Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Stosunki prawne między rodzicami a dziećmi są przedmiotem regulacji prawnych zawartych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym[1] w Rozdziale II - art. 87- 1136. Przepisy regulujące procedurę związaną z ingerencją sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej są natomiast uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 506-525, art.568-584)[2]. Fundamentem przyjętych w ustawodawstwie rozwiązań są regulacje wynikające z Konstytucji RP[3], zwłaszcza art. 18, zgodnie z którym „małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczpospolitej”, a także w art. 71 ust.1 stanowiącym, iż „ państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych”. Zarówno uregulowania Konstytucji RP jak i pozostałych aktów prawa powszechnie obowiązującego, odnoszącego się do problematyki stosunków prawnych między rodzicami a dziećmi, jako podstawową zasadę wprowadzonych unormowań przyjmują konieczność ochrony dobra dziecka. Brak jest w doktrynie prawniczej jednej definicji tegoż pojęcia, a jego niedookreśloność niektórzy autorzy postrzegają jako zaletę pozwalającą na uwzględnienie zaistniałych indywidualnych okoliczności i zdarzeń[4]. H. Dolecki podkreśla, iż taka klauzula generalna nadaje możliwość elastycznego stosowania prawa, często wymagającego zastosowania np. aktualnego kontekstu społeczno-gospodarczego[5]. W związku z brakiem definicji pojęcia dobra dziecka w przepisach prawnych, jest ono przedmiotem rozważań wielu autorów przedmiotowej literatury[6]. Autorką jednej z najbardziej rozbudowanych i upowszechnionych definicji pojęcia dobra dziecka, jest prof. Wanda Stojanowska, według której „dobro dziecka to kompleks wartości o charakterze niematerialnym i materialnym, niezbędnym do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz do należytego przygotowania do pracy, odpowiednio do jego uzdolnień, przy czym wartości te są zdeterminowane przez wiele różnorodnych czynników, których struktura zależy od treści stosowanej normy prawnej, konkretnej, aktualnie istniejącej sytuacji dziecka, zakładając zbieżność tak pojętego dobra dziecka z interesem społecznym”[7]. Również Sąd Najwyższy odnosi się do problematyki zakresu znaczenia tegoż pojęcia uznając jednak, że „wprawdzie podstawowym założeniem naszego prawa rodzinnego jest dążenie do realizacji w każdej sprawie dobra małoletniego dziecka, ale założenia tego nie można rozumieć w ten sposób, że eliminuje ono całkowicie, jako jedną z przesłanek rozstrzygania spraw z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi, interes rodziców”[8].

Problematyka ingerencji sądu opiekuńczego w wykonywanie władzy rodzicielskiej została uregulowana w art.109 - art.111 k.r.o. Ograniczenie władzy rodzicielskiej, obok zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej, jest jednym z trzech sposobów zaingerowania przez sąd we władzę rodzicielską. Podstawową przesłanką uzasadniającą ograniczenie rodzicowi władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem, jest zagrożenie dobra dziecka (art. 109§1 k.r.o.). Należy jednak zwrócić uwagę, że oprócz niniejszej regulacji, ustawodawca przewidział również inne możliwości ograniczenia rodzicowi władzy rodzicielskiej, co jednak w przypadkach nie objętych treścią art. 109, nie ma związku z zaistnieniem okoliczności stwarzania zagrożenia dla dobra dziecka. Dotyczy to regulacji art. 107 k.r.o., zgodnie z którym jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania. Sposób ten określony został w §2, który stanowi, iż sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Ustawodawca zastosował w tej regulacji pojęcie „ograniczenia władzy rodzicielskiej”, ale ma ono charakter odmienny od ograniczenia wynikającego z art. 109 k.r.o. Wydaje się, że założeniem ustawodawcy było wprowadzenie rozwiązania ułatwiającego funkcjonowanie rodziców, w przypadku których dziecko pozostało z jednym z nich, a drugie może realizować swoje obowiązki jedynie w ograniczonym zakresie np. ze względu na zamieszkiwanie w odległej miejscowości. Należy jednak pamiętać o istotnym rozstrzygnięciu Sądu Najwyższego, który stwierdził, iż powierzenie na podstawie art. 107 k.r.o. wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, z określonym ograniczeniem tej władzy drugiego, nie wyłącza zgodnie z art. 109 k.r.o. możliwości zobowiązania także tego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, do określonego postępowania i kontroli wydanych w tym zakresie zarządzeń, jeżeli takie zarządzenia okażą się ze względu na zagrożenie dobra dziecka[9]. W praktyce, stosowanie się do postanowienia sądu w zakresie powierzenia władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców oraz ograniczenia drugiemu do określonych obowiązków i uprawnień może powodować wątpliwości, do czego konkretnie jest uprawniony i zobowiązany każdy z rodziców. Przepisy prawa nie wskazują o jakie czynności chodzi, natomiast przykładowy katalog jest proponowany przez przedstawicieli literatury przedmiotu[10]. H. Ciepła wskazuje, że określenie w drodze postanowienia zakresu praw i obowiązków rodzicowi, któremu nie powierzono władzy rodzicielskiej, w oparciu o art. 107 k.r.o., może przykładowo dotyczyć jego uczestniczenia w podejmowaniu decyzji związanych ze zmianą miejsca pobytu dzieci, organizowaniem wypoczynku, leczeniem, wyborem szkoły, nauką pozaszkolną, zasadami wychowania, kierunkiem kształcenia, praktyką zawodową, wyborem zawodu itd.[11]. Podobnie podaje J. Ignatowicz, uzupełniając ten katalog o możliwość zastrzeżenia zgody drugiego rodzica we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą małoletnich[12].

Podobnie problematykę ograniczenia władzy rodzicielskiej, nieuzależnionego od stwarzania przez rodzica zagrożenia dla dobra dziecka, uregulowano w art. 58§1a k.r.o., zgodnie z którym w wyroku rozwodowym sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 2000r. potwierdził, że po rozwodzie rodziców powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem następuje z zasady tylko jednemu z nich. Zachowanie uprawnień obojga rodziców nastąpić może w sytuacji wyjątkowej, a mianowicie wówczas, gdy istnieje całkowita zgodność między nimi przy wykonywaniu pieczy nad małoletnim dzieckiem[13]. Zgodnie z art. 613 k.r.o. przepis art.58 k.r.o. ma zastosowanie również przy orzekaniu separacji.

Najistotniejsza z punktu widzenia omawianego zagadnienia jest jednak regulacja art. 109 k.r.o., który stanowi w §1 iż „jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia”. Możliwe do zastosowania zarządzenia w przypadku stwarzania przez jednego lub obojga rodziców zagrożenia dla dobra dziecka, wymienione zostały w §2. Zgodnie z treścią niniejszej regulacji sąd może:
1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2) określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.

W przypadku zastosowania przez sąd ograniczenia władzy rodzicielskiej w formie określonej w §2 pkt.5 (zarządzenie umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej itd.), a także w razie zastosowania innych środków określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, sąd opiekuńczy zawiadamia o wydaniu orzeczenia właściwą jednostkę organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, która udziela rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy i składa sądowi opiekuńczemu, w terminach określonych przez ten sąd, sprawozdania dotyczące sytuacji rodziny i udzielanej pomocy, w tym prowadzonej pracy z rodziną, a także współpracuje z kuratorem sądowym.

W ramach ograniczenia władzy rodzicielskiej ustawodawca wprowadził również możliwość powierzenia zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109§3 k.r.o.). Jak wynika powyższej regulacji, ograniczenie władzy rodzicielskiej stosuje się w przypadku, gdy występują nieprawidłowości, mogące w sposób niepożądany wpływać na dziecko. Zasadniczym celem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest zabezpieczenie zarówno osobistych jak i majątkowych interesów małoletniego. Wynikające z art. 109 §2 pkt. 1-3 k.r.o. zarządzenia sądu stosowane są w sytuacji, gdy dziecko pozostawione zostaje w środowisku rodzinnym.

