Lęk

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Wersja z dnia 20:13, 10 paź 2016 autorstwa Admin (dyskusja | edycje) (Utworzono nową stronę "Pojęcia: lęk, lękać się, lękliwy rozumiane są powszechnie jako przykre uczucie, przeżycie pojawiające się w świadomości człowieka pod wpływem niepewności...")

(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacja, szukaj

Pojęcia: lęk, lękać się, lękliwy rozumiane są powszechnie jako przykre uczucie, przeżycie pojawiające się w świadomości człowieka pod wpływem niepewności, obawy, zagrożenia przed nieznanym, brakiem wyjścia z trudnej sytuacji. Lęk wywołuje niepokój psychiczny, który może mieć również następstwa fizjologiczne, fizyczne i psychomotoryczne. Jest on określany zamiennie i równoważnie jako „niepokój”, powstający na skutek uświadomionego, zaistniałego lub mającego nastąpić niepowodzenia życiowego lub zawodowego. Im groźniejsze wydają się niepowodzenia, tym silniejszy jest lęk, który oceniany jest jako zagrożenie jednostkowe lub grupowe (zbiorowe).

Zdaniem N. Sillamy (1994, s.138) „lęk jest przykrym, intensywnie odczuwalnym stanem złego samopoczucia, wywołanym niejasnym wrażeniem niesprecyzowanego i bliskiego zagrożenia, wobec którego człowiek czuje się bezradny i bezsilny”.

Lęk człowieka jest zjawiskiem normalnym, naturalnym i sam w sobie nie jest zjawiskiem patologicznym, gdyż towarzyszy nam od początku naszego życia. Jest oznaką reakcji na bodźce określonego rodzaju, zagrażające naszemu życiu, istnieniu, bądź też reakcją na przypuszczalne pogorszenie się statutu życiowego.

Lęk jest „negatywnym stanem emocjonalnym przejawiającym się niepokojem i napięciem. To proces wewnętrzny, niezwiązany z bezpośrednim zagrożeniem. Wraz z uczuciem lęki mogą występować zaburzenia psychosomatyczne, takie jak: pocenie się, zaburzenia oddychania, biegunka, moczenie się itp.” (Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, 2009, s.93).

Lęk jest „procesem wewnętrznym, związanym z subiektywnym postrzeganiem i antycypacją niebezpieczeństwa nadchodzącego z zewnątrz lub pochodzącego z wewnątrz organizmu” (M. Kupisiewicz, 2013, s.173).

Lęk to termin psychologiczny, wieloznaczny oznaczający uczucie strachu, często doznawane bez wyraźnej przyczyny i zwykle przez dłuższy czas (Böhm, 2005, s.31).

W literaturze wyróżniamy następujące teorie powstawania lęku:

  • według teorii uczenia się lęk jest pewnym stanem wyuczonym, uwarunkowanym obawą przed charakterystycznymi bodźcami środowiskowymi, np. przeżycia powtarzalne z dzieciństwa, są skłonne do utrwalania się.
  • koncepcja psychoanalityczna stwierdzająca, że źródłem tego rodzaju lęku są stłumione nierozwiązane konflikty wewnątrzpsychiczne, często nieuświadamiane (M. Kupisiewicz, 2013, s.174).

