Otyłość

Otyłość to problem medyczny, społeczny i kulturowy krajów strefy industrialnej końca XX i początku XXI wieku, wynikający ze zmiany zachowań człowieka, będący efektem przemian cywilizacyjnych, sprzyjających nadmiernej konsumpcji żywności i hipokinezji. Otyłość jako zaburzenie homeostazy energetycznej ustroju rozwija się w wyniku utrzymującego się w czasie, dodatniego bilansu energii. Problem ten dotyczy również dzieci i młodzieży.

Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) otyłość to nieprawidłowe lub nadmierne nagromadzenie tłuszczu w tkance tłuszczowej prowadzące do pogorszenia stanu zdrowia.

Tkanka tłuszczowa w procesie rozwoju dziecka podlega zmianom związanym z płcią i wiekiem dziecka. Ilość podskórnej tkanki tłuszczowej wzrasta od urodzenia do ok. 9 – 12 miesiąca życia a następnie zmniejsza się stopniowo do wieku 6 – 8 lat, kiedy to zaczyna się ponowny jej wzrost, trwający u dziewcząt nieprzerwanie aż do dojrzałości, u chłopców natomiast ma miejsce wtórne obniżenie się grubości podściółki tłuszczowej kończyn w okresie pokwitania. Ten zaproponowany przez Tannera model zmian rozwojowych tkanki tłuszczowej może być – ze względu na silne, środowiskowe uwarunkowania poziomu otłuszczenia – modyfikowany tym mocniej im bardziej różni się tryb życia i sposób żywienia porównywanych populacji.

Obserwacje wykonane przez badaczy francuskich, dotyczące wieku, w którym rozpoczyna się wzrost otłuszczenia w dzieciństwie wykazały, że dzieci u których ten wzrost nazywany otyłością z odbicia (adiposity rebound), rozpoczyna się wcześnie (przed 6 rokiem życia) są bardziej zagrożone rozwojem otyłości w kolejnych latach i w okresie dorosłości. Liczne badania, dotyczące epidemiologii otyłości dziecięcej na świecie, świadczą o narastaniu występowania otyłości oraz o zwiększającym się ryzyku rozwoju chorób metabolicznych. Z badań International Obesity Task Force (IOTF) wynika, że około 10% dzieci w wieku szkolnym na świecie, wykazuje przyrost tłuszczu w masie ciała zwiększający ryzyko rozwoju tzw. zespołu metabolicznego a ok. jedna czwarta z nich to dzieci o zwielokrotnionym ryzyku rozwoju we wczesnym dzieciństwie cukrzycy typu 2, chorób serca i innych związanych z dużą liczbą zgonów.

Na podstawie danych z różnych źródeł oszacowano występowanie otyłości wśród dzieci i młodzieży jako 4 -5 razy częstsze niż w latach 60 XX wieku. Średnia częstość nadwagi i otyłości na świecie u dzieci w wieku 5 – 17 lat, oszacowana na podstawie badań IOTF przeprowadzanych w 1990 roku, wynosząca 10% jest jednak ogromnie zróżnicowana regionalnie – od 2% w Afryce Płn. do ponad 30% w Ameryce. Większą częstość nadwagi i otyłości zanotowano w Europie Południowej (20 – 30%) niż w Europie Północnej (15-20%). W świetle danych zawartych w opracowaniu Lobsteina i in. „Obesity in Europe” dla IOTF, dotyczącym częstości nadwagi i otyłości wśród dzieci w wieku 7 – 11 lat, Polska obok Francji, Szwajcarii, Czech, Węgier, Danii, Holandii i Bułgarii należy do krajów o częstości nadwagi i otyłości w granicach 10 – 20%, podczas gdy na wyspach i w krajach rejonu basenu Morza Śródziemnego (Malta, Sycylia, Gibraltar, Kreta, Hiszpania, Portugalia) nadwaga i otyłość przekracza 30%. Wśród krajów o częstości nadwagi i otyłości 20 – 30% autorzy raportu wymieniają Anglię, Irlandię, Cypr, Szwecję i Grecję. Jednak te same badania lokują Polskę – obok Wielkiej Brytanii – wśród krajów, w których ma miejsce największe tempo narastania nadwagi i otyłości.

Otyłość powstaje w wyniku nakładania się czynników środowiskowych na istniejące, determinowane genetycznie predyspozycje do nadmiernego gromadzenia tłuszczu w ustroju. Uwarunkowania genetyczne otyłości realizują się dwojako:

• poprzez mutacje niektórych genów, które pojedynczo mogą wywołać otyłość jednogenową, występującą rzadko i objawiającą się w postaci zespołów chorobowych o poważnym przebiegu i wczesnym początku,
• przez sumujące się, addytywne działanie wielu genów, z których każdy z osobna w niewielkim stopniu wpływa na masę ciała ale ich łączne oddziaływanie skutkuje rozwojem otyłości wielogenowej a w połączeniu z czynnikami środowiska – otyłości wieloczynnikowej. O ile poradnictwo genetyczne w przypadku otyłości jest jeszcze słabo rozwinięte o tyle metody zapobiegania otyłości oraz redukcji nadmiernego otłuszczenia poprzez eliminowanie szkodliwych wpływów środowiska są powszechnie znane i dostępne.

Wśród licznych środowiskowych uwarunkowań otyłości u dzieci wymienia się najczęściej dwa czynniki:

• nadmiar przyjmowanej wysokokalorycznej i wysokoprzetworzonej żywności (wzrost spożycia łatwo przyswajalnych węglowodanów, szczególnie wysokosłodzonych napojów typu „soft drink”, spadek spożycia błonnika, duże porcje żywności, reklama i promocja wysokoenergetycznej żywności, dostępność restauracji typu fast-food i inne.
• brak aktywności fizycznej (siedzący tryb życia, transport samochodowy, telewizja, gry komputerowe i inne).

Skuteczność walki z epidemią otyłości wymaga współdziałania między instytucjami edukacji, ochrony zdrowia oraz przemysłem spożywczym. Niezwykle ważna jest w tym procesie aktywność rodziny dziecka otyłego, gdyż otyłość bardzo często ma rodowód rodzinny. Jakkolwiek pojęcie otyłości z definicji odnosi się do nadmiaru tłuszczu w ustroju, to jednak z praktycznego punktu widzenia, przy trudnym dostępie do bardziej precyzyjnych technik badawczych, oceny otyłości zarówno u dorosłych jak i u dzieci dokonuje się na podstawie wzajemnych relacji wysokości i masy ciała ocenianych w oparciu o wartości centylowe obu cech (otyłość diagnozuje się jeśli poziom centylowy masy ciała przekracza o dwa pasma centylowe poziom wysokości ciała) lub przy pomocy wskaźników antropologicznych.

Wskaźniki wagowo-wzrostowe wyrażają masę ciała w jednostkach wysokości ciała. Ich zastosowanie do oceny stopnia otyłości opiera się na założeniu, że przy tej samej wysokości ciała udział beztłuszczowej masy ciała jest podobny a istniejące różnice międzyosobnicze całkowitej masy ciała wynikają z różnej masy tłuszczu.
Na świecie a także w Polsce największą popularność zyskał wskaźnik masy ciała BMI (Body Mass Index), będący ilorazem masy ciała, wyrażonej w kg do kwadratu wysokości ciała wyrażonej w metrach (masa ciała [kg]/ wysokość ciała2 [m]). Wskaźnik ten, ze względu na wysoką korelację z masą tłuszczu a niską z wysokością ciała, uważany jest za wystarczająco dobre kryterium oceny nadwagi i otyłości nie tylko u osób dorosłych ale także u dzieci i młodzieży, pod warunkiem respektowania jego zmienności rozwojowej. Zmiany z wiekiem wskaźnika BMI narzucają więc konieczność stosowania do oceny występowania nadwagi i otyłości tabel lub siatek centylowych BMI.

Jednak poziom centylowy BMI graniczny dla nadwagi i otyłości przyjmowany jest w sposób arbitralny i różny w różnych krajach. W Polsce przyjmuje się zazwyczaj poziom 90 centyla jako graniczny dla nadwagi i poziom 97 centyla powyżej którego diagnozuje się otyłość.

W roku 2000 opublikowane zostały przez Cole`a i in., na podstawie danych z 6 rożnych krajów: Wielkiej Brytanii, Brazylii, Stanów Zjednoczonych, Holandii, Hongkongu i Singapuru, międzynarodowe standardy, w których określone zostały punkty odcięcia (cut-off points) tj. wartości BMI odpowiadające granicom nadwagi i otyłości dla dzieci i młodzieży w wieku 2 – 18 lat, odrębnie dla każdej płci. Standardy te, zalecane przez IOTF (International Obesity Task Force) stwarzają możliwość oceny skali występowania zjawiska nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w poszczególnych krajach i dokonywania porównań międzynarodowych i międzypopulacyjnych a także szacowania zmian występowania tego zjawiska w czasie. Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w ciele człowieka nie jest równomierne.

U małych dzieci i w okresie przedszkolnym relatywnie większe jest otłuszczenie kończyn, jednak postępujący z wiekiem proces redystrybucji tłuszczu podskórnego doprowadza do przewagi otłuszczenia w rejonie tułowia. Proces ten nasila się w okresie pokwitania i jest bardziej dynamiczny u chłopców niż u dziewcząt.

Nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w rejonie brzuszno-trzewnym doprowadza do rozwoju otyłości typu centralnego (otyłości brzusznej). Kryterium rozpoznawania otyłości brzusznej jest powiększony w stosunku do normy, odpowiedniej do wieku, obwód pasa. Przydatny jest również wskaźnik WHtR (Waist to Height Ratio), będący stosunkiem obwodu pasa do wysokości ciała. Otyłość brzuszną rozpoznaje się gdy wielkość tego wskaźnika wynosi 0,5 i więcej tzn. gdy obwód pasa przekracza połowę wysokości ciała.

Do niedawna do otyłości dziecięcej nie przywiązywano większej wagi ponieważ jej skutki i powikłania zdrowotne rozwijały się w postaci pełnoobjawowej dopiero w wieku dorosłym. Obecnie coraz częściej u dzieci obserwuje się nie tylko zmiany przeciążeniowe w układzie kostno-stawowym ale coraz liczniej obserwowane są cechy charakterystyczne dla zespołu metabolicznego: nadciśnienie tętnicze, nieprawidłowy profil lipidowy, insulinooporność i cukrzycę typu 2. Otyłość brzuszna jest jednym z kryteriów diagnostycznych zespołu metabolicznego.

Kieszonka:

Otyłość jest chorobą a jej powikłania zagrażają zdrowiu a nawet życiu. Podjęcie działań w kierunku redukcji masy ciała jest zadaniem trudnym, wymaga bowiem radykalnej zmiany stylu życia i sposobu odżywiania się dziecka. Uzyskanie zadawalających i trwałych efektów takiego postępowania jest możliwe tylko przy współudziale i wsparciu członków rodziny oraz środowiska szkolnego.

Literatura:

1. Białkowska M., 2006. Przyczyny epidemii otyłości. [W:] Otyłość epidemią XXI wieku. Dziewiąte Warsztaty Antropologiczne. AWF Warszawa, 6 - 11.
2. Chabros E., Charzewska J., Wajszczyk B., 2006. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży warszawskiej w wieku pokwitania. [W:] Otyłość epidemią XXI wieku. Dziewiąte Warsztaty Antropologiczne, AWF Warszawa, 54 – 61.
3. Cole T.J., Belizzi M.C., Flegal K.M., Dietz W.H., 2000. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. Br. Med. J., 320, 1- 6.
4. Chrzanowska M., 1992. Biologiczne i społeczno-ekonomiczne determinanty rozwoju podskórnej tkanki tłuszczowej u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Monograficzne Nr 49, AWF Kraków.
5. Chrzanowska M., 1999. Wpływ otłuszczenia ciała w dzieciństwie na występowanie otyłości we wczesnym wieku dorosłym. (12-letnie badania longitudinalne). Pediatria Polska LXXIV, 3, 239 – 245.
6. Chrzanowska M., 2006. Nadwaga i otyłość dzieci i młodzieży Krakowa na tle standardów międzynarodowych. [W:] Otyłość epidemią XXI wieku. Dziewiąte Warsztaty Antropologiczne. AWF Warszawa, 32 – 40.
7. Chrzanowska M., 2006. Czy w Polsce ma miejsce epidemia nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży? Medicina Sportiva, 10, (Supl. 4) 461 – 470.
8. Chrzanowska M., Gołąb S., Żarów R., Sobiecki J., Brudecki J., 2002. Dziecko krakowskie 2000. Poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Studia i Monografie Nr 19, AWF Kraków.
9. Chrzanowska M., Kozieł S., Ulijaszek S. J., 2007. Changes in BMI and the prevalence of overweight and obesity in children and adolecents in Cracow, Poland, 1971 – 20000. Economics and Human Biology, 5, 370 – 378.
10. Chrzanowska M., Suder A. 2010. Changes in central fatness and abdominal obesity in children and adolescents from Cracow, Poland 1983 – 2000. Annals of Human Biology. 37 (2), 243 – 253.
11. Chrzanowska M., Gołąb S., Brudecki J., 2013. Wzrastanie i dojrzewanie dzieci i młodzieży Krakowa na przełomie XX i XXI wieku. Monografie Nr 25, AWF Kraków.
12. Joliffe D., 2004. Extent of overweight among US children and adolescents from 1971 to 2000. Int J Obes, 28, 4 – 9.
13. Lobstein T., Rugby N., Leach R., 2005. Obesity in Europe – 3 International Obesity Task Force Brussels.
14. Małecka-Tendera E., Socha P., 2011. Otyłość u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa.
15. Piórecka B., Szyguła Z., Schlegel-Zawadzka M., 2006. Wykorzystanie wybranych pomiarów antropometrycznych w ocenie stanu odżywienia dzieci i młodzieży. Medicina Sportiva, 10 (Supl. 4), 433 – 441.
16. Rolland-Cachera M.F., Deheeger M., Bellisle F., Sempé M., Guilloud-Bataille M., Patois E., 1984. Adiposity rebound in children; a simple indicator for predicting obesity. Am. J. Clin. Nutr., 39, 129 – 135.
17. Tanner J. M. 1963. Rozwój w okresie pokwitania. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa.
18. Tatoń J., Czech A., Bernas M., 2007. Otyłość. Zespół metaboliczny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa.
19. Tounian P. (red.), 2006. Otyłość u dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa.

Autorka hasła:

prof. dr hab. Maria Chrzanowska, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie