Dzieci – uchodźcy z Czeczenii w Polsce
Dwa podstawowe międzynarodowe dokumenty dotyczące uchodźców to Konwencja dotycząca statusu uchodźców, z dn. 28 lipca 1951 r. (inaczej Konwencja Genewska z 1951 r.) (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 516) oraz Protokół dotyczący statusu uchodźców z dn. 31 stycznia 1967 r. (inaczej Protokół Nowojorski z 1967 r.) (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 517). Artykuł 1 ust. 2 Konwencji mówi, iż uchodźca (ang. refugee, ros. беженец, niem. Flüchtling, fr. réfugié) to osoba, która „na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa”. Polskim aktem prawnym dotyczącym uchodźców jest Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z dn. 13 czerwca 2003 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 680, z 2013 r. poz. 1650 oraz z 2014 r. poz. 1004).
Najważniejszy międzynarodowy dokument dotyczący praw dziecka, który odnosi się m.in. do praw dzieci – uchodźców, to Konwencja o Prawach Dziecka z dn. 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526). Artykuł 22 tej Konwencji stanowi, że:
„1. Państwa-Strony podejmą właściwe kroki dla zapewnienia, aby dziecko, które ubiega się o status uchodźcy, bądź jest uważane za uchodźcę w świetle odpowiednich przepisów prawa międzynarodowego lub wewnętrznego stosowanego postępowania w przypadku, gdy występuje samo lub towarzyszą mu rodzice bądź inna osoba, otrzymało odpowiednią ochronę i pomoc humanitarną przy korzystaniu z odpowiednich praw zawartych w niniejszej Konwencji lub innych międzynarodowych aktach dotyczących praw człowieka oraz innych dokumentach w sprawach humanitarnych, których wspomniane Państwa są Stronami.
2. W tym celu Państwa-Strony zapewnią, w stopniu, jaki uznają za właściwy, współdziałanie w wysiłkach podejmowanych przez Narody Zjednoczone i inne kompetentne organizacje międzyrządowe oraz pozarządowe, współpracujące z Narodami Zjednoczonymi dla udzielania ochrony i pomocy takiemu dziecku oraz odnalezienia jego rodziców lub innych członków rodziny dziecka uchodźcy w celu uzyskania informacji niezbędnych dla ponownego połączenia z rodziną. W przypadkach, gdy nie można odnaleźć rodziców ani innych członków rodziny, dziecko zostanie otoczone taką samą opieką jak dziecko pozbawione stale bądź czasowo swojego otoczenia rodzinnego z jakichkolwiek przyczyn, zgodnie z postanowieniami niniejszej Konwencji”.
Napływ uchodźców do Polski z Czeczenii datuje się na początek lat 2000, co związane było z prowadzeniem działań zbrojnych na terenie Czeczeńskiej Republiki Iczkerii w czasie dwóch wojen rosyjsko – czeczeńskich w latach 1994 – 1996 i 1999 – 2002. Szacuje się, że w tym okresie zginęło około 42 000 czeczeńskich dzieci (Kurczab-Redlich K. 2005). Małoletni, którzy wraz z rodzinami przyjechali do Polski jako uchodźcy w poszukiwaniu bezpieczeństwa i godnych warunków do życia, naznaczeni byli ogromnym bagażem doświadczeń wojennych. Ich udziałem było życie w bombardowanych miastach i wsiach oraz w czasie ostrzału artyleryjskiego. Tygodniami lub miesiącami mieszkali w ruinach opuszczonych domów oraz w piwnicach urządzonych jako schrony, w których nie było prądu, gazu i wody. Z powodu złych warunków żywieniowych i socjalnych, umierali z głodu i chorowali na gruźlicę oraz zapalenie płuc. Dzieci były także ofiarami min przeciwpiechotnych, pacyfikacji miejscowości („zaczystek”) prowadzonych przez rosyjskie wojska oraz tortur i gwałtów. Przed przyjazdem do Polski, doświadczyły „uchodźstwa” w ościennych republikach, szczególnie w Inguszetii, gdzie razem z rodzinami mieszkały w namiotowych obozach dla uchodźców, ale także w pociągach, w samochodach, budkach transformatorowych, barakach gospodarczych, garażach, na opuszczonych fermach i na dworcach kolejowych (Januszewska 2010).
Po przyjeździe do Polski dzieci razem z rodzinami trafiają do dwóch ośrodków recepcyjnych, które znajdują się w Podkowie Leśnej Dębaku i w Białej Podlaskiej, z których część z nich przenoszona jest do innych ośrodków na terenie całego kraju. Pomoc socjalna, jaką tam otrzymują to: zakwaterowanie, całodzienne wyżywienie zbiorowe lub ekwiwalent pieniężny w zamian za wyżywienie, kieszonkowe na drobne wydatki osobiste, stałą pomoc pieniężną na zakup środków czystości i higieny osobistej, jednorazową pomoc pieniężną lub bony towarowe na zakup odzieży i obuwia, finansowanie przejazdów środkami transportu publicznego: w celu wzięcia udziału w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy, w celu leczenia lub poddania się szczepieniom ochronnym, w innych szczególnie uzasadnionych przypadkach. Ponadto, dzieci mają zapewnioną naukę języka polskiego oraz podstawowe materiały i pomoce dydaktyczne oraz pokrycie, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych, (Art. 71.1 Ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP).
Dzieci po przyjeździe do Polski doświadczają szoku kulturowego związanego z odmiennym jedzeniem, ubiorem, klimatem oraz z innymi zwyczajami i normami społecznymi. Procedura o nadanie statusu uchodźcy trwa wiele miesięcy, a czasami i lat, dlatego dzieci i ich rodziny czekają w „zawieszeniu” i niepewności co do swojej przyszłości. Ich udziałem jest ciągła tułaczka – z kraju do kraju i z ośrodka do ośrodka, co ma negatywny wpływ na ich rozwój psychofizyczny. Oprócz szoku kulturowego, dzieci wykazują wiele objawów związanych z zaburzeniami traumatycznymi, które pojawiły się w wyniku przeżyć wojennych. Do najczęstszych zaliczyć można nerwowość, drażliwość, płaczliwość i agresję. Występuje u nich również intensywny, psychologiczny stres, który związany jest z narażeniem na bodźce przypominające lub symbolizujące traumatyczne doświadczenia, np. dźwięk samolotu, hałas na ulicy czy widok policjantów i żołnierzy. Ponadto, dzieci mają koszmary senne, występuje u nich moczenie nocne, lęk przed ciemnością i nieznanymi osobami. Wykazują również zmniejszone zainteresowanie nauką, nie interesują się literaturą i nie uprawiają żadnego sportu.
Coraz więcej jest dzieci, które urodziły się już w Polsce i nie znają wojny, ale także narażone są na stres traumatyczny nieświadomie przekazywany im przez członków rodziny, którzy ją przeżyli. W literaturze przedmiotu nazwane jest to międzypokoleniowym dziedziczeniem traumy (intergenerational transmission of trauma) (Daud A., Skoglund E., Rydelius P. 2005), a także postpamięcią (postmemory). Twórczyni tego pojęcia Marianne Hirsch pisze, iż: „Postpamięć charakteryzuje doświadczenie tych, którzy dorastali w środowisku zdominowanym przez narracje wywodzące się sprzed ich narodzin. Ich własne, spóźnione historie ulegają zniesieniu przez historie poprzedniego pokolenia ukształtowane przez doświadczenie traumatyczne, którego nie sposób ani zrozumieć, ani przetworzyć” (Hirsch M. 2010).
Największa liczba dzieci w przedziale 0 – 17 lat |
Najmniejsza liczba dzieci w przedziale 0 – 17 lat | |||
---|---|---|---|---|
Rok | Miesiąc | Liczba | Miesiąc | Liczba |
2008 | Wrzesień | 501 | Styczeń | 236 |
2009 | Sierpień | 646 | Luty | 138 |
2010 | Sierpień | 335 | Styczeń | 118 |
2011 | Grudzień | 333 | Styczeń | 144 |
2012 | Październik | 543 | Styczeń | 187 |
2013 | Maj | 646 | Luty | 138 |
Styczeń - sierpień 2014 |
Kwiecień | 305 | Luty | 194 |
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu ds. Cudzoziemców, www.udsc.gov.pl [z dn. 10.09.2014].
Najwięcej dzieci pochodziło z Rosji (narodowość czeczeńska), z Ukrainy, z Gruzji i z Syrii. Jak wynika z tabeli największa liczba przyjechała w okresie wiosna – lato – jesień, a najmniejsza liczba w okresie jesień – zima. Wśród rodzin uchodźczych istnieje duża rotacja, co związane jest przede wszystkim z nielegalnym wyjazdem z Polski do krajów Europy Zachodniej. Najwyraźniej widać to na przykładzie 2013 r., kiedy w maju było 1 558 dzieci, a pół roku później już tylko niecałe 200.
Dzieci cudzoziemskie (w tym oczekujące na status uchodźcy lub uznani uchodźcy) mają prawo do edukacji w polskich szkołach, co regulują przepisy Ustawy z dn. 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dn. 2 stycznia 2015 r. w sprawie warunków i trybu przyjmowania do publicznych przedszkoli, szkół i placówek osób niebędących obywatelami polskimi oraz obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, a także organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia (Dz. U. z 2015 r., poz. 31).
Artykuł 94a. 1 i 1a. Ustawy mówi, że: „Osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach, a podlegające obowiązkowi szkolnemu korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych, gimnazjach, publicznych szkołach artystycznych oraz w placówkach, w tym placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich” oraz, że „Osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi nauki, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach ponadgimnazjalnych na warunkach dotyczących obywateli polskich do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej”. Art. 94a. 4a. mówi, że dzieci nie będące obywatelami polskimi, mają prawo do: „Pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły. Pomocy tej udziela się nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy”.
Paragraf 16. 1. Rozporządzenia MEN mówi, że: „Dla osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, organ prowadzący szkołę organizuje w szkole, w której uczeń realizuje naukę zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego, dodatkową, bezpłatną naukę języka polskiego w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych z języka polskiego”, a paragraf 19. 1.: „Dla osób niebędących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu, placówka dyplomatyczna lub konsularna kraju ich pochodzenia działająca w Polsce albo stowarzyszenie kulturalno-oświatowe danej narodowości mogą organizować naukę języka i kultury kraju pochodzenia, jeżeli do udziału w tym kształceniu zostanie zgłoszonych co najmniej 7 osób”. Łączny wymiar godzin nauki języka i kultury kraju pochodzenia nie może przekraczać 5 godzin lekcyjnych tygodniowo.
Dzieci cudzoziemskie (w tym uchodźcze) mogą również korzystać z dodatkowych zajęć wyrównawczych z danego przedmiotu przez okres 12 miesięcy. Łączny wymiar dodatkowych zajęć z języka polskiego i zajęć wyrównawczych nie może przekroczyć 5 godzin tygodniowo na jednego ucznia. Największym problemem dzieci – uchodźców w polskiej szkole jest brak znajomości lub słaba znajomość języka polskiego, brak motywacji do nauki oraz niska frekwencja szkolna.
Rodziny uchodźcze, które mają trudną sytuację materialną mogą korzystać z pomocy społecznej udzielanej im m.in. przez Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie, Ośrodki Pomocy Społecznej czy Centra Interwencji Kryzysowej. Świadczenia z pomocy społecznej reguluje Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 z późn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (Dz. U. z 2009 r. Nr 45, poz. 366). |
Literatura:
- Bernacka-Langier i in., Inny w polskiej szkole. Poradnik dla nauczycieli pracujących z uczniami cudzoziemskimi, Fundacja Polskie Forum Migracyjne, Warszawa 2010.
- Błeszyńska K.M., Dzieci obcokrajowców w polskich placówkach oświatowych – perspektywa szkoły. Raport z badań, Ośrodek Rozwoju edukacji, Warszawa 2010.
- Bohosiewicz M. i in., Imigranci w mojej klasie, Stowarzyszenie VOX HUMANA, Warszawa, 2010.
- Cieślikowska D. (red.), Edukacja dla integracji. O doświadczeniach, pomysłach, działaniach praktycznych w wielokulturowych klasach, Stowarzyszenie Willa Decjusza, Kraków 2011.
- Czerniejewska I., Marek A. (red.), Uchodźca w mojej klasie, Stowarzyszenie VOX HUMANA, Warszawa, 2010.
- Daud A., Skoglund E., Rydelius P., Children in families of torture victims: transgenerational transmission of parents’ traumatic experiences to their children, „International Journal of Social Welfare”, nr 14/2005, s. 23-32.
- Gmaj K., Iglicka K., Walczak B., Dzieci uchodźcze w polskiej szkole. Wyzwania systemu edukacji dla integracji i rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2013.
- Hirsch M., Żałoba i postpamięć, (W:) E. Domańska (red.), Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki. Antologia, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 254.
- Januszewska E., Dziecko czeczeńskie w Polsce. Między traumą wojenną, a doświadczeniem uchodźstwa, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2010.
- Januszewska E., Markowska-Manista U., Dziecko „Inne kulturowo” w polskiej szkole. Wokół dylematów edukacyjnych, (W:) J. Głodkowska (red.), Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkole ogólnodostępnej. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wydawnictwo APS, Warszawa 2011, s. 58-76.
- Klorek N., Kubin K. (red.), Innowacyjne rozwiązania w pracy z dziećmi cudzoziemskimi w systemie edukacji. Przykłady praktyczne, Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, Warszawa 2012.
- Kurczab-Redlich K., Czy matki znów zapłaczą, „Rzeczpospolita”, nr 60, z dn. 12.03.2005, www.rzeczpospolita.pl
- www.udsc.gov.pl [z dn. 10.09.2014].
Akty prawne:
- Konwencja dotycząca statusu uchodźców, z dn. 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 516).
- Konwencja o Prawach Dziecka z dn. 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526).
- Protokół dotyczący statusu uchodźców z dn. 31 stycznia 1967 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 517).
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 2 stycznia 2015 r. w sprawie warunków i trybu przyjmowania do publicznych przedszkoli, szkół i placówek osób niebędących obywatelami polskimi oraz obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, a także organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia (Dz. U. z 2015 r., poz. 31).
- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (Dz. U. z 2009 r. Nr 45, poz. 366).
- Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z dn. 13 czerwca 2003 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 680, z 2013 r. poz. 1650 oraz z 2014 r. poz. 1004).
- Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 z późn. zm.).
- Ustawa z dn. 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).
Autorka hasła:
dr Edyta Januszewska, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie