Edukacja formalna / edukacja nieformalna / terminowanie
Triada pojęciowa, będąca zarazem typologią, stosowana do rozróżniania typów edukacji. Według niej edukacja dzieli się na: 1) edukację formalną, 2) terminowanie i 3) edukację nieformalną. Główne kryteria ich rozróżnienia to: stopień ich sformalizowania i oddzielenia od codziennego życia, stopień uwolnienia od kontekstu wiedzy będącej przedmiotem procesu edukacji oraz stopień namysłu nad nimi, jaki mają osoby biorące w nich udział. Typologia ta jest stosowana w kręgu nauki anglosaskiej przede wszystkim w obrębie psychologii międzykulturowej (cross-cultural psychology) i antropologii kulturowej. Najważniejsi badacze opisujący ją w sposób syntetyczny to Michael Cole, Sylvia Scribner i Jean Lave[1].
Edukacja formalna (formal education) to sytuacja edukacyjna, której ramy czasowe, przestrzenne i społeczne są dość ściśle określone i wydzielone ze sfery codzienności. Jej przedmiotem jest wiedza pozakontekstowa (oparta na pojęciach typu naukowego według terminologii Lwa S. Wygotskiego)<ref.L. S. Wygotski, Myślenie i mowa, Warszawa 1989.</ref>, której przyswojenie odbywa się często za pomocą metajęzyka (języka budującego znaczenia słów w sposób bardziej abstrakcyjny i pozakontekstowy, niż robi to mowa potoczna), którego stosowanie wymaga użycia specyficznego zestawu praktyk społeczno-poznawczych zwanych piśmiennością. Ponadto edukacja formalna jest przedmiotem szczególnej refleksji ze strony osób nią zainteresowanych, zwłaszcza wychowawców i wychowanków, i zwykle odbywa się wśród osób połączonych wyłącznie więzami instytucjonalnymi wynikającymi właśnie z edukacji, a nie z innych więzów społecznych (pokrewieństwa, sąsiedztwa itp.). Najczęściej przywoływanym przykładem edukacji formalnej są działania edukacyjne podejmowane w ramach instytucji edukacyjnych, przede wszystkim różnego rodzaju szkół. Są to zarówno odmiany szkół powstałe w społeczeństwach z kręgu kultur euroamerykańskich, a więc związane z edukacją masową, powszechną, prowadzoną przez państwo narodowe i opartą na racjonalności typu naukowego (tzw. IPBS)[2], jak i warianty szkół z kręgu kultur pozaeuropejskich oparte ma kryteriach społecznych i religijnych (np. szkoły koraniczne ze świata współczesnego islamu, szkoły konfucjańskie dla urzędników z czasów starożytnego Dalekiego Wschodu)[3].
Terminowanie (apprenticeship) to długotrwałe, przebiegające poza środowiskiem rodzinnym, uczenie się określonego korpusu wiedzy praktycznej dokonujące się pod okiem mistrza, z którym uczeń lub jego rodzina zawiera kontrakt określający warunki tej nauki. Warunkiem niezbędnym terminowanie jest więc osobista relacja społeczna nawiązana pomiędzy mistrzem a uczniem. Uczenie się obejmuje nie tylko wiedzę techniczną tyczącą sposobu wykonania rzeczy, ale także wiedzę moralną obejmującą sposoby zachowywania się, a często sposoby i treść myślenia charakterystyczne dla danej działalności. Najczęściej przywoływanym przykładem terminowania jest uczenie się rzemiosła w miejskich społeczeństwach średniowiecznej Europy (branie w termin), w czasie którego uczeń przechodził pod opiekę, kontrolę i władzę mistrza na okres kilkuletni, w zamian będąc zobowiązanym do pracy i życia wedle jego reguł. Po ukończeniu tego okresu uczeń zostawał terminatorem i miał prawo do opuszczenia mistrza oraz samodzielnego życia. Warto jednak pamiętać, że terminowanie nie ogranicza się tylko do społeczeństw historycznych lub pozaeuropejskich, różne formy terminowania są obecne także w społeczeństwach przemysłowych, gdzie łączy się idee edukacji szkolnej, praktycznej i pracy zawodowej (np. system G. Kerschentsteinera w XX w. Niemczech)[4].
Edukacja nieformalna to nabywanie wiedzy konkretnej i jej przekazywanie dokonujące się w życiu codziennym wśród osób bliskich i spokrewnionych z ego (część socjologów będzie mówić tu o pierwotnej grupie odniesienia) i nie będące przedmiotem ich szczególnej refleksji. Edukacja nieformalna jest więc terminem o najszerszym zakresie znaczeniowym z całej triady i można go utożsamiać z enkulturacją lub socjalizacją (w zależności od pojmowania każdego z tych terminów). Najczęściej przywoływanym przykładem jest uczenie się konkretnej umiejętności praktycznej wśród ludów pozaeuropejskich, np. tkactwa. Ma ono miejsce wśród osób spokrewnionych, znanych bezpośrednio i bliskich, jest częścią codzienności, a wiodącą metodą jest naśladowanie (obserwowanie działań innych i samodzielna praktyka)[5].
Kieszonka: W Polskiej humanistyce można napotkać nieco odmienne zastosowanie tej typologii. Najczęściej wykorzystuje się ją do zestawienia ze sobą edukacją szkolnej z edukacją pozaszkolną. Edukacja nieformalna jest tu rozumiana jako uzupełnienie lub rozbudowanie edukacji szkolnej (formalnej). Pojmuje się ją jako wszystkie sposoby uczenia się we współczesnych społeczeństwach z kręgu kultur euroamerykańskich realizowane poza systemem szkolnym, niesformalizowane, często oparte na relacjach niehierarchicznych i wolnym wyborze, polegające na praktycznej aktywności ucznia realizowanej w jego otoczeniu społecznym i kulturalnym. Proces ten trwa całe życie i może odbywać się za pomocą wielu kanałów (grup rówieśniczych, mediów, stowarzyszeń, organizacji itp.)[6]. Czasami edukację nieformalną utożsamia się z edukacją pozaformalną. Jak widać, w kręgu polskim pojęciu edukacji nieformalnej przypisuje się pewną celowość działań edukacyjnych i zakłada się, że podmioty biorące w niej udział mają (przynajmniej częściowo) świadomość ich edukacyjnego celu. Natomiast w kręgu anglosaskim uważa się, że w edukacji nieformalnej przekazywanie wiedzy jest tylko jednym z wielu celów, które pragną osiągnąć jednostki – cele edukacyjne są połączone z celami gospodarczymi czy społecznymi, a wymiar edukacyjny praktyki jest najczęściej podrzędny wobec innych jej wymiarów i często jest niezauważany.
Literatura uwidoczniona została w przypisach, podana jest do wglądu, do dodania przez czytelnika
Autor hasła:
dr Tarzycjusz Buliński, Uniwersytet Gdański
Przypisy:
- ↑ Zob. np. P. Greenfield, J. Lave, Cognitive Aspects of Informal Education [w:] Cultural Perspectives on Child Development, eds. D. Wagner, H. Stevenson, San Francisco 1982, s. 181-207; S. Scribner, M. Cole, Cognitive Consequences of Formal and Informal Education, “Science” 1973, nr 182, s. 553-559. Por. C. Strauss, Beyond 'Formal' vs. 'Informal' Education: Uses of Psychological Theory in Anthropological Research, “Ethos” 1984, nr 12(3), s. 195-222.
- ↑ Chodzi tu o model nazwany institutionalized public basic schooling (IPBS), który opiera się na wybranych cechach edukacji formalnej, np. homogeniczności wiekowej klas nauczania, instruowaniu jako metodzie nauczania, stosowaniu planu zajęć. Zob. R. Serpell, G. Hatano, Education, Schooling and Literacy [w:], Handbook of cross-cultural psychology, eds. J. W. Berry, P. R. Dasen, T. S. Saraswarthi, vol. 2., Boston 1997.
- ↑ Przegląd różnych odmian szkół w: R. Collins, Comparative and Historical Patterns of Education [w:] Handbook of Sociology of Education, ed. M. T. Hallinan, Indiana 2006, s. 213-239; R. A. LeVine, M. I. White, Human Conditions: The Cultural Basis of Educational Development, Boston 1986; R. Serpell, G. Hatano, Education, Schooling and Literacy [w:] , Handbook of cross-cultural psychology, eds. J. W. Berry, P. R. Dasen, T. S. Saraswarthi, vol. 2., Boston 1997.
- ↑ Zob. np. B. Rogoff, Apprenticeship in Thinking, Oxford 1990. por. D. F. Lancy, J. Bock, S. Gaskins (eds.), The Anthropology of Learning in Childhood, Walnut Creek: AltaMira Press.
- ↑ Zob. np. J. Lave, E. Wenger, Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation, Cambridge 1991; por. D. F. Lancy, J. Bock, S. Gaskins (eds.), The Anthropology of Learning in Childhood, Walnut Creek: AltaMira Press.
- ↑ Zob. B. Fatyga, Edukacja nieformalna w Polsce: historia i formy współczesne, w: J. Kaczanowska (red.), Doświadczać uczenia. Materiały pokonferencyjne, Program Młodzież, Warszawa 2005, s. 19-24.