Postępowanie w sprawach o ograniczenie władzy rodzicielskiej toczy się w trybie postępowania nieprocesowego, w oparciu o przepisy art. 568-579 k.p.c. Sądem właściwym, zgodnie z art. 569 k.p.c. jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a więc w tym przypadku według miejsca zamieszkania małoletniego. Postanowienie w sprawie o ograniczenie władzy rodzicielskiej może być wydane po przeprowadzeniu rozprawy (art.579 k.p.c.). Postanowienie takie staje się skuteczne i wykonalne po uprawomocnieniu się. Zgodnie z art. 570 k.p.c sąd może wszcząć postępowanie z urzędu. Dotyczy to również sytuacji, w której konieczne jest z urzędu wszczęcie postępowania w sprawie o ograniczenie władzy rodzicielskiej. Ustawodawca nałożył obowiązek zawiadomienia sądu o konieczności wszczęcia takie postępowania na każdego, komu jest znane zdarzenie uzasadniające wszczęcie takie postępowania ( art. 572§1 k.p.c.), a w szczególności obowiązek ten ciąży na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi ( art. 572§2 k.p.c.). Przed wydaniem postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej sąd może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego, a także zwrócić się do właściwej jednostki organizacyjnej wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej o informacje dotyczące małoletniego i jego środowiska, a w szczególności dotyczące zachowania się i warunków wychowawczych małoletniego, sytuacji bytowej rodziny, przebiegu nauki małoletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych, stosunku do niego rodziców lub opiekunów, podejmowanych oddziaływań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień małoletniego (art.5701§1 k.p.c.). Należy również zwrócić uwagę na treść art. 576§2 k.p.c., zgodnie z którym sąd w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych.

Instytucja ograniczenia władzy rodzicielskiej, jak wynika z przytoczonych przepisów, ma zastosowanie w przypadku gdy władza ta jest nieprawidłowo wykonywana. Kryterium jej zastosowania jest zagrożenie dobra dziecka, co należy postrzegać jako również konieczność ograniczenia władzy rodzicielskiej profilaktycznie, w celu zapobieżenia zagrożeniu dobra dziecka, a nie jedynie wówczas gdy zostanie ono naruszone.

Jeżeli którakolwiek z form ograniczenia władzy rodzicielskiej wskazanych w opracowaniu została zastosowana w formie rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym, separację, unieważnienie małżeństwa lub ustalającym pochodzenie dziecka, to zgodnie z art. 106 k.r.o., jeśli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania. Taka zmiana orzeczenia może zatem polegać na przywróceniu władzy rodzicielskiej, uchyleniu lub zmianie orzeczenia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej na podstawie art.109. Głównym kryterium oceny zasadności takiej zmiany jest dobro dziecka.

Autorka hasła:

dr Aleksandra Wilk, Uniwersytet Opolski

Przypisy:


  1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ( Dz.U.2012, poz.788 ze zm.) dalej: k.r.o.
  2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego ( Dz.U. 2014, poz.101 t.j.). dalej: k.p.c.
  3. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U. 1997 Nr 78, poz.483 ze zm.) dalej:Konstytucja RP.
  4. S.Łakoma, Pojęcie, priorytet i treść dobra dziecka, Studia Prawno-Ekonomiczne 2004, t. LXIX, s.87-110.
  5. H. Dolecki, Ingerencja sądu opiekuńczego w wykonywanie władzy rodzicielskiej, Warszawa 1983, s.38.
  6. Zob. B.Dobrzański, Jakie zmiany wprowadził kodeks rodzinny i opiekuńczy, Palestra nr 5/1964, s.51; J. Marciniak, Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975, s.19; W.Stojanowska Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s.21-26.
  7. W.Stojanowska Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s.21-26.
  8. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000r. II CKN 765/00, LEX nr 51981.
  9. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 września 1978r. III CRN 158/78, LEX nr 8128.
  10. Zob. H. Ciepła, Komentarz do art. 107 k.r.o. (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K.Piaseckiego, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2010, s.798; J. Ignatowicz, Komentarz do art. 107 k.r.o. ( w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K.Pietrzykowskiego, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2010, s.921.
  11. H.Ciepła, Komentarz do art. 107 k.r.o. (w:) Kodeks…, s.798.
  12. J. Ignatowicz, Komentarz do art. 107 k.r.o. ( w:) Kodeks …, s.921.
  13. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000r. III CKN 1148/99, LEX nr 306669