Lęk w różnych odmianach jest uczuciem bardzo obciążającym. Przyczyny pojawiania się lęku nie są do końca jasne. Może to być lęk traktowany jako cecha (gdy ktoś zaczyna się bać – nadmierna lękliwość) oraz lęk jako stan (nagłe pojawienie się przy równoczesnym odczuciu niebezpieczeństwa, (Benesch, 2002, s.231).
paniczny (charakteryzujący się „nagłym”, napadowym występowaniem narastającego, bardzo silnego lęku, któremu towarzyszą szybko nasilające się objawy somatyczne (zawroty głowy, pocenie się, bóle w klatce piersiowej, skrócenie oddechu, obawa o własne życie)” (Kupisiewicz, 2013, s.174). Może być następstwem niektórych leków, substancji psychoaktywnych. Panika towarzysząca tego rodzaju lękom może wynikać z chorób serca tarczycy, padaczki;
separacyjny (rodzaj emocjonalnego zaburzenia występującego u dzieci, które „polega na przeżywaniu panicznego niepokoju i przerażenia na myśl o rozłące z rodzicami, a także sytuacji, kiedy z różnych przyczyn muszą być oddzielone od najbliższych. Odczuwają bardzo silny niepokój. Miewają koszmary nocne, bóle głowy, żołądka oraz mdłości” (Kupisiewicz, 2013, s.174);
społeczny (związany jest z rozwarstwieniem społecznym ludności oraz narkomanią, alkoholizmem, chorobami społecznymi. Stanowi obawę przed oceną ze strony środowiska w realnej lub domniemanej sytuacji) (Czarnecki, 2015, s.256);
szkolny (występujący u dzieci, znacznie utrudnia naukę i powoduje odmowę chodzenia do szkoły) (Siuta, 2005, s.137);
egzaminacyjny (występujący u dzieci lub studentów, który sprawia, że ich wyniki na sprawdzianach, egzaminach są poniżej możliwości intelektualnych badanych i stopnia przygotowania (Siuta, 2005, s.137);
interpersonalny związany z kłopotem nawiązywania kontaktów społecznych i funkcjonowania w zespole często identyfikowany jako nieśmiałość (Siuta, 2005, s.137);
katastroficzny (związany z powodziami, trzęsieniami ziemi, suszą, ostrą i długą zimą, nieurodzajem);
ekologiczny (związany z degradacją środowiska naturalnego, biologicznego (ziemi, powietrza, wody, roślinności);
militarny (związany z nagromadzonym w różnych państwach arsenałem zbrojeniowym, szczególnie broni atomowej);
wojenny (związany z walkami zbrojnymi w różnych częściach globu i obawą przed ich rozprzestrzenieniem się cały świat);
światopoglądowy (związany z walkami religijnymi i dążeniem niektórych religii do dominacji na świecie);
ekonomiczny (związany z koncentracją dużych majątków i finansów w rękach małej liczby ludzi i poszerzającym się obszarem biedy);
oświatowy (związany z trudnościami w dostępie ludzi do nauki, kultury i oświaty);
zawodowy (związany z masowym bezrobociem, niepewnością pracy, upadaniem wielu tradycyjnych zawodów, masową migracją w poszukiwaniu pracy oraz trudnościami adaptacyjnymi (Czarnecki, 2015, s,255-256).
realny (związany jest z emocjami, które jednostka jest zdolna przeżywać od urodzenia mobilizując swe siły do walki z niebezpieczeństwem w sytuacji zagrożenia);
neurotyczny (nerwicowy) rodzaj lęku będącego reakcją na zagrożenie w rzeczywistości nie istniejące, bezprzedmiotowe lub niemożliwe do określenia). To ogólny niepokój o niewielkim nasileniu, który pojawia się w sytuacjach, gdy człowiek musi rozwiązywać problemy. Może też występować pod postacią fobii – co oznacza „uporczywą, irracjonalną, nieproporcjonalną do rzeczywistego zagrożenia reakcją strachu przed jakimś obiektem, którym może być człowiek, zwierzę, roślina, przedmioty martwe, jak i stan orgazmu czy sytuacja społeczna” (Lalak, Pilch, 1999, s.126). Jest to obawa o to, że popędy wymkną się spod kontroli i zrobi się coś, za co poniesie się karę, jest irracjonalny bo nie wiąże się z realnym zagrożeniem (Kozielecki, 2000);
traumatyczny (silny lęk związany z napięciem wewnętrznym, którego mechanizmy obronne nie są w stanie go usunąć i wyleczyć);
patologiczny (stale dominuje w zachowaniu i nie pozwala na swobodę, a w konsekwencji prowadzi do zaburzeń (Gerrig, Zimbardo, 2006);
nieokreślony (nieuprzedmiotowiony) – niepokój występujący wtedy, gdy sytuacje lękotwórcze mają charakter chroniczny. Są to powtarzające się niepowodzenia szkolne, nieakceptowanie przez rówieśników. Ten rodzaj lęku odznacza się nadpobudliwością ruchową, zmiennością nastrojów (Pomykało, 1993, s.344);
przedmiotowy (sytuacyjny), to rodzaj lęku związanego z konkretnymi sytuacjami, które są niezrozumiałe przez małe dzieci takie jak: szum morza, kołysanie drzew, przeżywanie lęków o najbliższe osoby w rodzinie, oddzielenie dziecka od matki, lęk przed wysokością, przestrzenią, ciemnością.
występujący w postaci ataków lękowych, tzw. lęki nocne związane ze snami, objawiające się krzykiem, tuleniem się do rodziców;
sygnałowy (obiektywny) – rodzaj zagrożenia powodujący tego rodzaju lęk inaczej mówimy o strachu. Strach to silne i nieprzyjemne uczucie jakiego doznajemy w sytuacji jakiegoś zagrożenia dla życia, zdrowia.

Lęk objawia się przede wszystkim zaburzeniami sfery emocjonalnej i wegetatywnymi, poceniem się, drżeniem, silnym biciem serca – inaczej mówiąc głównie bezsilnością człowieka. Lęk pojawiający się sporadycznie nie stanowi zagrożenia. Lęk chroniczny, często występujący i długotrwały może prowadzić do zaburzeń osobowości, nerwic itp.

