Wiek rozwojowy
Zróżnicowania genetyczne oraz wpływy środowiskowe powodują, że osobnicy będący w różnym wieku kalendarzowym (chronologicznym) różnią się między sobą poziomem zaawansowania rozwojowego szeregu cech biologicznych: somatycznych, funkcjonalnych (w tym motorycznych), dojrzałości płciowej oraz właściwości psychicznych. Różnią się też tempem rozwoju – szybkością osiągania kolejnych etapów. Z powyższych powodów wiek kalendarzowy nie jest wystarczającą miarą stopnia zaawansowania w rozwoju biologicznym. Właściwą miarą rozwoju jest wiek rozwojowy (zwany też biologicznym), który określamy na podstawie stopnia wykształcenia wybranych cech lub układów organizmu. Wiek rozwojowy traktowany jest często jako pojęcie węższe od wieku biologicznego – odnosi się do okresu życia osobniczego, w którym przebiegają wyraźne zmiany progresywne (od urodzenia do zakończenia okresu młodzieńczego).
Ocena wieku rozwojowego może być dokonywana na podstawie kryteriów: morfologicznego, zębowego, wtórnych cech płciowych, szkieletowego, a u osobników dorosłych cech fizjologicznych i biomedycznych. Stan rozwoju cech uwzględnianych w danym kryterium u badanego dziecka porównywany jest ze statystycznymi normami rozwojowymi tych cech w grupach wieku kalendarzowego i płci w określonej populacji dzieci.
Na podstawie tabel lub siatek centylowych np. wysokości i masy ciała, opracowanych dla danej populacji możemy odczytać wiek, w którym mediana wysokości ciała jest równa z wysokością badanego dziecka. Wiek ten przyjmujemy za wiek rozwojowy wysokości ciała – wiek morfologiczny osobnika. Powyższa zasada stosowana jest również do innych cech i proporcji ciała, które wykazują konsekwentny liniowy kierunek zmian z wiekiem. Dlatego można też podać wiek morfologiczny dziecka uśredniony - wynikający z odczytów dla paru cech np. (wiek rozwojowy wysokości ciała + wiek rozwojowy masy ciała): 2. Postępowanie takie jest poprawne merytorycznie w przypadkach kiedy wiek masy ciała nie odbiega zbyt mocno od wieku wysokości ciała dziecka.
Przy ocenie wieku zębowego bierze się pod uwagę: liczbę wyrżniętych zębów lub ich kategorie (osobno zęby mleczne i stałe). Posługiwanie się ujęciami centylowymi w tym kryterium dotyczy głównie liczby zębów stałych. W opracowaniach badawczych podkreślana jest jednak stosunkowo niska korelacja wieku zębowego z pozostałymi kryteriami oceny wieku rozwojowego dziecka.
W kryterium wtórnych cech płciowych uwzględnia się 5-stopniową skalę Tannera dotyczącą rozwoju narządów płciowych u chłopców, piersi u dziewcząt oraz owłosienia łonowego u obu płci. Najważniejszą informacją o stanie dojrzałości płciowej dziewcząt jest wiek wystąpienia menarchy. Wiek kalendarzowy badanego dziecka z określonym stopniem skali Tannera odnoszony jest do zakresu normy w populacji przedstawianych w tabelach i ujęciach graficznych, co umożliwia zakwalifikowanie badanego do jednej z 4 grup zaawansowania w rozwoju: lekko opóźniony, lekko przyspieszony, opóźniony lub przyspieszony (wg Wolańskiego).
Kryterium szkieletowe wieku rozwojowego wynika z postępujących z wiekiem procesów kostnienia – pojawiania się punktów kostnienia w poszczególnych kościach. Najczęściej oceniane są jądra kostnienia w dalszych nasadach kości przedramienia, nadgarstka, śródręcza i palców. Wyróżniamy dwie metody oceny: atlasową (Todda) i punktową (Achesona). W metodzie atlasowej porównuje się rengenogram badanego z wzorcami (standardami) w atlasie radiologicznym opracowanym dla danej populacji z uwzględnieniem płci i wieku. W Polsce atlas dla dzieci i młodzieży opracowany jest przez J. Kopczyńską-Sikorską. Wiek wzorca (rengenogramu w atlasie) zbliżonego najbardziej do rengenogramu badanego dziecka przyjmuje się za jego wiek szkieletowy.
W metodzie punktowej przyznawany są punkty za pojawianie się jąder kostnienia ich kształt i wielkość. Maksymalna suma punktów za zakończenie procesów kostnienia 20 kości (nasady dalszej przedramienia i ręki) wynosi 1000. Suma punktów ujęta w siatce centylowej stanowi miarę (ocenę) wieku kostnego. Ocenę wieku rozwojowego na podstawie wieku szkieletowego przeprowadzać można przez stosunkowo długi odcinek ontogenezy (od urodzenia do zakończenia fazy młodzieńczej). Metoda ta, na tle pozostałych jest najbardziej trafna i rzetelna. Szkodliwość oddziaływań promieni rtg może być jednak powodem ograniczeń w jej stosowaniu mimo odpowiednich zabezpieczeń.
Stopień zaawansowania w rozwoju biologicznym osobnika w uogólnieniu wynika z relacji między jego wiekiem rozwojowym a kalendarzowym. Miarą tej zależności jest wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej WSDB wg Cieślika. Wyraża on stosunek wieku rozwojowego do kalendarzowego.
gdzie: Xij - wiek rozwojowy i-tego osobnika wyznaczony za pomocą j – tego kryterium, Xich – wiek chronologiczny i-tego osobnika
Wskaźnik ten umożliwia określenie stopnia odchyleń wieku rozwojowego dziecka od jego wieku chronologicznego. Klasyfikacja wskaźnika
- -x -- -40,1 opóźnienie patologiczne
- -40,0 -- -20,1 opóźnienie w granicach normy fizjologicznej
- -20,0 -- 20,0 zakres prawidłowy, „norma”
- 20,1 -- 40,0 przyspieszenie w granicach fizjologicznych
- 40,1 -- + x przyspieszenie patologiczne
W okresie niemowlęctwa dobrym wyrazem zaawansowania w rozwoju są możliwości psychomotoryczne dziecka, oceniane na podstawie wieku występowania kolejnych faz rozwoju ruchowego w zakresie ruchów: głowy i tułowia, siadania i dwunożnej lokomocji. Tabele testowe z opisami ruchów w kolejnych fazach zawierają wiek ich występowania z uwzględnieniem płci. Różnice pomiędzy wiekiem kalendarzowym a testowym (danej czynności ruchowej) stanowią podstawę do orzekania o stopniu opóźnienia lub przyspieszenia danej fazy rozwoju psychomotorycznego. Wykonanie przez dziecko ruchu testowego o dalszej kolejności wskazuje na odpowiednio wyższy wiek, psychomotoryczny. Łatwiejszym w stosowaniu a zarazem dokładniejszym sposobem oceny jest posługiwanie się siatkami centylowymi, skonstruowanymi przez M. Zdańską-Brincken i N. Wolańskiego (1967). Umożliwiają one zaliczenie niemowlęcia do jednego z 5 przedziałów relacji między wiekiem rozwojowym a kalendarzowym – tzw. kanałów rozwoju: N – rozwój przeciętny, LP – lekko przyspieszony, P – przyspieszony, LP – lekko przyspieszony, O – opóźniony.
Literatura:
- Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska D.- Dziecko poznańskie `90. Wzrastanie., Dojrzewanie. Normy i metody oceny rozwoju. Bogucki – Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 1994.
- Chrzanowska M., Gołąb S. – Wiek rozwojowy – kryteria i metody oceny. Przewodnik do ćwiczeń z antropologii pod red. S. Gołąba i M. Chrzanowskiej, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie. Podręczniki i Skrypty nr 2, Kraków, 2013, s. 47 – 60.
- Wolański N. – Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży. Wyd. II, PZWL, Warszawa, 1975.
Autor hasła:
prof. dr hab. Stanisław Gołąb, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie