Obowiązujący wzór i model funkcjonowania rodziny

Z Encyklopedia Dzieciństwa
Skocz do: nawigacja, szukaj

Rodzina jest podstawowym systemem społecznym cechującym się określoną strukturą wyznaczoną przez liczbę osób w rodzinie i łączące ich relacje. Tradycyjnie za rodzinę przyjmuje się formalny związek kobiety i mężczyzny wiodących wspólne życie wraz ze swymi dziećmi. Ten model ze względu na zachodzące zmiany obyczajowe staje się powoli jednym z wielu form życia. Za podstawową przyczynę przemian życia małżeńsko-rodzinnego uważa się zmiany hierarchii wartości: najważniejszą wartością stał się rozwój indywidualny a nie wartości rodzinne.

Przemiany zachodzące we współczesnych rodzinach zostały opisane jako modele funkcjonowania rodziny i ich przemiany. Konsekwencje tych przemian zilustrowano w podrozdziałach: dzietność, małżeństwa i rozwody, sposób organizacji życia oraz rytuały rodzinne. Poniżej przedstawione zostaną charakterystyki dwóch modeli funkcjonowania rodziny ze względu na jej strukturę. Podstawową jednostką analizy jest tu: (1) liczba osób w rodzinie, (2) liczba pokoleń w rodzinie oraz (3) hierarchia władzy w rodzinie. Rozróżnia się tutaj dwa podstawowe warianty struktury rodziny: tradycyjny i kulturowo alternatywny.

Model rodziny tradycyjnej obejmuje przynajmniej trzy pokolenia, co skutkuje dużą liczbą członków rodziny. Struktura władzy jest typu hierarchicznego, występuje wyraźny podział funkcji zróżnicowany ze względu na płeć i wiek. Rodzina ma jasna strukturę władzy. Wiadomo za co odpowiada ojciec a za co matka. Tradycyjnie prace domowe i opieka nad dzieckiem są domeną kobiet a rolą mężczyzny jest zapewnienie rodzinie bezpieczeństwa ekonomicznego. W takiej rodzinie dziewczynki i chłopcy maja inne obowiązki oraz inne zadania. Obecnie rodzina tradycyjna zmienia się i stopniowo zanika sztywny podział ról, przekształca się struktura władzy w kierunku partnerstwa, zmniejsza się liczba osób oraz pokoleń w rodzinie (przeważa rodzina dwupokoleniowa).

W modelach kulturowo alternatywnych trudno precyzyjne zdefiniować jej struktury rodziny i podziału funkcji i zadań miedzy partnerami. Można stwierdzić natomiast, że maja oni różne formy życia razem. zwiększa się wachlarz form wspólnego lub częściowo wspólnego życia. Rozbiciu ulega też układ pozycji w rodzinie i zaburzona jest struktura władzy. Stosunki między rodzicami i dziećmi stają się mniej formalne. Rodzina współczesna jest bardziej skoncentrowana na rodzicach niż dzieciach (parentocentryzm) w odróżnieniu od rodziny tradycyjnej, która jest bardziej skoncentrowana na dzieciach (infantocentryzm), lub samej rodzinie. Większa jest także koncentracja na rozwoju osobistym (edukacja, praca zawodowa, kariera). Przekłada się to w szczególny sposób na wychowanie dzieci: niejednokrotnie dziecko traktowane jest jak osoba dorosła.

Porównanie modeli alternatywnych z modelami tradycyjnymi pokazuje kilka zasadniczych różnic. W modelach tradycyjnych zadanie utrzymania rodziny wykonuje mężczyzna a w modelu partnerskim również żona realizuje to zadanie. Opieka i wychowywanie dzieci w modelach tradycyjnych jest zadaniem kobiety, a w modelu partnerskim jest to także zadanie dla mężczyzny. Zatem w modelu partnerskim oboje małżonkowie podejmują takie same zadania ale wkład każdego z małżonków w ich realizację zależy od ich kompetencji, możliwości psychofizycznych. Toteż mówi się o przedefiniowaniu ról kobiecych i męskich. Małżonkowie troszczą się o to, aby stosunkowo równo rozłożyć ciężar obowiązków rodzinnych przy zachowaniu równości praw. Kategoria modeli alternatywnych obejmuje następujące formy związków:
kohabitacyjne - tworzą pary heteroseksualne prowadzące wspólne gospodarstwo domowe), homoseksualne - tworzone są przez dwóch mężczyzn lub dwie kobiety mieszkających razem i prowadzących wspólne gospodarstwo domowe (polskie prawo nie dopuszcza sformalizowania takich związków ani adopcji dzieci),
typu LAT - tworzą ludzie, którzy pomimo stosunkowo trwałego emocjonalnego zaangażowania nie decydują się na wspólne zamieszkanie, bywa także że jest to formalny związek ale na odległość,
patchworkowi - stanowią złożony układ społeczny obejmujący byłe żony i byłych mężów z aktualnymi żonami i mężami, wspólne dzieci, dzieci z innych związków, wnuki itd.),
związki DINKS - związek formalny tworzony przez pary, które nie decydują się na posiadanie dzieci, związki takie czasem są określane jako rodzina podwójnych/równoległych karier,
single - w psychologii rodziny, rozumiane są jako układy rodzinne złożone z jednego rodzica i jego dziecka/dzieci [1]. Rodzina a wartości. Ze względu na dominujące wartości w rodzinie, wokół których budowane są związki, za propozycja Liberskiej i Matuszewskiej przyjęto podział na rodziny w modelach: współzależności, zależności emocjonalnej i niezależności[2]. W pierwszym modelu związków (model współzależny) centralną wartością jest świat społeczny, a cele pary są ważniejsze od celów indywidualnych. W tym modelu dominującym typem rodzicielstwa najczęściej jest rodzicielstwo autokratyczne, czyli oparte na kontroli zachowań dziecka. W modelu zależności emocjonalnej (inaczej: emocjonalnej współzależności) naczelną wartość stanowią relacje międzyludzkie i więzi międzygeneracyjne. Ten typ związku uważany jest za najbardziej związany z kulturami wspólnotowymi, tradycyjnymi. Obowiązujący model wychowania oparty jest na autorytecie oraz pozytywnej więzi uczuciowej. Uwzględnia się w nim zmieniające się wraz z rozwojem potrzeby członków rodziny, a zatem wzajemnie przeplata się w nim kontrola z autonomią. Ostatni opisywany model związany jest z przemianami ponowoczesnymi, i dotyczy autonomii jednostki jako nadrzędnej wartością w związku. Wszelkie wspólne decyzje związane są z relatywną i czasową umową dotyczącą danego zadania, jak na przykład styl wychowania dziecka. Rodzicielstwo zatem oparte jest głównie na autonomii dziecka, i zwane bywa typem relatywnym (najrzadziej spotykany).

Współczesne rodziny, ze względu na realizacje różnych funkcji, przeobrażają się. Wynikiem tego jest między innymi uwzględnianie rozwodów, albo długotrwałych związków kohabitacyjnych, oraz samotnego rodzicielstwa, jako elementów w normatywnym cyklu życia współczesnej rodziny. Trudności w opisywaniu współcześnie funkcjonujących rodzin wiążą się między innymi ze zmianami dotyczącymi charakteru więzi w rodzinie, z niezastępowanej, biologicznej i trwałej na zastępowalną, umowną i czasową, a także zakładanej trwałości więzi, którą obrazuje między innymi liczba zawartych związków małżeńskich i rozwodów. Poniżej konsekwencje zachodzących zmian zostaną zilustrowane w poszczególnych punktach (dzietność, rozwody, organizacja życia, rytuały). Dzietność. Porównanie trendów społeczno – demograficznych zachodzących w podstawowych obszarach życia rodzin polskich, wskazuje na zbliżanie się ich do wskaźników w innych krajach Unii Europejskiej. Szczegółowa analiza danych statystycznych pokazuje, że na przestrzeni ostatnich 45 lat przeciętny wiek urodzenia pierwszego dziecka przesunął się z 25 roku życia w 1960 roku, na 22,8 w roku 1970 i 23,4 w latach 1980 - 95. W roku 2000 przypadał on na 24,2 rok życia kobiety, w 2005 już na 25,5 r.ż., a w 2008 roku na 26 rok życia[3]. Zatem, przesuwanie przeciętnego wieku rodzenia przez młode kobiety ich pierwszego dziecka na dalsze lata życia ujawniło się już w połowie ubiegłego stulecia. Jednak w latach 60-tych i 70-tych XX wieku zjawisko to miało inny charakter, ponieważ nie towarzyszyła mu zapaść demograficzna, jak to jest obecnie. I tak, w roku 1960, wskaźnik dzietności miał wartość 2,98, a dziś wynosi zaledwie 1,24. Gwałtowny spadek wskaźnika dzietności nastąpił pomiędzy rokiem 1965 a 1970. Nie można wykluczyć, że u jego podstaw znajdowała się pogarszająca się sytuacja gospodarcza i polityczna kraju. W czasie następnych 15 lat (1971 – 1984) tendencja spadkowa została zatrzymana, a w latach 1975 - 1980 ujawniła się tendencja wzrostowa. Od roku 1980 systematycznie odnotowywano jego dalszy spadek. Tendencja spadkowa utrzymywała się do roku 2003[4].

Wśród przyczyn tego zjawiska o charakterze społecznym, wymienia się: zainteresowanie kobiet zdobywaniem wykształcenia, trudności na rynku pracy i zmniejszenie świadczeń socjalnych na rzecz rodziny. Niedostatek w polityce społecznej filozofii umacniania rodziny i generalnie trudne warunki społeczno-ekonomiczne, w jakich znalazło się pokolenie w wieku prokreacyjnym, stanowią także ważne uwarunkowania utrzymywania się powyższych trendów[5]. Ponadto należy zwrócić uwagę na czynniki o charakterze podmiotowym, związane z nie podejmowaniem rodzicielstwa (odłożenie go na później, lub wybór bezdzietnego stylu życia)[6]. Należą do nich: brak poczucia bezpieczeństwa w życiu, skoncentrowanie się na aktywności zawodowej i budowanie kariery zawodowej, przykre doświadczenia życiowe związane z rodzicielstwem, ambiwalentny stosunek do rodzicielstwa i lęk przed zmianami fizjologicznymi w ciele kobiety w trakcie ciąży i po niej[7].

Małżeństwa i rozwody. Od roku 1970 do 2000 wskaźnik rozwodów na 1000 mieszkańców wynosił około 1. Po roku 2000 zauważono drastyczny wzrost liczby rozwodów i jego wskaźnika z 1,1 do 1,7 w 2008 roku (GUS, 2010). Natomiast wskaźnik rozwodów w przeliczeniu na 1000 zawartych małżeństw z 4,7 w 2000 roku w 2005 wzrósł do 7,6. W tym też okresie spadła ilość zawieranych małżeństw i wzrosła ilości dzieci urodzonych w związkach kohabitacyjnych. W okresie transformacji systemowej (okres 1991 do 2005) współczynnik dzietności obniżył się z 2,1 do 1,24, liczba zawieranych małżeństw spadła o 48 480, a ilość rozwodów wzrosła z 1,1 na tysiąc mieszkańców na 1,8[8]. Ze względu na tempo i zakres zmian w obrębie dzietności, spadek wskaźnika urodzeń nosi znamiona zapaści emograficznej, a przemiany struktury rodzin mają charakter zmian obyczajowych[9] (Marody, Poleszczuk, 2004). Jako ich przyczyny podaje się nie tylko migracje ludności, w tym ostatnie zarobkowe migracje dużych grup, przeobrażenia stosunków interpersonalnych, ze szczególnym zaakcentowaniem stosunków między osobami płci przeciwnej, oraz pogorszenie sytuacji materialnej rodzin a także przemiany w obrębie struktury, modelu, celu i funkcji społecznej rodziny i normatywności podejmowania zadań („syndrom opóźniania”)[10].

Organizacja życia. Zmiany w systemie rodziny dotyczą także sposobu organizacji jej życia. Dziś dla jej wyróżnienia i trwania nie jest konieczne zamieszkiwanie wspólnego i jednego locum. Wiele rodzin żyje w oddaleniu, związanym z wyborem realizacji równoległej kariery zawodowej poza miejscem zamieszkania, czy emigracją zarobkową. Z powyższym wiąże się zauważany obecnie problem euro – sieroctwa[11]. Badania szacunkowe wskazują, że w około 30% rodzin jedno lub dwoje rodziców pracuje na stałe poza granicami kraju. Ze względu na zmianę organizacji życia społecznego nasuwa się pytanie o nieodzowność stałej opieki rodziców nad dzieckiem, bowiem poza rodziną oferuje się dzieciom naukę bazowych dla nich umiejętności w przedszkolu, szkole. Wskazane tu zmiany uwypuklają funkcję ekonomiczną, która w wielu współczesnych rodzinach jest traktowana jako dominująca. Wiąże się to często z ograniczaniem realizacji innych funkcji, takich jak: prokreacyjnej (ograniczanie liczby dzieci), socjalizującej (ograniczanie ilości czasu i powierzanie tej funkcji innym organizacjom), czy psychohigienicznej (zapewniającej realizację potrzeb psychicznych i emocjonalnych).

Wartości i rytuały. Ewolucja pełnienia ról rodzinnych jak i sposobu organizacji życia rodziny zmieniła się. W 2011 roku w zespole: Farnicka, Lipska, Zagórska przeprowadzono badania, których celem była próba stworzenia katalogu wydarzeń, uznawanych przez młodych dorosłych za rytuały i zwyczaje rodzinne. W badaniach wzięło udział 106 studentów studiów dziennych z dwóch Uniwersytetów: Zielonogórskiego (61 osób) oraz UKSW w Warszawie (45 osób). Wśród badanych było 59 kobiet i 47 mężczyzn, reprezentujących przedział wiekowy 19-22 lata (średnia wieku 22 lata). W wypowiedziach wszystkich osób badanych wystąpiły w sumie 24 rodzaje wydarzeń uznanych przez nich za rytuały rodzinne. Najwięcej wskazań dotyczyło świąt Bożego Narodzenia (58,49%) i Wielkanocy (39,62%), oraz wyjazdów rodzinnych na święta (43,4%). Ponadto powyżej 30% badanych (na podstawie procentów wskazań w grupie) wymieniało wydarzenia, takie jak ślub (41,51%), Chrzest św. (38,68%), Pierwsza Komunia św. (31,3%), oraz urodziny (36,78%), imieniny (31,13%) i obiad niedzielny (33,02%). W badaniach uzyskano także materiał (od 93 osób) pozwalający określić subiektywne znaczenie danego rytuału dla badanych. Średnie arytmetyczne ocen znaczenia badanych rytuałów wynosiły od 4,8 do 8,25 w skali od 0 do 10. Badani najwyżej oceniali znaczenie ślubu, pogrzebu, Chrztu św. i urodzin, w dalszej kolejności – specyficznych rytuałów rodzinnych: świąt, rocznic wydarzeń rodzinnych, czy cotygodniowych spotkań rodzinnych. Uzyskane wyniki wskazują na powszechność rytuałów typu religijnego, oraz ich dużą wartość dla młodych dorosłych, niezależnie od miejsca zamieszkania i płci. Wśród najczęściej wskazywanych rytuałów rodzinnych znalazły się: Boże Narodzenie, wyjazd rodzinny na święta, ślub, Wielkanoc, Chrzest św., urodziny i niedzielny obiad. W dalszej kolejności młodzi dorośli wymienili wiele wydarzeń dorocznych (np. imieniny, wyjazd do rodziny na wakacje), oraz okolicznościowych (np. Pierwsza Komunia św., pogrzeb). Przywołane rytuały i zwyczaje pokrywają się z opisywanymi w polskiej literaturze etnograficznej[12]. Rozpoznany katalog rytuałów wskazuje, że pomimo laicyzacji, kluczowe doświadczenia rodzinne organizowane są wokół rytuałów religijnych. Obraz ten może wskazywać na ich obecność w kulturze, oraz na brak alternatywnych, równie ważnych wydarzeń świeckich.

Specyfika polskich rodzin. W momencie ślubu kobieta zazwyczaj przejmuje nazwisko męża, wchodząc do jego rodziny. Powiększenie swojej przynależności dotyczy także mężczyzny. Od momentu ślubu do rodziców żony / męża zwraca się tak, jak do swoich rodziców mamo/ tato. Kwestia znaczenia więzi w zakresie rodziny po ślubie jest istotna, ma nawet odzwierciedlenie w systemach ubezpieczeń. W wypadku śmierci ojca, czy teścia, zarówno syn (córka), jak i zięć (synowa) ma prawo do odszkodowania. Ta zmiana relacji z osób „obcych” do znanych, a potem bliskich, wynikająca z samego faktu ślubu wskazuje na trudne relacje w rodzinach, gdzie był rozwód, lub związki nie są zalegalizowane. Po rozwiązaniu małżeństwa na nowo trzeba ustalić, kto należy do rodziny, a kto nie. Jeśli dla dorosłych osób nie stanowi to problemu, to w przypadku dzieci jest to ważne, bowiem zdarza się, że rodzina „rozwodzi się” także z dziećmi z danego związku. W przypadku braku legalizacji związku, często relacja taka traktowana jest jako przejściowa i nietrwała, i rodzice utrzymują duży dystans w stosunku do partnera swojego dziecka.

Kieszonka:
Pomimo różnych przemian form życia rodzinnego należy pamiętać, że każda rodzina ma za zadanie dać jej członkom miłość, szacunek oraz zabezpieczać i stwarzać szanse do rozwoju indywidualnego i wspólnotowego. Zatem bez względu na to jakie będą obowiązywać wzorce w dominującej kulturze najważniejszym warunkiem rozwoju życia rodzinnego jest jakość tworzonych więzi i klimat panujący miedzy jej członkami.

Literatura wykorzystana i polecana:

  1. Growiec K., Przymus bezdzietności?, Głos Nauczycielski, 2007, nr 31, s. 8.
  2. Farnicka M. (2011). Przemiany realizacji zadań rozwojowych : ewolucja czy rewolucja? Zielona Góra : Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego
  3. Janicka I., Perspektywy związków kohabitacyjnych. W: T.Rostowska (red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań (s. 47 – 59). Warszawa: Difin SA, 2009
  4. Kwak A., Pascall G. Kobiety na rynku pracy - bariery płci, Roczniki Socjologii Rodziny, 2005, t. 16, s. 11-31.
  5. Liberska H., Matuszewska M. (red.) (2001). Małżeństwo: męskość-kobiecość, miłość, konflikt. Poznań: Wyd. Humaniora.
  6. Marody M., Giza – Poleszczuk A., Przemiany więzi społecznych, Wydawnictwo Scholar, 2004
  7. Paprzycka E. Kobiety żyjące w pojedynkę. Między wyborem a przymusem. Warszawa: Wyd. Akademickie Żak, 2008.
  8. Tyszka Z. Rodzina we współczesnym świecie. Poznań: Wyd. Naukowe UAM, 2002
  9. WWW.stat.gov .pl pobrano 23.03.2015, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/struktura-ludnosci,16,1.html

Zobacz też:
Więzi rodzinne, przywiązanie, dom rodzinny

Autorka hasła:

dr Marzanna Farnicka, Uniwersytet Zielonogórski

Przypisy:


  1. E. Paprzycka. Kobiety żyjące w pojedynkę. Między wyborem a przymusem. Warszawa: Wyd. Akademickie Żak, 2008.
  2. H. Liberska, M. Matuszewska (red.) Małżeństwo: męskość-kobiecość, miłość, konflikt. Poznań: Wyd. Humaniora, 2001.
  3. GUS 2010. WWW. GUS.gov pobrano 23.03.2015
  4. „Rok 2008- był pierwszym od 11 lat, w którym odnotowano dodatni przyrost rzeczywisty ludności. Według wstępnych szacunków, w końcu 2008 r., ludność Polski liczyła ok. 38135 tys. osób, tj. o prawie 20 tys. Więcej, niż przed rokiem. Dzięki pozytywnym zmianom w poziomie urodzeń - w 2008 r. - przyrost naturalny był dodatni, i wyniósł ponad 35 tys.; przeciętnie - na każde 10 tys. ludności - przybyło 9 osób (w 2007 roku - 3 osoby). Dodatni przyrost naturalny odnotowujemy trzeci z kolei rok; cztery wcześniejsze lata charakteryzowały się ubytkiem naturalnym, największy był w 2003 r. Pomimo tych optymistycznych informacji, nadal znajdujemy się w depresji urodzeniowej” (Raport informacyjny, GUS, 2009 – podsumowanie, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/struktura-ludnosci,16,1.html).
  5. Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie. Poznań: UAM, 2002.
  6. K. Growiec , Przymus bezdzietności?, Głos Nauczycielski, 2007, nr 31, s. 8.
  7. A. Kwak, G. Pascall, Kobiety na rynku pracy - bariery płci, Roczniki Socjologii Rodziny, 2005, t. 16, s. 11-31.
  8. GUS, stat.gov.pl
  9. M. Marody, A. Giza – Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, Wydawnictwo Scholar, 2004
  10. M. Farnicka, Przemiany realizacji zadań rozwojowych : ewolucja czy rewolucja? Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2011
  11. termin związany jest z emigracją zarobkową jednego lub obu biologicznych rodziców do innych krajów Europy i pozostawienie dzieci pod opieką bliskich
  12. Najczęściej wymienianymi tam rodzinnymi wydarzeniami rytualnymi są: doroczne – Boże Narodzenie, Nowy Rok, Wielkanoc, urodziny, imieniny, rocznice ślubu, oraz okolicznościowe – związane z narodzinami, śmiercią, zawarciem związku małżeńskiego, jak również Pierwszą Komunią św. czy osiemnastymi urodzinami.