Tekst źródłowy strony Zakaz stosowania kar cielesnych wobec małoletnich

W aktualnym stanie prawnym, zgodnie z art. 96<sup>1</sup> Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego<ref>Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ( Dz.U.2012, poz.788 ze zm.) dalej: k.r.o.</ref>, osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych. Regulacja ta wprowadzona została do k.r.o. w drodze nowelizacji przepisów w 2010r.<ref>Ustawa z dnia 10 czerwca 2010r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw ( Dz.U. 2010, Nr 125, poz.842), zgodnie z art. 2 i art.13 wprowadziła zmiany do k.r.o.  z dniem 1 sierpnia 2010r. poprzez dodanie art.96<sup>1</sup> k.r.o.</ref> Niezależnie od tej regulacji, obowiązują w polskim systemie prawnym inne uregulowania, które w zależności od zaistniałych okoliczności mogą mieć zastosowanie w przypadku, gdy małoletni doświadcza kar cielesnych, przemocy, naruszenia nietykalności cielesnej. Mowa tu o uregulowaniach ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie<ref>Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z dnia 20 września 2005 r., Nr 180, poz. 1493 ze zm.).</ref> oraz art.207 kodeksu karnego<ref>Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny ( Dz.U.1997 Nr 88, poz.553 ze zm.).</ref>, które nie są tożsame i dotyczą odmiennych sytuacji.

Ochrona dzieci przed przemocą jest obowiązkiem państwa wynikającym nie tylko z wewnętrznie obowiązujących regulacji, ale również międzynarodowych umów, których Polska jest stroną. Przykładem takiej regulacji jest m.in. art.37 oraz art. 39 Konwencji o Prawach Dziecka, które to nakazują zapewnienie przez Państwo, aby żadne dziecko nie podlegało torturowaniu bądź okrutnemu, nieludzkiemu czy poniżającemu traktowaniu lub karaniu<ref>Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989r., ratyfikowana przez Polskę w dniu 7 lipca 1991r., (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526)</ref>. Również Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przewiduje w art. 3 zakaz tortur, nieludzkiego bądź poniżającego traktowania oraz karania<ref>Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., ratyfikowana przez Polskę 19 stycznia 1993r. (Dz.U. 1993 Nr 61, poz.284)</ref>. W doktrynie prawniczej przywołuje się ponadto wiele innych dokumentów międzynarodowych, stanowiących fundament dla regulacji wprowadzonych w polskim systemie prawnym w zakresie zakazu stosowania kar cielesnych<ref>Por. K. Zygmunt-Hernandez, Międzynarodowe regulacje dotyczące stosowania kar fizycznych wobec dzieci, Dziecko krzywdzone 3/2009, s.3; M. Morawska, Zakaz stosowania kar cielesnych a pozaustawowy kontratyp karcenia wychowawczego, Prokuratura i Prawo 2012/10, s.36.</ref>.

W polskim systemie prawnym ochronę „rodziny”, „dobra rodziny”, „życia rodzinnego”, „małżeństwa”, „rodzicielstwa”, „macierzyństwa”, „prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami” gwarantuje Konstytucja RP<ref>Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej 2 kwietnia 1997r. (Dz.U 1997r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).</ref>. Normy chroniące te wartości konstytucyjne zostały wyrażone w art. 18, art. 33, art. 47, art. 48, art. 53 ust. 3, art. 71, art. 72 Konstytucji RP. Podkreślenia wymaga treść art. 48 ust.1 Konstytucji RP, zgodnie z którym rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Regulacja ta nie może stanowić usprawiedliwienia dla stosowania kar cielesnych, bowiem już na gruncie samej ustawy zasadniczej wprowadzono taki zakaz. Zgodnie z art.40 Konstytucji RP „nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”. W doktrynie prawniczej brak jest zgodności co do tego, czy regulacja ta zakazuje stosowanie kar cielesnych rodzicom i opiekunom dzieci, czy skierowany jest on do władz publicznych<ref>Por. M.Zaporowska, Z Zaporowska, Spór wokół konstytucyjnego zakazu stosowania wobec małoletnich kar cielesnych, PS 2009, nr 7-8, s.113 i n; B.Banaszak, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2012, s.265.</ref>. Prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami może podlegać ograniczeniom na podstawie art.31 ust.2 Konstytucji RP, który stanowi, iż ograniczenia w korzystaniu z praw przewidzianych w Konstytucji RP są możliwe w drodze ustawy, jeśli jest to konieczne dla ochrony wolności i praw osób trzecich. Przykładem takiego ograniczenia jest właśnie art. 96<sup>1</sup>k.r.o. zakazujący stosowania kar cielesnych przez rodziców i inne osoby sprawujące opiekę lub pieczę nad dzieckiem. Należy jednocześnie zauważyć, że zakaz ten obowiązuje przy jednoczesnym nakazaniu przez ustawodawcę posłuszeństwa dziecka wobec rodziców (art.95§2 k.r.o.). Wyraźnie należy również podkreślić, że władza rodzicielska obejmująca w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw, powinna być wykonywana tak jak wymaga tego dobro dziecka (art. 95§3 k.r.o.). Regulacja ta obowiązywała jeszcze przed wprowadzeniem do k.r.o. art. 96<sup>1</sup> i stanowiła podstawę oceny wszelkich działań rodziców w ramach władzy rodzicielskiej, pod kątem zgodności działań rodzica z koniecznością poszanowania godności i praw dziecka. Nie ulega jednak wątpliwości, że treść art. 96<sup>1</sup> nie jest regulacją kompleksową, która dawałaby odpowiedź na wiele wątpliwości pojawiających się przy jej zastosowaniu. 

Ustawodawca określił w art.96<sup>1</sup> k.r.o. krąg osób, które zobowiązuje do stosowania się do zakazu stosowania  kar cielesnych. „Osoby wykonujące władzę rodzicielską” to zgodnie z art. 93§1 k.r.o. rodzice dziecka. Należy pojęcie rodzica rozumieć jako osobę, od której dziecko pochodzi w sensie prawnym ( nie tylko biologicznym) i która to posiada władzę rodzicielską nad małoletnim. Oznacza to, że za rodzica w tym rozumieniu, należy również uznać rodzica przysposabiającego (adopcyjnego), bowiem na skutek przysposobienia pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym powstaje taki stosunek jak między rodzicami a dziećmi. Ustawodawca oprócz osób wykonujących władzę rodzicielską wskazał również „osoby sprawujące opiekę”. Ustawodawca nie wyjaśnił, czy chodzi jedynie o osoby sprawuję opiekę prawną czy też każdą osobę opiekującą się dzieckiem czyli również tzw. opiekunów faktycznych. Problematyka opieki prawnej nad małoletnim jest przedmiotem uregulowań w k.r.o. w art.145-177. Z treści regulacji art.96<sup>1</sup> wynika również, że  grupą osób, którym zakazuje się stosowania kar cielesnych to osoby sprawujące pieczę nad dzieckiem. Piecza nad osobą dziecka, jak podaje M. Andrzejewski, obejmuje uprawnienia i obowiązki rodziców związane z wychowaniem i kierowaniem dziecka, troska o jego fizyczny i duchowy rozwój w celu należytego przygotowania go do dorosłego życia<ref>M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2006, s.138.</ref>. W przypadku natomiast, jeżeli dziecko zostaje umieszczone w pieczy zastępczej, obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem należą do rodziny zastępczej (art. 112<sup>1</sup> k.r.o.)<ref>Art. 112<sup>1</sup>. § 1. k.r.o. Obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie jego potrzeb, należą do rodziny zastępczej, prowadzącego rodzinny dom dziecka albo kierującego placówką opiekuńczo-wychowawczą, regionalną placówką opiekuńczo-terapeutyczną lub interwencyjnym ośrodkiem preadopcyjnym. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka.§ 2. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli sąd opiekuńczy postanowił inaczej.</ref>. 

Z zakazem stosowania kar cielesnych wyrażonym w art. 96<sup>1</sup> k.r.o. ustawodawca nie łączy wprost żadnej sankcji, na wypadek złamania zakazu. Brak sankcji postrzega się w doktrynie prawniczej jako zamierzone działanie ustawodawcy, którego celem było wprowadzenie przepisu o charakterze głównie edukacyjnym<ref>S. Spurek, Komentarz do art. 2 ustawy z dnia 10 czerwca 2010r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, dostęp w bacie LEX</ref>. Zgodzić należy się z poglądem M. Morawskiej, że gdyby celem regulacji art. 96<sup>1</sup> k.r.o było karanie za stosowanie kar cielesnych, to do Kodeksu karnego zostałby dodany przepis, który umożliwiałby pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za tego typu czyny<ref>M. Morawska, Zakaz stosowania kar cielesnych a pozaustawowy kontratyp karcenia wychowawczego, Prokuratura i Prawo 2012/10, s.44.</ref>. Uzasadniony jednak wydaje się również pogląd, iż w przypadku naruszenia zakazu, można zastosować inne regulacje, na podstawie których stosuje się przewidziane prawem sankcje, mogące być w istotnym stopniu związane z tą problematyką np. ograniczenie władzy rodzicielskiej ze względu na zagrożenie dobra dziecka, pozbawienie władzy rodzicielskiej ze względu na nadużycie władzy rodzicielskiej czy też w określonych prawem okolicznościach wszczęcie odpowiednich procedur przewidzianych w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

Ustawodawca nie zdefiniował jakie działanie w stosunku do małoletniego jest karą cielesną. Wątpliwości pojawiające się już na etapie projektowania wprowadzonej regulacji dotyczyły odpowiedzi na pytanie, czy kara cielesną czy jest np. „klaps”. Ta forma karania, czy też w odczuciu wielu rodziców - forma wychowania, niestety nadal w społecznym przekonaniu jest dopuszczalna. Poziom akceptacji społecznej w tym zakresie, na zlecenie Rzecznika Praw Dziecka został zbadany w 2011r. przez Ośrodek Badania Opinii Publicznej<ref>E.Jarosz, Polacy wobec bicia dzieci. Raport z badań 2013. Rzecznik Praw Dziecka, http://brpd.gov.pl/sites/default/files/polacy_wobec_bicia_dzieci_2013.pdf dostęp na dzień 23 stycznia 2015r.</ref>. W wyniku badań stwierdzono, że „wśród Polaków nadal utrzymuje się wysoki poziom akceptacji dla przemocy wobec dzieci, ale też jest on zróżnicowany w zależności od formy przemocy. Wyższa akceptacja dotyczy„łagodnych” postaci przemocy wobec dziecka – tzw. „klapsów”, a niższa odnosi się do sytuacji „poważniejszych” określanych jako bicie, lanie”. E Jarosz podaje, że aż 60% badanych wyraziło akceptację dla łagodnych form przemocy fizycznej tzw. klapsów<ref>E. Jarosz, Polacy wobec bicia dzieci. Raport z badań 2013…</ref>. 

W doktrynie prawniczej nie ma zgodności co do zakresu rozumienia zarówno przepisu art. 96<sup>1</sup> k.r.o., jak i art. 40 Konstytucji RP<ref>Porównania poglądów wyrażanych w doktrynie prawniczej dokonał R. Krajewski, Karcenie dzieci. Perspektywa prawna, Wyd. Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s.68-84.</ref>. Uzasadnione wydaje się twierdzenie, iż wprowadzając do systemu prawnego zakaz stosowania kar cielesnych wobec małoletnich podlegających władzy rodzicielskiej, opiece i pieczy, celem ustawodawcy było również wyeliminowanie takich działań jak „klaps”. Należy się zgodzić z poglądem M. Morawskiej, że  prawny zakaz karcenia cielesnego powinien uświadamiać rodzicom, by poszukiwali innych rozwiązań wychowawczych<ref>M.Morawska, Zakaz stosowania kar cielesnych a pozaustawowy kontratyp karcenia wychowawczego, Prokuratura i Prawo 2012/10, s.42.</ref>. Aby skutecznie jednak przepis ten mógł być stosowany, konieczna wydaje się zmiana w społecznej akceptacji klapsów i innych tzw. „łagodnych” w rozumieniu dorosłych, form karcenia cielesnego dzieci. S. Spurek nie zgadza się z poglądem, iż wpisanie do k.r.o. generalnego zakazu stosowania kar cielesnych, bez zdefiniowania tego pojęcia, oznacza że jest to zakaz przemocy w rodzinie, w myśl szerokiej definicji przemocy w rodzinie określonej w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Autorka podkreśla, że definicja przemocy w rodzinie jest odrębnym pojęciem od określenia kary cielesnej<ref>S. Spurek, Izolacja sprawcy od ofiary. Instrumenty przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Wyd. LEX a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 235.</ref> i wyraża pogląd, iż klaps stanowi karę fizyczną<ref>S. Spurek, Izolacja ofiary od sprawcy…., s.236.</ref>. Pogląd taki wyraża również E. Trybulska-Skoczelas<ref>E. Trybulska-Skoczelas, Komentarz do art.961k.r.o. (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. J.Wiercińskiego, Wyd. Lexis Nexis, Warszawa 2014, s.703.</ref>. Z kolei G. Jędrejek zwraca uwagę, że stosowanie kar cielesnych przez rodziców wypełnia z reguły definicję przemocy w rodzinie i może prowadzić do wypełnienia znamion niektórych przestępstw zawartych w kodeksie karnym<ref>J. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Pokrewieństwo i powinowactwo. Komentarz do art.617-1441, Wyd. Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2014, s.173.</ref>. W celu rozwiązania wątpliwości czym jest kara cielesna S. Spurek przywołuje definicję kary cielesnej opracowaną przez Komitet Praw Dziecka, nadzorujący przestrzeganie Konwencji o Prawach Dziecka, zgodnie z którą kara cielesna lub fizyczna to użycie siły fizycznej w celu wywołania w określonym nawet niewielkim zakresie bólu lub dyskomfortu, obejmuje najczęściej uderzenie ręką lub z użyciem jakiegoś przedmiotu, może polegać na kopaniu, potrząsaniu, ciągnięciu za uszy<ref>Uwaga ogólna nr 8 sformułowana w 2006r. przez Komitet Praw Dziecka nadzorujący przestrzeganie postanowień zawartych w Konwencji – Biuro Wysokiego Komisarza Praw Człowieka www.ohchr.org. – zob. S.Spurek, Izolacja ofiary od sprawcy ……s. 236.</ref>. 

W aktualnym stanie prawnym, definicja przemocy została sformułowana jedynie w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie<ref>Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U.2005.180.1493  ze zm.)</ref>. Ustawa ta definiuje  przemoc w rodzinie w szerokim rozumieniu, jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Przepisy Kodeksu karnego natomiast mają zastosowanie w przypadku zaistnienia okoliczności znęcania się fizycznego bądź psychicznego. Zgodnie bowiem z art.207.§1 k.k. kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. W przypadku natomiast uderzenia lub naruszenia nietykalności cielesnej w inny sposób, na podstawie art.217.§1 k.k. osoba popełniająca takie przestępstwo podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

{| class="wikitable" width=100%
|+ style="text-align:left; color: #487eac"|Kieszonka: 
|style="background-color: #d9edff; border-color: #487eac" font-size:85%|Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego zakazu stosowania kar cielesnych, pomimo braku ich definicji oraz bezpośredniej sankcji, było niezbędne. Celem wprowadzenia takiej regulacji jest przede wszystkim zmiana świadomości społeczeństwa w tym zakresie, wskazywanie wzorców wychowawczych wolnych od przemocy i strachu, a także dostrzeżenie konieczności obdarzenia szacunkiem dziecka – małego człowieka. Podsumowując warto przytoczyć słowa M.Płatek, która podkreśla, iż „jeżeli zależy nam na życiu dobrej jakości i społeczeństwie demokratycznym, musimy zadbać o głos najsłabszych, by kiedy dorosną, dać im szansę na życie bez przemocy w rodzinie”<ref>M.Płatek, W drodze, Niebieska Linia 2005, nr 6, http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/4463-w-drodze, dostęp na dzień 23.01.2015r.</ref>. 
|}

'''Autorka hasła:'''

dr Aleksandra Wilk, Uniwersytet Opolski 

'''Przypisy:'''

----

[[kategoria: Polityczny konstrukt dzieciństwa]]