Tekst źródłowy strony Limbus puerorum

We wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej myśli teologicznej limbus puerorum (otchłań dzieci) była swoistą odpowiedzią na brak zgody niektórych chrześcijańskich filozofów w kwestii bytności dusz zmarłych bez łaski chrztu w piekle. Otchłań dzieci stanowiła jeden z kręgów piekielnych, a trafiającym do niej duszom oszczędzone były męki. Mimo to nie doświadczały one obecności Boga. Na istnienie otchłani wskazywano podczas obrad synodu kartagińskiego (418 rok) oraz soborów: lyońskiego II (1274 rok) i florenckiego (od 1439 roku)<ref>Por. W. Granat, Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie. Zarys dogmatyki katolickiej, t. 2, Lublin 1974 s. 197.</ref>.

Ogólnym koncepcjom odnoszącym się do istnienia otchłani towarzyszyły refleksje nad kondycją oraz możliwością zbawienia przebywających w niej dusz nieochrzczonych niewiniątek. W teologii wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej formułowano na ten temat umiarkowane oraz radykalne poglądy. W pierwszej grupie dominowała wykładnia świętego Tomasza z Akwinu (1225-1274), który, co prawda, odmówił duszom dzieci nieochrzczonych wiekuistej szczęśliwości oraz wskazywał na ich wieczny pobyt w otchłani, ale pisał także o braku cierpień fizycznych i duchowych oraz o doświadczaniu dziecięcej doczesności: „Otóż [nieochrzczone, M. D.-P.] dzieci nie były w takim stanie, żeby mogły posiąść życie wieczne, bo ani ono nie należało im się z natury, ani one nie mogły mieć właściwych do tego uczynków (...). Ale cieszyć się będą, że wielce będą korzystać z doskonałości naturalnych dzięki dobroci Boga”<ref>Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna, III 101, a. 1, 2; por. H. Vorgrimler, Neues Teologisches Wörterbuch, Freiburg 2000, s. 393.</ref>. Jeszcze bardziej umiarkowane stanowisko prezentowali Guillaume Durand z Saint-Pourçain (ok. 1275-1332/1334) oraz Tommaso Giacomo de Vio (1468-1534). Protestowali oni przeciwko wieczystemu charakterowi pobytu dusz w otchłani i wskazywali na gorliwą modlitwę rodziców i innych osób jako środek do zbawienia nieochrzczonych<ref>W. Granat, Ku człowiekowi s. 197; aktualnie Kościół Katolicki odrzuca koncepcję otchłani nieochrzczonych i stoi na stanowisku, zgodnie z którym dusze dzieci zmarłych z piętnem grzechu pierworodnego dostąpią łaski zbawienia.</ref>. Recepcji poglądów na temat otchłani dzieci dokonał Dante Alighieri (1265-1321) i umieścił ją w „Boskiej Komedii”. Dusze nieochrzczonych wraz z duszami pogańskich filozofów bytowały w Przedpieklu. Analogicznie do koncepcji świętego Tomasza z Akwinu Dante pisał o braku obecności Stwórcy jako jedynym źródle cierpienia zmarłych z piętnem grzechu pierworodnego>ref>Dante Alighieri, Boska Komedia, tłum. E. Porębowicz, oprac. K. Morawski, Wrocław 1986, s. 23.</ref>.

Radykalne opinie w kwestii kondycji dusz nieochrzczonych niewiniątek formułowali święci: Augustyn z Hippony (354-430) oraz Fulgencjusz z Ruspe (ok. 467-ok. 532). Ich uwagi wykraczały poza koncepcję dziecięcej otchłani, a sami myśliciele wskazywali na piekło jako miejsce pobytu zmarłych z piętnem grzechu pierworodnego. Biskup Hippony uważał, że dzieci, które nie dostąpiły łaski chrztu, nigdy nie osiągną zbawienia. O wiecznym potępieniu tych dusz pisał także święty Fulgencjusz. Wskazał on na grzech pierworodny jako przyczynę mąk piekielnych oraz braku możliwości osiągnięcia Królestwa Niebieskiego. Oboje nie wspominali o modlitwie rodziców jako czynniku otwierającym bramy Raju<ref> Augustyn z Hippony, Przeciw Julianowi, cz. 1, tłum. i wstęp W. Eborowicz, oprac. W. Eborowicz, E. Stanula, „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy”, t. 19, z. 2, Warszawa 1977, s. 125-126, 145-146; Fulgencjusz z Ruspe, O wierze, [w:] Studia i teksty patrystyczne, tłum. i oprac. W. Szołdrski, Kraków 1967, s. 238.</ref>.

Na gruncie polskim brak jednoznacznych sformułowań odnośnie do otchłani dzieci lub losu, który czekał dusze nieochrzczonych, aczkolwiek pewne sugestie odnajdujemy przykładowo w polskim ustawodawstwie kościelnym. W statutach synodalnych wspominano o chrzcie jako podstawowym warunku zbawienia. Ponadto na być może skrajne stanowisko hierarchów wskazywały liczne zalecenia dotyczące chrztu dziecka ''in periculo mortis'' oraz nauki adresowane do duchownych, zgodnie z którymi powinni oni udzielać sakramentu chrztu każdemu dziecku przyniesionemu do kościoła niezależnie od pory, a także od innych okoliczności<ref>Przykładowo: Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a.. 1420 conditis, wyd. U. Heyzmann, SPPP, t. 4, Kraków 1875, s. 4-5, 65; Synody diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 8, Poznań 1955, s. 127.</ref>.

Dysponujemy bardziej precyzyjnymi danymi odnośnie do świadomości polskiego społeczeństwa. W katalogach cudów świętych czytamy o lęku rodziców dziecka, które umarło przed otrzymaniem sakramentu chrztu. Przykładowo: w cudach świętej Jadwigi śląskiej mowa o Witosławie, która zmarła po przyjściu na świat z piętnem grzechu pierworodnego. Rozpacz babci i służby wywołała nie śmierć dziecka, lecz właśnie brak łaski chrztu. Modlitwy kierowane do świętej Jadwigi i prośby o wskrzeszenie nie były związane z pragnieniem ocalenia noworodka, ale dotyczyły wyłącznie konieczności włączenia Witosławy do wspólnoty Kościoła: „[babcia, M. D.-P.] (...) modliła się, aby Pan Bóg przez zasługi św. Jadwigi raczył dać jej [Witosławie, M. D.-P.] chociażby tyle życia, by mogła przyjąć ów sakrament”. Kiedy dziecko zaczęło dawać oznaki życia, pospieszono do kościoła i udzielono chrztu<ref>Vita sanctae Hedvigis, wyd. A. Semkowicz, „Monumenta Poloniae Historica”, t. 4, Lwów 1884, s. 623; por. S. Rosik, „Vitoslava infantula primo nata mortem accepit...”. Dylematy wokół śmierci dziecka w średniowieczu na przykładzie żywotu świętej Jadwigi Śląskiej, [w:] Dusza maluczka, a strata ogromna. Funeralia Lednickie. Spotkanie 6, pod red. W. Dzieduszyckiego, J. Wrzesińskiego, Poznań 2004, s. 115.</ref>. Zatem u podstaw tragedii najbliższych leżała nie śmierć noworodka, lecz perspektywa braku zbawienia. Przypadek Witosławy świadczył o radykalnym spojrzeniu na pośmiertny los oraz kondycję duszy dziecka zmarłego z piętnem grzechu pierworodnego.

Sfera wierzeń ludowych ujawniła analogicznie skrajne pojmowanie zaświatów dziecka nieochrzczonego. Jako dusze potępione nie dostąpiły łaski obcowania z Bogiem, zatem błąkały się po ziemi. Jedyne czego pragnęły, to chrzest, dlatego też błagały o jego udzielenie<ref>J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1976, s. 291.</ref>. Z taką wizją korelowały regulacje odnośnie do obrzędu pogrzebowego. Rytuał kościelny został zastrzeżony jedynie dla ochrzczonych. W związku z tym dzieci, które umarły bez łaski tego sakramentu grzebano w ziemi niepoświęconej, czyli na polu, niedaleko przydrożnych krzyży lub na rozstajach dróg<ref>A. Labudda, Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631), Warszawa 1983, s. 230-231; J. Majchrzak, Kodeks Mikołaja z Koźla i zawarte w nim elementy folklorystyczno-muzyczne, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. 33, 1978, nr 1, s. 26; M. Bogucka, Staropolskie obyczaje w XVI-XVII wieku, Warszawa 1994, s. 57.</ref>.

{| class="wikitable" width=100%
|+ style="text-align:left; color: #487eac"|Kieszonka: 
|style="background-color: #d9edff; border-color: #487eac" font-size:85%|O recepcji radykalnego stanowiska w kwestii losu dusz nieochrzczonych świadczył również przykład z terenu Prus. Jan Merkelin (XIV-XV wiek) instruował duchownych, aby zalecali lokalnej ludności najszybszy chrzest dzieci, ponieważ dusza nieochrzczonego cierpi w zaświatach piekielne męki<ref>Jan Merkelin, Liber de instructione simplicium sacerdotum, wyd. i oprac. M. Borzyszkowski, cz. 1, Warszawa 1982, s. 169-174.</ref>. W przypadku ziem polskich tak skrajne pojmowanie pośmiertnego losu zmarłych z piętnem grzechu pierworodnego prawdopodobnie stanowiło konsekwencję wciąż prowadzonej chrystianizacji, a w związku z tym ciągłej konieczności wskazywania na dramatyczne skutki zaniedbań wiernych w kwestii dopełniania kościelnych procedur.
|}

'''Literatura (wybór):'''

# Augustyn z Hippony, Przeciw Julianowi, cz. 1, tłum. i wstęp W. Eborowicz, oprac. W. Eborowicz, E. Stanula, „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy”, t. 19, z. 2, Warszawa 1977.
# Fulgencjusz z Ruspe, O wierze, [w:] Studia i teksty patrystyczne, tłum. i oprac. W. Szołdrski, Kraków 1967.
# Dante Alighieri, Boska Komedia, tłum. E. Porębowicz, oprac. K. Morawski, Wrocław 1986.
# Merkelin J., Liber de instructione simplicium sacerdotum, wyd. i oprac. M. Borzyszkowski, cz. 1, Warszawa 1982.
# Statuta synodalia episcoporum Cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a.. 1420 conditis, wyd. U. Heyzmann, SPPP, t. 4, Kraków 1875.
# Synody diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego i ich statuty. Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, wyd. J. Sawicki, t. 8, Poznań 1955.
# Vita sanctae Hedvigis, wyd. A. Semkowicz, „Monumenta Poloniae Historica”, t. 4, Lwów 1884.

'''Opracowania:'''

# Bogucka M., Staropolskie obyczaje w XVI-XVII wieku, Warszawa 1994.
# Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1976.
# Granat W., Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie. Zarys dogmatyki katolickiej, t. 2, Lublin 1974.
# Labudda A., Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631), Warszawa 1983.
# Majchrzak J., Kodeks Mikołaja z Koźla i zawarte w nim elementy folklorystyczno-muzyczne, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. 33, 1978, nr 1.
# Rosik S., „Vitoslava infantula primo nata mortem accepit...”. Dylematy wokół śmierci dziecka w średniowieczu na przykładzie żywotu świętej Jadwigi Śląskiej, [w:] Dusza maluczka, a strata ogromna. Funeralia Lednickie. Spotkanie 6, pod red. W. Dzieduszyckiego, J. Wrzesińskiego, Poznań 2004.
# Vorgrimler H., Neues Teologisches Wörterbuch, Freiburg 2000.

'''Autorka hasła:'''

dr Małgorzata Delimata-Proch, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza 


'''Przypisy:'''

----

[[kategoria: Pedagogiczny konstrukt dzieciństwa]]