadzały odpowiednią naukę duchową. np. ang. The Protestant Tutor i będący jego wersją amerykański wydany przez księgarza i pisarza Benjamina Harrisa New England Primer (1680) będący odpowiedzią purytanów na katolickie elementarze. Elementarze te zawierały towarzyszące literom drzeworyty i rymowanki (o charakterze religijnym lub świeckim). Litery alfabetu były wykorzystywane do nauczania kodeksu moralnego i religii, np. klasyczny ang. primer zaczynał się od słów „In Adam's fall, we sinned all”, K nawiązywało do konfliktu w monarchii angielskiej „our King the good, No man of blood”, U pominięto, gdyż mówiło o śmiertelnym grzechu Uriacha i po T następowało V. Przez ponad dwa wieki książka była najczęściej używanym elementarzem i ta miała wiele wydań różniących się między sobą treścią odpowiadającą aktualnym potrzebom, przemianom społecznym, politycznym itd. Ciekawostką z XVII w. jest pierwszy drukowany szwedzki elementarz wydany w 1611 r. pt. Runa ABC Johannesa Bureusa, który uczył nie alfabetu łacińskiego czy szwedzkiego, ale run.

Wiek XVIII w. wprowadzili duże zmiany także w elementarzach, zarówno w ich formie, jak i nakładach. Książki nie były już tak drogie, ale stały się dobrem niemal powszechnym. W 1746 Benjamin Collins wymyślił rodzaj składanej broszury drukowanej na kartonie i nazwał ją battledore; te małe drukowane teksty szybko zastąpiły hornbooki. Ówczesne elementarze wciąż uczą ważnych zasad i pomagają poznawać otaczający świat, wprowadzają także ładniejsze ilustracje i litery wyglądające jak inicjały, rymowanki, a niekiedy nawet elementy zabawy. Ilustracje mające kojarzyć się z literami pokazują ówczesne priorytety religijne i społeczne, np. w Royal Battledore: A – Angel, K – King, M – Mitre, Q – Queen itp. Rymowanki to często dwuwersy o pedagogicznej i moralizującej wymowie, np. w niem. Weiße (1772): „Der Schüler,welcher folgt und seine Schule liebt, Erwartet einst den Lohn, den Fleiß und Tugend giebt.” Niektóre XVIII-wieczne elementarze podjęły pomysł Johna Locke’a, który w Some Thoughts Concerning Education (1693) zaproponował połączenie nauki nie z karą, ale z zabawą. Odejściem od religijnych i moralnych był np. The Child’s New Plaything (1742), w którym anonimowy autor przedstawił za pomocą liter opowieść o jabłeczniku, np. A – Apple-Pye, B – bit it, C – cut it. Ta popularna książka upowszechniła się w późniejszych wiekach jako Apple Pie ABC. Innym przykładem był A Little Pretty Pocket-Book (1744) Johna Newbery’ego zawierającym alfabet z drzeworytami przedstawiającymi dziecięce gry. Co ciekawe obrazki gier nie miały nic wspólnego z literami, które spełniały funkcje numeracji kolejnych stron książki. Do tradycji piernikowych liter nawiązywały popularne w XVIII w. tzw. book gingerbread. Jednym z nich jest The Renowned History of Giles Gingerbread (1764), w której rymowanej historii mały Giles jest karmiony piernikami z literami. W XIX wieku rozwój przemysłowy i lepsza technologia druku umożliwiła tworzenie złożonych obrazów i drukowania w kolorze. Pojawiły się też bardziej nowoczesne książki, wielostronicowe z zabezpieczająca je okładką. Stosowano także nowe metody nauczania, ale jedynie w miastach, w wiejskich szkołach sytuacja nie zmieniła się aż do początków wieku XX. W podręcznikach wykorzystywano też nowe badania nad językiem i jego zjawiskami. XIX-wieczne elementarze kontynuowały dawne tradycje, z jednej strony wciąż ważna dziedziną była religia, co widać np. na przykładzie Noah's Ark ABC (ok. 1872), który ucząc alfabetu uczy też historii Arki Noego. Oprócz tego popularnym tematem był patriotyzm, np. w Anglii pod koniec wojny krymskiej (Alphabet of Peace, 1856) czy w Ameryce pod koniec wojny domowej (np. Union ABC, 1864). Elementarze uczyły dzieci alfabetu wraz z poznawaniem innych dziedzin, prócz cnót biblijnych, symboli patriotycznych także np. rodzajów zwierząt, egzotycznych ptaków, przedmiotów gospodarstwa domowego czy narodów świata. Łączyły też naukę z zabawą, rymowankami, humorem i absurdem, np. zabawne wierszyki i ilustracje występują np. w fr. ABC. Trim, alphabet enchanté (1861) Louisa Ratisbonne (z ilustr. Bertalla), alliteracje w ang. Peter Pipers Principles of Practical Pronunciation (1813), a absurd w Absurd ABC (1874) Waltera Crane’a, karykaturalne rysunki w ang. A Comic Alphabet (1836) George’a Cruikshanka. Prócz nauki czytania od XIX w. pojawiły się też w elementarzach utwory literackie, np. bajki, baśnie, wierszyki. Od XIX w. ważnym zjawiskiem było rozdzielenie autora (już nie anonimowego) i wydawcy, we wcześniejszych wiekach było to niejednokrotnie powiązane. W elementarzach wciąż widoczny jest związek ich zawartości z aktualną sytuacją polityczną, widać to na całym świecie, silniej w XIX i XX w., gdy następują duże przemiany społeczne i ideologiczne, rozwój przemysłowy, powstanie nowych systemów politycznych, np. żywe są idee narodowościowe, narodowy socjalizm w Niemczech, wojna, socjalizm w różnych krajach itd. W związku z walką z analfabetyzmem od XIX w. powstawały też elementarze dla dorosłych.

XX-wieczne elementarze nawiązują często do starszych rozwiązań i technik. Wielu autorów wykorzystywało krótkie historyjki czy rymowanki, którym towarzyszył humor i gry słowne, jak np. w USA ABC Bunny (1933) Wandy Gág, w Anglii Ant and Bee (1950) Angeli Banner, w Szwecji ABC (1961) Paula Lennarta Hellsinga czy Alfabetets användning anar aporna aldrig (1974) Alfa Henriksona. Nawiązywano też do elementarzy tematycznych, np. w połączeniu z aliteracjami np. ameryk. Alligators All Around (1962) Maurice’a Sendaka, Cars and Trucks from A to Z (1990) Richarda Scarry’ego bardzo popularny austral. Animalia Graeme’a Base’a (1986, do 2012 ukazało się 12 wydań, ponad milion egzemplarzy). W tym czasie wzrosło też zainteresowanie sposobem wydania książki, np. elementarz Scarry’ego ma kształt samochodu. Wydawane są też niezwykle ciekawe elementarze, np. ang. I Spy: An Alphabet in Art (1992) Lucy Micklethwait, w którym nauce liter towarzyszy nauka sztuki, np. Miró's Kobieta i ptak w księżycową noc, gdzie S ilustruje „star”. Inne ciekawe tego typu to ilustrowane dziełami sztuki i poezją amerykańską Norman Rockwell's Americana ABC (1975) George’a Mendozy czy oprowadzające po paryskim muzeum historii naturalnej Le musée des Animaux (1997) Caroline Desnoëttes. Obecnie istnieje wiele różnych rodzajów elementarzy, które uczą alfabetu przez gry słowne, ilustracje, wierszyki, historyjki, humor, zabawy i gry, a także muzykę czy animację, a ponadto wprowadzają najnowsze rozwiązania edytorskie czy multimedialne.

W Polsce:

Podobnie wyglądała historia elementarzy w Polsce. Pierwsze elementarze służące do nauki języka polskiego powstawały już w końcu średniowiecza, np. dzieło Jakuba Parkosza, przełożonego szkoły parafialnej na Skałce w Krakowie czy dwie kartki z zestawem sylab i modlitwą w języku polskim (ok. 1550). Za najdawniejszy znany elementarz polski uznaje się wydaną w Królewcu Naukę krótką ku czytaniu pisma polskiego (ok. 1570). Wśród pierwszych publikacji tego typu w języku polskim wymienia się również wydaną w Wilnie Dla dziatek naukę czytania pisma polskiego (1633).

Prawdziwy rozwój elementarzy nastąpił w XVIII w. wraz z ideami oświecenia i przeprowadzanymi reformami szkolnictwa. Powstała w 1773 Komisja Edukacji Narodowej, która powołuje Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, mające zaopatrzyć w podręczniki szkoły elementarne. Jednym z pierwszych był wydany w Krakowie Elementarz dla szkól parafialnych narodowych (1785), którego pierwszą część (naukę czytania i pisania) napisał Onufry Kopczyński. Po raz pierwszy zastosowana została tu nowoczesna metoda łącząca czytanie i pisanie oraz stosująca rozbiór wyrazów na głoski i litery, a następnie składanie z tych elementów innych wyrazów; w elementarzach zachodnich metodę tę zastosowano dopiero w XIX w. Elementarz składał się z czterech części, wzbogacony wciąż jeszcze o część religijną (2. część – katechizm), a w kolejnych stosownie do idei epoki w 3. o naukę obywatelską (autorstwa Grzegorza Piramowicza), a w 4. naukę rachunków (Andrzeja Gawrońskiego). Był to nowoczesny podręcznik z ilustracjami, wykresami, a także ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela. To ostatnie z jednej strony ograniczało nieco przydatność podręcznika dla dzieci ze szkół elementarnych, ludowych, z drugiej uczyło metod nauczania początkowego.

Na początku XIX w. w ramach reformy edukacji przeprowadzanej przez H. Kołłątaja i T. Czackiego w zaborze rosyjskim do programu nauczania początkowego dołączono jeszcze praktyczne wiadomości z przyrody i geografii, muzykę i śpiew, a dla dziewcząt zajęcia domowe. Powstały też szkoły elementarne dla dzieci żydowskich, które także potrzebowały podręczników. Warto zwrócić uwagę na to, że świadomi obywatelsko autorzy elementarzy często wydawali je wówczas na własny koszt. W zaborze pruskim w ramach walki z germanizacją i rozwojem szkół napisano wiele nowych elementarzy, m.in. Książeczkę do sylabizowania i czytania, w której wiele potrzebnego i pożytecznego nauczyć się może(1800) ks. Jana Krzysztofa Koschny’ego, Nowy elementarz polski z obrazkami zawierający różne do pojęcia dzieci stosowne wiadomości, powieści i nauki moralne, wypisy z historii naturalnej i wiersze wyborne z celniejszych autorów ojczystych (1803) Jerzego Samuela Bandtkiego czy wydane we Wrocławiu Abecadlnik gimnastyczny, czyli nowy sposób nauczenia czytać dzieci (1805), Abecadło dla młodzieży wszystkich stanów (1807). Już same obszerne tytuły pokazują ich zawartość, wzbogaconą o literaturę piękną, a także stosowanie nowych metod, wszystkie były też ilustrowane. Zabór austriacki różnicował szkoły elementarne dla dzieci wiejskich i miejskich, inne były też elementarze; w pierwszych uczono jedynie czytania, pisania, rachunków i religii, w drugich także języków, rysunku i wielu innych przedmiotów. Nauczanie w j. niem. i wagę języków obcych widać choćby w takich pozycjach jak Abecadło obrazkowe dla dobrych dzieci po polsku, francusku i niemiecku, z kopersztychami (1811). Rozwój szkół i elementarzy zintensyfikował się w 2. poł. wieku. Ogromne było zapotrzebowanie na podręczniki dla szkół ludowych. W 1861 i 1862 wydano lub wznowiono Elementarz dla chłopców wiejskich, Elementarz dla dziewcząt, Sposób czytania w 22 lekcjach F. Krynickiego, Podręcznik dla szkółek ludowych Franciszka Dmochowskiego. Wielkie zasługi w rozwoju elementarzy i walce z analfabetyzmem w zaborze rosyjskim położył pedagog i działacz ludowy Konrad Prószyński. Naukę rozpoczął od namalowanego na ścianie budynku elementarza, z którego nauczał; stało się to początkiem tzw. elementarza ściennego drukowanego na dużym arkuszu papieru. Niedługo później wydał w formie książkowej i na własny koszt pod pseudonimem Kazimierz Promyk Elementarz, na którym nauczysz się czytać w 5 lub 8 tygodni (1875). Ten skromnie wydany i tani (5-groszowy) podręcznik ukazał się w nakładzie 10 000 egz., a do śmierci autora sprzedano ich ponad milion. Później przygotował także Pierwszą książeczkę dla wprawy w czytaniu (1876), a rok później Prawdziwe opowiadania, czyli drugą książeczkę do czytania. Dla potrzeb dzieci i dorosłych dostosował stary elementarz, wydając jego nowa wersję pt. Obrazową naukę czytania dla użytku szkolnego, domowego i dla samouków (1879); przez brytyjskie towarzystwo naukowe w 1893 został uznany za najlepszy elementarz świata. Jednocześnie powstawały też podręczniki do nauczania dla Polonii, głownie amerykańskiej. Jedna z takich książek była Nauka pisania, czytania i rachowania (1876) Ignacego Wendzińskiego, wiele z nich napisał też ks. Józef Dąbrowski. W Brazylii autorem elementarza polsko-portugalskiego (1893) był Hieronim Durski.

Najpopularniejszym elementarzem XX-wiecznym była wydana w Krakowie Nauka czytania i pisania (1910) Mariana Falskiego, z ilustr. Jana Rembowskiego, która zrewolucjonizowała metodykę nauki czytania w Polsce, choć była jak na owe czasy droga (1,5 rubla, 3 korony austriackie). Książka ta była wielokrotnie wznawiana przez wiele dziesięcioleci, zmieniając stosownie do czasów i potrzeb nieco tytuł i zawartość. Na zamówienie władz Falski napisał też Elementarz powiastkowy dla dzieci (1920), który w nieco zmienionej wersji przeznaczony był dla dorosłych analfabetów i w drugiej dla służących w wojsku (tu uczyli się pisać na wyrazach związanych z armią). W latach 30. w Elementarzu pojawił się kościół i tradycje świąteczne; nie ma już tego po wojnie. Wówczas w 1945 ukazały się dwie jego wersje Elementarz dla szkół wiejskich i Elementarz dla szkół miejskich, których odzwierciedlały też rzeczywistość powojenną. Pierwsze kolorowe wydanie pochodzi z roku 1949, widać w nich radość z odbudowy Polski, pojawia się też portret B. Bieruta. Do dnia dzisiejszego najpopularniejszymi wydaniami są kolorowe i mniej ideologiczne z 1957 z ilustr. Jerzego Karolaka i nowoczesne z 1974 ilustrowane przez Janusza Grabiańskiego. Wychowało się na nich wiele pokoleń Polaków.

Znaczenie elementarzy Kazimierza Promyka lub Mariana Falskiego było tak duże, że w dwudziestoleciu międzywojennym powstało około 30 wzorowanych na nich elementarzy. Po wojnie Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, przekształcone w Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne stały się tą oficyną wydawniczą, której powierzono zaopatrywanie wszystkich szkół w podręczniki. Ważniejsze podręczniki 2. poł. XX w. i początku XXI to: Litery Ewy i Feliksa Przyłubskich (z kolorowymi ilustracjami Mieczysława Kwacza i czarno-białymi zdjęciami), Elementarz pierwszej klasy (1993) Marii Lorek, Mój pierwszy elementarz (1995) Anny Czochry i Ireny Tarkowskiej, elementarze dla szkół zintegrowanych, np. Już w szkole. Obserwuję, przeżywam, poznaję (2005 i nast.) M. E. Piotrowskiej i M. A. Szymańskiej czy pakiety zeszytów (różnych autorów) dla pierwszoklasistów połączone z zajęciami komputerowymi np. Wesoła szkoła i przyjaciele. Ostatnie lata szeroko dyskutuje się nad ideą darmowego rządowego elementarza Elementarza pierwszej klasy Marii Lorek, zarówno jego zawartością (także ideową), metodami, potrzebą, jak i kwestiami praw autorskich i osłabianiu przez takie inicjatywy rynku wydawniczego.

Kieszonka:
W badaniach nad elementarzami interesujące jest, oprócz metodyki nauczania i sztuki edytorskiej, także badanie związku ich zawartości z epoką powstania oraz tzw. pokoleń elementarzy, tj. pokoleń, które wychowały się na danych elementarzach, co niekiedy zamyka się w ramach epok, a niekiedy szeroko za nie wykracza. W Kuźnicy Grabowskiej działa Muzeum Oświaty im. prof. Mariana Falskiego (w jego domu), gdzie można zobaczyć stare elementarze niemal z całego świata. W ostatnich latach wystawy elementarzy są bardzo popularne. W 2005 roku Biblioteka Narodowa - wspólnie z WSiP - przygotowała wystawę Od „Elementarza” do „Wesołej Szkoły”, pokazaną także w bibliotece w Lublinie, a następnie w bibliotekach wielu polskich miast; przy współudziale Muzeum Książki Dziecięcej w Warszawie. Inne popularne wystawy to Elementarze świata, m.in. w Łodzi, Toruniu, Obornikach, Warszawie (prezentowane są na nich zbiory prywatnych kolekcjonerów polskich i zagranicznych).

Literatura:

  1. ABC- und Buchstabierbücher des 18. Jahrhunderts. Red. J. Offermanna. Köln 1990.
  2. Carpenter Ch., History of American Schoolbooks. Philadelphia 1963.
  3. Geschichte der Fibel. Red. A. Grömminger. Frankfurt am Main u.a. 2002.
  4. Joosen V., ABC Books, w: The Oxford Encyclopedia of Children's Literature. T. 1. Oxford and New York 2006.
  5. Kowaliszyn K., Elementarze świata. „Życie Szkoły” 1985 nr 6.
  6. Kowaliszyn K., Nasze elementarze. „Życie Szkoły” 1984 nr 7/8.
  7. Lesen lernen in Diktaturen der 1930er und 1940er Jahre. Fibeln in Deutschland, Italien und Spanien. Red. G. Teistler, Hannover 2006.
  8. Lewicki Sz., Konrad Prószyński (Kazimierz Promyk). Warszawa 1996.
  9. Manuels scolaires, éats e sociétés. XIXe-XXe sciecles. Red. A. Choppin. T. 58. Paris 1993.
  10. Pilarczyk F., Elementarze polskie od ich XVI-wiecznych początków do II wojny światowej. Zielona Góra 2003.
  11. Steinfirst S., The Origins and Development of the ABC Book in English from the Middle Ages through the Nineteenth Century. praca doktorska z 1976. University of Pittsburgh.
  12. Teistler G., Schulbücher als bildungsgeschichtliche Quellen: das Beispiel der Fibel. praca doktorska 2008. Technische Universität Carolo-Wilhelmina zu Braunschweig.
  13. Tuer A. W., A history of the horn-book. T. 1 i 2. London 1896.
  14. Willke, I., ABC-Bücher in Schweden. Ihre Entwicklung bis Ende des 19. Jahrhunderts und ihre Beziehungen zu Deutschland. Stockholm 1965.
  15. Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, T. 1 i 2. Warszawa 1996.
  16. Wroczyński R., Marian Falski i reformy szkolne w Rzeczypospolitej. Warszawa 1988.

Literatura warta polecenia:

  1. Alphabetisierung und Literalisierung in Deutschland in der Frühen Neuzeit. Red. H. E. Bödeker. Tübingen 1999.
  2. Die Bilderwelt im Kinderbuch. Kinder- und Jugendbücher aus fünf Jahrhunderten. Red. A. Schuga. Köln 1988.
  3. Klukowski B., Edycje elementarzy Mariana Falskiego. „Poradnik Bibliotekarza” 2005 nr 12.
  4. Kuchta R., Oświata elementarna w Królestwie Polskim w latach 1864-1914. Lublin 1982.
  5. Landau-Czajka A., Co Alicja odkrywa po własnej stronie lustra. Życie codzienne, społeczeństwo, władza w podręcznikach szkolnych 1785-2000. Warszawa 2002.
  6. Madeja J., Elementarze i nauka czytania i pisania na Śląsku w XVIII i XIX w.. Katowice 1960.
  7. McLean R., Noah's Ark ABC and Eight Other Victorian Alphabet Books in Colour. New York 1976.
  8. Skotnicka G., ABC... (O czym mówią dawne i współczesne abecadlniki dla dzieci), w: Z literackich kręgów dzieciństwa i dojrzewania. Studia i szkice. Wrocław 1994.
  9. Urban E., Haaker S., Die Familie im Schulbuch: Fibeln aus aller Welt. Remshalden 2008.

Autorka hasła:

dr Elżbieta Zarych, Uniwersytet Jagielloński