Małoletniość

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Wersja z dnia 14:33, 2 sty 2016 autorstwa Admin (dyskusja | edycje)

(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacja, szukaj

Małoletniość lub nieletniość (minorennitas, ante legitimam aetatem, pueri inpuberes, aetas pueritiae, aetas infantilis, in minori aetate existens) jest terminem, który ściśle łączy się z pojęciem „lat sprawnych” (anni discretionis, anni legitimi). Na płaszczyźnie prawa świeckiego i kościelnego oba terminy odnosiły się do okresu od narodzin do osiągnięcia dojrzałości fizycznej. Małoletniość stanowiła niejako gwarancję nietykalności dziecka i była związana z ograniczeniami w czynnościach prawnych (w prawie prywatnym i karnym). Analogicznie do poglądów myślicieli na okres niemowlęcy, chłopięcy i dziecięcy (infantia, pueritia) pozbawienie możliwości samodzielnego działania oraz podejmowania kroków prawnych stanowiło konsekwencję powszechnego przekonania o braku umiejętności odróżniania dobra od zła[1].

W Polsce doby średniowiecza lata sprawne jako granica z jednej strony wieku dziecięcego, z drugiej natomiast dorosłości wiązały się z ukończeniem dwunastego roku życia. W „Statutach Kazimierza Wielkiego” odniesiono ten wiek zarówno do chłopców, jak i dziewczynek[2]. Tę kwestię odmiennie uregulowano na Mazowszu. W statucie księcia Siemowita III z 21 kwietnia 1377 roku ograniczono małoletnich w czynnościach procesowych – dziewczynki do dwunastego, a chłopców do piętnastego roku życia[3]. Te ostatnie zalecenia odnośnie do wieku pojawiły się także w ogólnopolskim statucie warckim z 1423 roku. Z kolei w XVI wieku granicę małoletniości chłopców systematycznie podwyższano przy jednoczesnym utrzymaniu dwunastego roku życia jako kresu dzieciństwa dziewczynek[4].

Lata sprawne wyznaczono również w prawodawstwie miejskim. W „Zwierciadle saskim” czytamy o dwunastym roku życia dla przedstawicieli obu płci[5]. To zalecenie powtórzono w „Poznańskiej Księdze Prawa Magdeburskiego i Miśnieńskiego”[6]. W XVI wieku analogicznie do ustawodawstwa ziemskiego granicę między dzieciństwem a dojrzałością systematycznie podwyższano. Constitutio Criminalis Carolina wyznaczyła kres małoletniości w piętnastym roku życia, a „Summa Rajmunda Partenopejczyka” w czternastym[7]. Bartłomiej Groicki (ok. 1534-1605), szesnastowieczny znawca praw, który dokonał ujednolicenia regulacji dla miast i miasteczek Rzeczypospolitej, wspominał o czternastym roku życia dla chłopców i trzynastym dla dziewczynek. Jednocześnie proponował świadectwo dwóch krewnych ze strony ojca oraz dwóch krewnych ze strony matki jako środek potwierdzający osiągnięcie pełnoletniości. W przypadku braku rodziny konieczne było badanie znamion fizycznych dojrzałości[8].

W XVI stuleciu powszechne stały się dwie granice małoletniości. Lata sprawne gwarantowały możliwość podejmowania samodzielnych czynności prawnych, jednak z tego obszaru wyłączono zdolność do dysponowania własnym majątkiem (do XV wieku osoby, które osiągnęły lata sprawne miały pełnię praw). Tę ostatnią nabywano po osiągnięciu lat dojrzałych – dwudziesty czwarty rok życia w prawie ziemskim i dwudziesty pierwszy w prawie miejskim[9]. Innymi słowy lata dojrzałe dawały możliwość nieograniczone poruszania się we wszelkich obszarach prawa.

Analogiczne regulacje odnajdujemy także w prawodawstwie kościelnym, jednak odmiennie do ustawodawstwa świeckiego wszelkie ograniczenia dotyczyły wyłącznie zawierania związku małżeńskiego. Przykładowo w piętnastowiecznych statutach synodalnych Andrzeja Łaskarzyca podano dwunasty rok życia dla dziewczynek i czternasty dla chłopców jako wiek odpowiedni do małżeństwa[10]. Te zalecenia po części korespondowały z prawodawstwem Kościoła powszechnego. W dekretałach Gracjana czytamy właśnie o czternastym roku życia dla chłopców jako granicy między dzieciństwem i dorosłością. W prawie świeckim lata sprawne także były tożsame z anni nubiles[11].

Osiągnięcie lat dojrzałych było nie tylko procesem naturalnym, ale także dokonywało się na prośbę nieletniego przykładowo w sytuacji, która zmuszała go do obrony własnych praw. Do przyznania lat (adiudicatio annorum, additio annorum) uprawnione były sądy lub władca[12]. Lata przyznawano trwale, albo okresowo[13]. Ten drugi wariant bywał związany z koniecznością uczestniczenia osoby niepełnoletniej w procesie i lata dojrzałe przyznawano wtedy wyłącznie na czas trwania sprawy. W prawie ziemskim taka możliwość istniała wyłącznie w stosunku do osób, które ukończyły piętnasty rok życia i nie miały jeszcze dwudziestu czterech lat. Dodatkowo wyznaczono im kuratora[14].

Małoletniość wiązała się z licznymi ograniczeniami jednostki w prawie prywatnym i karnym. „Statuty Kazimierza Wielkiego”, wspomniany statut Siemowita III oraz statut warcki wskazują na niezdolność małoletnich do czynności procesowych[15]. Jeżeli sprawa nie była nagląca, odsuwano rozstrzygnięcie spornej kwestii do momentu osiągnięcia przez dziecko lat sprawnych. W przypadkach: 1) wykupu od dzieci własności zastawionej u ich ojca, 2) zwolnienia z poręczenia za ojca, 3) pozwu przeciwko ojcu o własność i jego śmierci podczas procesu dopuszczano możliwość stawiennictwa nieletnich przed sądem („Statuty Kazimierza Wielkiego”)[16]. Powyższe wyjątki zostały również uwzględnione w szesnastowiecznych zabytkach prawa: korektura Mikołaja Taszyckiego i statut Piotra Goryńskiego[17]. Ponadto w tym stuleciu poszerzono obszar spraw, w których małoletni byli zmuszeni do czynności procesowych. Od 1543 roku osoby nieletni płaciły główszczyznę w przypadku, w którym ojcu udowodniono mężobójstwo. Z kolei w statucie Piotra Goryńskiego nałożono na nie obowiązek uwolnienia ojca od poręczenia za osobę[18].

Warto zaznaczyć, że sprawy małoletnich nie ulegały przedawnieniu. Zgodnie ze „Statutami Kazimierza Wielkiego” przedawnienie nie dotyczyło przypadków, w których dziecko było pozwanym lub pozywającym[19]. Wyjątek stanowiło osiągnięcie wymaganego wieku. Jeżeli pełnoletnia osoba nie podjęła odpowiednich kroków prawnych sprawa ulegała przedawnieniu<ref. Die ältesten grosspolnischen Gradbücher, wyd. J. von Lekszycki, t. 1, Lipsk 1887, 1638.</ref>. Zanim jednak nastąpił kres dzieciństwa małoletni pozwany mógł wymówić się brakiem stosownego wieku. Z drugiej strony nieletni występujący jako strona pozywająca mógł oczekiwać oddalenia sprawy na skutek zakwestionowania przez pozwanego jego zdolności procesowych z racji wieku[20].

Podczas małoletniość dziecku wyznaczano opiekuna prawnego, który nie tylko opiekował się dzieckiem, ale także zarządzał jego majątkiem oraz podejmował czynności procesowe. Instytucja opiekuna prawnego była znana zarówno w prawie ziemskim, jak i miejskim. W tym ostatnim nieletni były analogicznie do ustawodawstwa ziemskiego ograniczeni w czynnościach prawnych. Osoby małoletnie były wyłączone od odpowiedzialności sądowej, a wszelkie kroki podejmował opiekun prawny[21].

Kieszonka:
Powyższe zasady dotyczyły również prawa karnego. Małoletni przestępcy unikali na ogół konsekwencji, co stanowiło pochodną prawa rzymskiego[22]. W „Zwierciadle saskim” dzieci przed dwunastym rokiem życia nie odpowiadały przed sądem nawet za zabójstwo, a szkody materialne pokrywał opiekun prawny[23]. Te zalecenia powtórzył w XVI wieku Bartłomiej Groicki[24]. Z klei uzasadnienie łagodnego traktowania małoletnich przestępców odnajdujemy u Mikołaja Jaskra (1504-1539/1560), który uważał, że przestępstwem jest czyn popełniony z rozmysłem. Ponieważ dzieci nie odróżniają dobra od zła, nie można zarzucić im działania umyślnego<ref.M. Jaskier, Iuris provincialis alias quod Speculum Saxonum vulgo nuncupatur libri tres, Kraków 1535, ks. 2, a. 65, f. 101v-102; ks. 3, a. 3, glosa.</ref>. Wyjątek stanowiła wspomniana Carolina. Podano w niej, że nieletni na granicy lat sprawnych powinni zostać ukarani zwłaszcza za wyjątkowo ciężkie zbrodnie[25]. Tą wykładnią kierowali się sędziowie w szesnastowiecznym Wrocławiu, skazując na karę śmierci czternastoletniego zabójcę dwóch osób[26]. Z kolei w Poznaniu większość nieletnich przestępców uniknęła kar przewidzianych za udowodnione im czyny[27].

Literatura (wybór):

  1. Die ältesten grosspolnischen Gradbücher, wyd. J. von Lekszycki, t. 1, Lipsk 1887.
  2. Correctura Statutorum et consuetudinum Regni Poloniae anno MDXXXII decreto publico, wyd. M. Bobrzyński, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 3, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1874.
  3. Groicki B., Artykuły prawa majdeburskiego, tłum. J. Sawicki, oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954.
  4. Groicki B., Rejestr do porządku i do Artykułów prawa majdeburskiego i cesarskiego, tłum. J. Sawicki, oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954.
  5. Jus Polonicum codicibus veteribus manuscriptis et editionibus quibusque collatis, wyd. J. W. Bandtkie, Warszawa 1831.
  6. Księga prawa zwyczajowego polskiego z wieku XIII, wyd. A. Z. Helcel, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 2, Kraków 1870.
  7. Mikołaj Jaskier, Iuris provincialis alias quod Speculum Saxonum vulgo nuncupatur libri tres, Kraków 1535.
  8. Piekosiński F., Jeszcze słowo o ustawodawstwie wiślicko-piotrkowskim króla Kazimierza Wielkiego, Kraków 1896.
  9. Poznańska Księga Prawa Magdeburskiego i Miśnieńskiego, oprac. i wyd. W. Maisel, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, Seria II, „Pomniki Prawa Polskiego”, red. Z. Kaczmarczyk, t. 2, Wrocław 1964.
  10. Sachsenspiegel. Quedlinburger Handschrift, wyd. K. A. Eckhardt, „Monumenta Germaniae Historica. Fontes Iuris Germanici Antiqui”, t. 8, Hanower 1966.
  11. Statuta synodalia reverendi in Christo Patris Domini, Domini Andreae Episcopi Posnaniensis saeculo XV confecta, wyd. U. Heyzmann, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 5, cz. 1, wyd. M. Bobrzyński, Kraków 1878.
  12. Statuta Terrestria in Conventionibus Cracoviensi et Wartensi laudata, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 4, Kraków 1921.
  13. Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. O. Balzer, Poznań 1947.
  14. Summa Rajmunda Partenopejczyka, AP Poznań, Akta miasta Poznania, sygn. I 1894.
  15. Średniowieczne prawa mazowieckiego pomniki z rękopisu Petersburskiego, wyd. O. Balzer, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 5, Kraków 1897.
  16. Volumina Legum, t. 1, Warszawa 1980.

Opracowania:

  1. Dąbkowski P., Prawo prywatne polskie, t. 1, Lwów 1910.
  2. Klementowski M. L., Odpowiedzialność nieletniego w średniowiecznych prawach Europy, [w:] Postępowanie z nieletnimi, orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, red. T. Bojarski, Lublin 1988.
  3. Koczerska M., Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975.
  4. Lesiński B., Rozwadowski W., Historia prawa, Warszawa 1980.
  5. Maisel W., Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963.
  6. Patkaniowski M., Wina i kara. Elementy rzymskie i germańskie w prawie karnym statutów miast włoskich, Kraków 1939.
  7. Rafacz J., Dawne polskie prawo karne, Warszawa 1932.

Autorka hasła:

dr Małgorzata Delimata-Proch, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Przypisy:


  1. B. Lesiński, W. Rozwadowski, Historia prawa, Warszawa 1980, s. 315.
  2. Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. O. Balzer, Poznań 1947, a. 74.
  3. Średniowieczne prawa mazowieckiego pomniki z rękopisu Petersburskiego, wyd. O. Balzer, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 5, Kraków 1897, s. 237.
  4. Statuta Terrestria in Conventionibus Cracoviensi et Wartensi laudata, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 4, Kraków 1921, s. 457.
  5. Sachsenspiegel. Quedlinburger Handschrift, wyd. K. A. Eckhardt, „Monumenta Germaniae Historica. Fontes Iuris Germanici Antiqui”, t. 8, Hanower 1966, II, 65.
  6. Poznańska Księga Prawa Magdeburskiego i Miśnieńskiego, oprac. i wyd. W. Maisel, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, Seria II, „Pomniki Prawa Polskiego”, red. Z. Kaczmarczyk, t. 2, Wrocław 1964, II, 47; IV, 146.
  7. Summa Rajmunda Partenopejczyka, AP Poznań, Akta miasta Poznania, sygn. I 1894, I, 20.
  8. B. Groicki, Rejestr do porządku i do Artykułów prawa majdeburskiego i cesarskiego, tłum. J. Sawicki, oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954, s. 190.
  9. Correctura Statutorum et consuetudinum Regni Poloniae anno MDXXXII decreto publico, wyd. M. Bobrzyński, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 3, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1874, nr 393; tamże.
  10. Statuta synodalia reverendi in Christo Patris Domini, Domini Andreae Episcopi Posnaniensis saeculo XV confecta, wyd. U. Heyzmann, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 5, cz. 1, wyd. M. Bobrzyński, Kraków 1878, s. 31.
  11. Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchownych dyjecezji krakowskiej w wieku XV, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Historycznej”, t. 5, Kraków 1889, nr 182.
  12. Księga prawa zwyczajowego polskiego z wieku XIII, wyd. A. Z. Helcel, „Starodawne Prawa Polskiego Pomniki”, t. 2, Kraków 1870, a. 3905; P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. 1, Lwów 1910, s. 217.
  13. Tamże.
  14. P. Dąbkowski, Prawo, t. 1, s. 218.
  15. Statuty Kazimierza Wielkiego, a. 74; Średniowieczne prawa mazowieckiego pomniki, s. 237; Volumina Legum, t. 1, Warszawa 1980, f. 32.
  16. Statuty Kazimierza Wielkiego, a. 49.
  17. Correctura Statutorum, nr 401-403; Jus Polonicum codicibus veteribus manuscriptis et editionibus quibusque collatis, wyd. J. W. Bandtkie, Warszawa 1831, s. 387-388.
  18. Volumina Legum, t. 1, f. 573; Jus Polonicum, s. 388.
  19. F. Piekosiński, Jeszcze słowo o ustawodawstwie wiślicko-piotrkowskim króla Kazimierza Wielkiego, Kraków 1896, a. 10, s. 58-59; a. 12, s. 59; a. 38, s. 66.
  20. Tamże.
  21. Correctura Statutorum, s. 104; Jus Polonicum, s. 381; prawo miejskie: Poznańska Księga Prawa Magdeburskiego i Miśnieńskiego, s. 146.
  22. M. L. Klementowski, Odpowiedzialność nieletniego w średniowiecznych prawach Europy, [w:] Postępowanie z nieletnimi, orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, red. T. Bojarski, Lublin 1988, s. 22-25; M. Patkaniowski, Wina i kara. Elementy rzymskie i germańskie w prawie karnym statutów miast włoskich, Kraków 1939, s. 50-54.
  23. W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963, s. 59-60.
  24. B. Groicki, Artykuły prawa majdeburskiego, tłum. J. Sawicki, oprac. i wstęp K. Koranyi, Warszawa 1954, s. 54.
  25. Summa, ks. 3, a. 39.
  26. W. Maisel, Poznańskie prawo, s. 61.
  27. Tamże; J. Rafacz, Dawne polskie prawo karne, Warszawa 1932, s. 71.