Zdaniem K. Żygulskiego „problem lęku będzie w najbliższych latach narastał”. Jest to zasmucając i „lękotwórcze” stwierdzenie, ale – niestety – wysoce prawdopodobne, jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że wyróżnione przyczyny „lękotwórcze” nie są zmniejszane czy zmieniane, lecz są względnie trwałe, a nawet w niektórych aspektach rozwijają się i potęgują, jak np. bezrobocie i zagrożenie bytu materialnego ludzi pracy i ich rodzin.

Walka z lękiem i zagrożeniem jest bardzo trudna, gdyż każdego dnia docierają do naszej świadomości różnego rodzaju informacje o zagrożeniach i „niepewności jutra”. Jednakże z lękiem musi walczyć każdy z nas – na swój indywidualny sposób. Przede wszystkim trzeba sobie uświadomić autentyczność i wysokie lub niskie prawdopodobieństwo zagrożenia indywidualnego lub zbiorowego. Po wnikliwym rozpatrzeniu potencjalnego zagrożenia może się okazać, że jest ono minimalne lub w ogóle go nie ma. Nie należy każdej sytuacji lękotwórczej odnosić do siebie jako zagrożenia, ani też zastanawiać się na zapas nad tym, „co to będzie, jeśli...?” Należy unikać dyskusji na tematy lękotwórcze, zwłaszcza w życiu rodzinnym, wobec dzieci. W sytuacjach autentycznego zagrożenia trzeba szukać różnych możliwości wyjścia z trudnej sytuacji, zamiast ją przeżywać i potęgować katastroficzne wizje życia”. We wszystkich sytuacjach lękowych i zagrożeniach trzeba zawsze zachować „zimną krew” i panowanie rozumu nad „emocjami lękowymi” (Szewczuk, 1998, s,208). Lęk jest stanem podobnym do strachu, ale nie zawierający przyczyny zagrożenia. Lęk w formie przewlekłej, uważny jest za podstawę zaburzeń nerwicowych. Współczesne badania związane z klasyfikacją zaburzeń proponują zamianę terminu „nerwica” pojęciem „zaburzenia lękowe”, którego przykładem takich zaburzeń może być fobia (Siuta, 2005, s.37).

Zygmunt Freud (2004, s.346) uważał leczenie objawów lęków za bezcelowe i mało skuteczne, ponieważ w miejsce wyleczonych pojawiają się, inne. Negował także skuteczność leczenia samych tylko objawów za pomocą psychofarmakologii lub perswazji.

Lęki są stanami charakteryzującymi się poczuciem niepewności oraz obawami. Bywa, że mają początek w wyobraźni, ale mogą również wynikać z poczucia bezsilności w obliczu realnego problemu czy choroby. Co gorsza, wpadamy w błędne koło objawów, np. narastające obawy zaburzają sen, z kolei niedobór snu pogłębia lęki. Warto nauczyć się technik relaksacyjnych. Umiejętność odprężania się i odrywania od problemów decyduje o naszym zdrowiu psychicznym. W przypadku powtarzających się silnych stanów lękowych należy poszukać profesjonalnej pomocy terapeutycznej.

Zainteresowanych Czytelników odsyłamy do innych haseł: lęki dziecięce, niepokój, obawa, panika, strach, trauma oraz do literatury związanej z tą problematyką.

Literatura:

  1. Benesch H., Atlas psychologii, Warszawa 2002.
  2. Böhm W., Wörterbuch der Pädagogik, Stuttgart 2005.
  3. Czarnecki K.M., Psychologia zmian rozwojowych człowieka, Sosnowiec 2015.
  4. Czarnecki K.M., Różnice indywidualne człowieka, Sosnowiec 2013.
  5. Freud Z., Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 2004.
  6. Gerrig R., Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Warszawa 2006.
  7. Kępiński A., Lęk, Warszawa 1987.
  8. Kozielecki J, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 2000.
  9. Kupisiewicz Cz., Kupisiewicz M., Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009.
  10. Kupisiewicz M., Słownik pedagogiki specjalnej, Warszawa 2013.
  11. Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999.
  12. Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.
  13. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1980.
  14. Sillamy N., Słownik psychologii, Katowice 1994.
  15. Siuta J. (red.), Słownik psychologii, Kraków 2005.
  16. Szewczuk W.(red.), Encyklopedia psychologii, Warszawa 1998.


Autor hasła:

prof. zw. dr hab. Kazimierz M. Czarnecki, Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu
doc. dr Piotr Kowolik, Górnośląska WSP im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach